Wielość definicji religii. Definicje analityczno-rzeczowe (strukturalne, genetyczne, funkcjonalne)
Pojęcie religii:
- religia jest faktem psychicznym – indywidualny; przeżywamy go wewnętrznie, indywidualne przeżywanie sacrum, sfera przeżyć subiektywnych
- jako fakt społeczno-kulturowy – wspólne przeżywanie liturgii, religii, organizowany kult we wspólnotach religijnych, ścisłe powiązanie przerw z kultem religijnym
- jako fakt ontyczny – jest dla człowieka religijnego związkiem z transcendentną rzeczywistością – ma ona taki sam status ontologiczny jak rzeczywistość empiryczna – tak, jak istnieje stół, istnieje Bóg; perspektywa istnienia Boga dla religioznawcy jest drugorzędna, dla teologa nie
- powiązana z całym życiem ludzkim – elementy religijny wpływają w sposób istotny na nasze funkcjonowanie w życiu codziennym, nawet w sposób nieuświadomiony
- historia refleksji nad tym, czym jest religia: różne ujęcia tego pojęcia, definiowanie
Definicja strukturalna – analiza ze względu na strukturę zjawiska, religia jako postawa relacyjna. (Scheler – religia to osobisty stosunek człowieka do Boga).
Definicja genetyczna – pochodzenie i źródło procesu powstawania religii; zjawisko religii jako skutek innych faktów kulturowych.
→ Freud – Ludzie pierwotni żyją w hordach. Na ich czele stoi potężny ojciec. Zabronił synom dostępu do samic, zostali wypędzeni. Synowie zabili ojca i go zjedli. Ojciec budził lęk, ale jednocześnie był wzorem. Ukształtowała się świadomość winy syna. Tabu i totemizm – zakaz zabijania zwierzęta totemicznego, potępianie kazirodztwa. Najbardziej doskonała forma religii to religia skomplikowana (chrześcijaństwo). Podstawa rozwoju kultury to rozwój religii.
Definicja funkcjonalna – do czego religia służy, zachowania religijne.
→ Durkheim – religia porządkuje życie społeczne i integruje społeczeństwo.
→ Weber – fakt, który integruje człowieka na mocy czegoś, co jest poza światem.
Klasyfikacja religii (żywe, wymarłe; plemienne, narodowe; naturalne, złożone; ateistyczne, politeistyczne, deistyczne, monoteistyczne).
Żywe – posiadają aktualnie wyznawców.
Wymarłe – nikt ich już nie wyznaje (np. prahistoryczne religie epoki kamienia, brązu i żelaza, antyczne, wierzenia Celtów, Słowian)
Plemienne – wyznawane przez członków jednej, niewielkiej grupy etnicznej (np. indiańskie)
Narodowe – wyznawane przez różne grupy tej samej kultury i mówiące tym samym językiem (np. judaizm, hinduizm)
Politeistyczne – wielu bogów
Monoteistyczne – jeden bóg
Deistyczne – bój jest, ale nieobecny
Ateistyczne – bez boga
Naturalne – takie, które wyrastają bezpośrednio z podłoża naturalnego danej grupy społecznej i kształtują się przez związki między człowiekiem i przyrodą oraz stosunki międzyludzkie; oparte są na tradycji przekazywanej z pokolenia na pokolenie
Założone – ich źródło i światopoglądowy fundament stanowią objawienie przekazane ludziom za pośrednictwem bożego posłańca, proroka, Mesjasza czy mędrca i utrwalone w świętych tekstach (Biblia, Koran)
Religia jako przedmiot różnych nauk
RELIGIOZNAWSTWO – dyscyplina badawcza, której zainteresowaniem jest religia we wszystkich przejawach i aspektach; podejście empiryczne, antropologiczne i porównawcze.
W XVIII wieku charakterystyczne było podejście antropocentryczne – religia nie jest rozważaniem czym jest sacrum, najważniejszy był człowiek. Do końca XIX wieku religia była przedmiotem tylko teologii i filozofii religii. W wieku XX powstała hermeneutyka religijna.
W XIX wieku religię obejmują nauki humanistyczne. Powstała nowa refleksja (religia jako zjawisko, które dotyczy całej ludzkości) oraz podejście porównawcze (na świecie są różne religie). Buduje się hipotezy o powstaniu i rozwoju religii.
Religia jest przedmiotem w:
- teologii (nauka o przedmiocie wiary, pragmatyczne stanowisko wiary)
- filologii
- historii nauk o kulturze
- psychologii (zjawiska psychiczne dla zrozumienia religii)
- socjologii (Durkheim, Weber)
- metodzie filologicznej (porównywanie tekstów)
- metodzie ewolucyjno-etnograficznej (rekonstrukcja wierzeń pierwotnych)
- materializmie historycznym (Marks – religia jako zjawisko społeczne uwarunkowane sytuacją pol.)
- historii kulturowej
- fenomenologii (Otto, Eliade – badanie przejawów religii)
- hermeneutyce religii (Ricoeur)
Religioznawstwo a teologia.
Religioznawstwo – bada wszystkie znane systemy religijne, wszystkie znane religie są równouprawnionymi obszarami badawczymi. Opisuje fakty i zjawiska. Ma cel poznawczy i podejście empiryczne.
Teologia – bada jedną, własną religię. Ma konkluzje normatywne. Poza celami poznawczymi, głównym zadaniem są apologetyki (obrona wiary). Jest aprioryczna. Teologia, w przeciwieństwie do religioznawstwa, wartościuje. Jest dziedziną węższą. Analizuje z punktu widzenia swojej religii i jej prawdziwości.
Religia jako doktryna, kult, organizacja i doświadczenie. (J. Keller – „Zarys dziejów religii”)
DOKTRYNA RELIGIJNA (element teoretyczny) – obejmuje teorię Boga (teologię), teorię świata (kosmologię) oraz teorię człowieka (antropologię). Jest to zorganizowany system ujmowania świata i rzeczywistości, zawiera szereg elementów normatywnych. Bezpośrednio oznacza prawo i obyczaj.
KULT (element praktyczny) – w szerokim znaczeniu obejmuje wszelkie czynności płynące z pobudek religijnych. Ściślej, jest to zespół czynności będący wyrazem czci wobec wartości sacrum. Są to obrzędy sprawowane przez specjalistów lub indywidualnie, kontemplacja, refleksje moralne i filozoficzne. Typową czynnością kultu jest ofiara, okadzanie świętych miejsc, modlitwa, oczyszczenie.
ORGANIZACJA – jest to zewnętrzna forma, która wiąże w jedną całość wierzenia i obrzędy, zespala wiernych i koordynuje ich zachowania. Źródłem autorytetu religijnego jest charyzmat wiernych. Charyzmatyk jest obdarzony szczególną siłą nadprzyrodzoną.
DOŚWIADCZENIE – silnie związane z doktryną na zasadzie sprzężenia zwrotnego z udziałem pozostałych dwóch elementów (przeżycie jest źródłem doktryny, a doktryna określa możliwości przeżycia, czasem przeżycie przekracza normy doktrynalne, naruszając organizację bądź doktrynę, przeżycie jest również nierozerwalnie związane z kultem, ponieważ dotyczy sacrum). Najwyższym stopniem przeżycia jest hierofania, która jest wdarciem się sacrum w sferę profanum, innym rodzajem przeżycia religijnego jest mistyka.
Cechy diagnostyczne doświadczenia religijnego. (J. A. Kłoczowski – „Drogi człowieka mistycznego”)
Kłoczowski:
- doznanie radykalnej bierności – mistyk czuje się obezwładniony i ograniczