Zasady zatrudniania młodocianych reguluje dział IX Kodeksu Pracy. W polskim prawie osoba młodociana to taka, która ukończyła 16 lat, a nie przekroczyła 18 lat. (art.190 &1 k.p.) Zasadniczym powodem zatrudnienia młodocianego jest umożliwienie mu zdobycia kwalifikacji zawodowych. Przepisy kodeksu pracy określają to mianem zatrudnienia w celu przygotowania zawodowego. Ponadto można zatrudnić młodocianego w wykonywaniu innych prac (tzw. lekkich prac), jeżeli ukończył co najmniej gimnazjum oraz przedstawi świadectwo lekarskie stwierdzające, że praca danego rodzaju nie zagraża jego zdrowiu.
Zasady odbywania przygotowania zawodowego oraz wynagradzania młodocianego ustala rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996r. w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania (Dz.U. nr 60, poz.278 z późn. zm.).
Przygotowanie zawodowe młodocianych może odbywać się przez:
• naukę zawodu,
• przyuczenie do wykonywania określonej pracy.
Pracodawca zatrudniając młodocianego musi zawrzeć z nim umowę o pracę, określającą:
• rodzaj przygotowania zawodowego (nauka zawodu lub przyuczenie do wykonywania określonej pracy),
• czas trwania i miejsce odbywania przygotowania zawodowego,
• sposób dokształcania teoretycznego,
• wysokość wynagrodzenia.
Są to warunki minimum. Strony mogą w umowie określić również inne elementy. Jako zasadę należy traktować zawieranie umów o pracę z młodocianym na czas nieokreślony. Wyjątek od tej zasady przewiduje par. 9 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania. W myśl tego przepisu pracodawca zatrudniający w celu nauki zawodu większą liczbę młodocianych, niż wynika to z jego potrzeb, może zawierać z młodocianymi umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego na czas określony, jednak nie krótszy niż okres kształcenia określony w przepisach dotyczących klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego lub okres kształcenia wymagany do przystąpienia do egzaminu kwalifikacyjnego na czeladnika.
W przypadku nauki zawodu umowa z młodocianym powinna zawierać konkretne ustalenia dotyczące dokształcania teoretycznego (par. 10 ww. rozporządzenia z dnia 28 maja 1996 r.). Pracodawca zatrudniający młodocianych w celu przygotowania zawodowego może zatem:
• kierować ich na dokształcanie teoretyczne do zasadniczej szkoły zawodowej albo
• kierować ich na dokształcanie teoretyczne do ośrodka dokształcania i doskonalenia zawodowego, albo
• organizować dokształcanie teoretyczne we własnym zakresie.
Jeżeli pracodawca organizuje dokształcanie teoretyczne we własnym zakresie, powinien realizować obowiązkowe zajęcia edukacyjne z zakresu teoretycznego kształcenia zawodowego wynikające z odpowiedniego programu.
Pracodawca może w umowie zobowiązać się do sfinansowania kosztów dojazdu
i pobytu w ośrodku młodocianego zatrudnionego w celu nauki zawodu i dokształcającego się w ośrodkach dokształcania i doskonalenia zawodowego, znajdujących się w innej miejscowości niż miejsce zamieszkania i miejsce pracy młodocianego.
Najważniejszym obowiązkiem młodocianego (poza oczywiście wykonywaniem powierzonej pracy) jest dokształcanie się do ukończenia 18 lat. W szczególności pracownik młodociany jest obowiązany:
• do dokształcania się w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum, jeżeli szkoły takiej nie ukończył,
• do dokształcania się w zakresie szkoły ponadgimnazjalnej lub w formach pozaszkolnych.
Niezbędnym elementem umowy o pracę zawartej z młodocianym jest wysokość wynagrodzenia. Młodocianemu w okresie nauki zawodu przysługuje wynagrodzenie obliczane w stosunku procentowym do przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w poprzednim kwartale, obowiązującego od pierwszego dnia następnego miesiąca po ogłoszeniu przez Prezesa GUS w Monitorze Polskim. Stosunek procentowy wynagrodzenia wynosi co najmniej:
• w pierwszym roku nauki - 4 proc.,
• w drugim roku nauki - 5 proc.,
• w trzecim roku nauki - 6 proc.
Natomiast młodocianym odbywającym przyuczenie do wykonywania określonej pracy przysługuje nie mniej niż 4 proc. przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej.
Młodociany w innym celu niż przygotowanie zawodowe może zostać zatrudniony przy wykonywaniu tzw. prac lekkich. Wykaz tych prac sporządza pracodawca po uzyskaniu zgody lekarza wykonującego zadania służby medycyny pracy. Jeżeli lekarz orzeknie, że dana praca zagraża zdrowiu młodocianego, pracodawca jest obowiązany zmienić rodzaj pracy, a gdy nie ma takiej możliwości, niezwłocznie rozwiązać umowę o pracę i wypłacić odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia. Wykaz jest przedstawiany do zatwierdzenia właściwemu inspektorowi pracy.
Jeżeli pracodawca ma obowiązek tworzenia regulaminu pracy, właśnie w nim zamieszcza taki wykaz (art. 1041 &1 pkt 7a k.p.). Natomiast gdy pracodawca nie ma obowiązku tworzenia regulaminu pracy, wykaz prac lekkich dozwolonych młodocianym stanowi osobny akt wewnątrzzakładowy. Pracodawca jest obowiązany przekazać również informacje o ryzyku zawodowym, które wiąże się z pracą wykonywaną przez młodocianego.
Wykaz prac lekkich powinien być zsynchronizowany z przepisami rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz.U. nr 200, poz. 2047 z późn. zm.).
Z wykazem młodociany powinien zapoznać się przed podpisaniem umowy o pracę, a w każdym razie przed rozpoczęciem pracy. Fakt zapoznania się z wykazem powinien zostać udokumentowany.
Ustalając wymiar i rozkład czasu pracy młodocianego zatrudnionego przy pracy lekkiej pracodawca powinien uwzględnić tygodniową liczbę godzin nauki wynikającą z programu nauczania, a także z rozkładu zajęć szkolnych młodocianego.
Tygodniowy wymiar czasu pracy młodocianego w okresie odbywania zajęć szkolnych nie może przekraczać 12 godzin. W dniu uczestniczenia w zajęciach szkolnych wymiar czasu pracy młodocianego nie może przekraczać 2 godzin. Wymiar czasu pracy młodocianego w okresie ferii szkolnych nie może przekraczać 7 godzin na dobę i 35 godzin w tygodniu. Dobowy wymiar czasu pracy młodocianego w wieku do 16 lat nie może jednak przekraczać 6 godzin. Czas pracy młodocianego w wieku powyżej 16 lat nie może przekraczać 8 godzin na dobę. Jeżeli dobowy wymiar czasu pracy młodocianego jest dłuższy niż 4,5 godziny, pracodawca jest obowiązany wprowadzić przerwę w pracy trwającą nieprzerwanie 30 minut, wliczaną do czasu pracy. Zgodnie z art. 203 &1 k. p. młodocianego nie można zatrudniać w godzinach ponadliczbowych ani w porze nocnej. Przedstawiony wymiar czasu pracy obowiązuje także w przypadku, gdy młodociany jest zatrudniony u więcej niż jednego pracodawcy. Przed nawiązaniem stosunku pracy pracodawca ma obowiązek uzyskania od młodocianego oświadczenia o zatrudnieniu albo o niepozostawaniu w zatrudnieniu u innego pracodawcy (art. 2002 k.p.).

Prace wzbronione młodocianym - wyjątkowa dopuszczalność

Pomimo funkcjonującego w przepisach zakazu zatrudniania pracowników młodocianych przy pracach im wzbronionych, Kodeks pracy zezwala, aby w wyjątkowych sytuacjach pracodawca miał możliwość dopuszczenia młodocianego do niektórych z tych prac. Przyjrzyjmy się, jak kształtują się szczegółowe przepisy w tym zakresie.

Wykaz prac, przy których pracodawcy nie mogą zatrudniać młodocianych pracowników określa rozporządzenie Rady Ministrów z 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz. U. Nr 200, poz. 2047 ze zm.), dalej: „rozporządzenie". W akcie tym ustawodawca zawarł jednocześnie normy, które zezwalają na zatrudnienie pracowników młodocianych przy niektórych z tych prac. Zgodnie bowiem z art. 204 § 3 K.p., młodociani mogą wykonywać niektóre rodzaje prac zabronionych, jeżeli jest to potrzebne do odbycia przygotowania zawodowego. Należy przy tym pamiętać, że pracodawca jest zobowiązany do stworzenia w zakładzie pracy warunków, które będą w szczególny sposób chroniły zdrowie młodocianych.
W myśl § 2 rozporządzenia, pracodawca może zatrudnić młodocianego powyżej 16 roku życia przy niektórych rodzajach prac wzbronionych, jeżeli jest to niezbędne do odbycia przez niego przygotowania zawodowego. Co ważne, takie zatrudnienie nie może mieć charakteru pracy stałej. Powinno ograniczyć się jedynie do zaznajomienia z czynnościami podstawowymi, których poznanie jest konieczne dla odpowiedniego przygotowania do zawodu (§ 3 rozporządzenia).
Na pracodawcy spoczywa obowiązek zapewnienia młodocianemu szczególnej ochrony zdrowia podczas wykonywania pracy. Należy tu przede wszystkim wziąć pod uwagę niebezpieczeństwa, jakie wiążą się z niedoświadczeniem pracownika, brakiem świadomości istniejących lub potencjalnych zagrożeń oraz jego niedojrzałością fizyczną i psychiczną. W szczególności w gestii szefa leży:

• zapewnienie wykonywania pracy i zajęć przez młodocianych na stanowiskach pracy i w warunkach niestwarzających zagrożeń dla ich bezpieczeństwa i zdrowia,

• zapewnienie nadzoru nauczycieli, instruktorów praktycznej nauki zawodu lub innych osób uprawnionych do prowadzenia praktycznej nauki zawodu,

• informowanie młodocianych o możliwych zagrożeniach i o wszelkich podjętych działaniach dotyczących ich zdrowia,

• organizowanie przerw w pracy młodocianych dla ich odpoczynku w pomieszczeniach odizolowanych od czynników szkodliwych lub uciążliwych dla zdrowia.

Dopuszczenie młodocianego do pracy powinna poprzedzić również ocena ryzyka związanego z wykonywaną pracą, którą pracodawca zobowiązany jest dokonać przed rozpoczęciem pracy przez młodocianego lub w przypadku, gdy warunki pracy ulegają istotnej zmianie.

W głównej mierze chodzi tu o (§ 4 ust. 2 rozporządzenia):

• ocenę wyposażenia oraz organizacji miejsc pracy i stanowisk pracy młodocianych,

• organizację procesów pracy oraz ich powiązanie,

• charakter, stopień i okres narażenia na czynniki fizyczne, biologiczne i chemiczne,

• formę, zakres i sposób korzystania z wyposażenia miejsc pracy, w tym z maszyn, narzędzi i sprzętu,

• zakres i poziom szkolenia oraz instrukcji udzielanych młodocianym.

Szczegółowy wykaz prac wzbronionych młodocianym, przy których zezwala się na zatrudnianie młodocianych w wieku powyżej 16 lat określa załącznik nr 2 do rozporządzenia. Obejmuje on następujące kategorie prac:

• prace związane z nadmiernym wysiłkiem fizycznym (np. przewożenie ładunków na wózkach dwu-,trzy- lub czterokołowych), których łączny czas wykonywania w ciągu doby nie może przekraczać 1/3 czasu pracy młodocianego

• prace wymagające stale wymuszonej i niewygodnej pozycji (np. układanie podłóg), pod warunkiem wykonywania ich nie dłużej niż 3 godziny na dobę

• prace zagrażające prawidłowemu rozwojowi psychicznemu ( prace przy obsłudze konsumentów w zakładach gastronomicznych, w których podawany jest alkohol), z wyłączeniem podawania przez młodocianych napojów alkoholowych, wykonywane w godzinach 7.00- 17.00,

• prace w narażeniu na szkodliwe działanie czynników chemicznych (np. prace w poligrafii przy trawieniu klisz i innych elementów, pod warunkiem wykonywania tych prac do 2 godzin na dobę),

• prace w narażeniu na szkodliwe działanie pyłów (praca w kontakcie z pyłami stwarzającymi ryzyko uczulenia, pod warunkiem uzyskania specjalistycznej opinii lekarskiej o braku przeciwwskazań zdrowotnych do tego rodzaju pracy),

• prace w narażeniu na szkodliwe działanie czynników fizycznych (np. prace przy wytwarzaniu wyrobów ceramicznych),

• prace w narażeniu na szkodliwe działanie czynników biologicznych (np. prace w placówkach służby zdrowia, z wyjątkiem szpitali lub oddziałów zakaźnych, w wymiarze do 6 godzin na dobę, z wyłączeniem m.in. prac dezynfekcyjnych, dezynsekcyjnych, deratyzacyjnych z zastosowaniem toksycznych środków chemicznych),

• prace stwarzające zagrożenia wypadkowe (np. filetowanie ryb, obsługa ciągników i samojezdnych maszyn rolniczych).

Warto podkreślić, że pracodawca, który zatrudnia pracowników młodocianych przy pracach wzbronionych, niewymienionych jednocześnie w załączniku Nr 2 do rozporządzenia, dopuszcza się ciężkiego naruszenia obowiązków podlegającego karze grzywny w wysokości od 1000 do 30 000 zł (por. art. 281 pkt 5 K.p.).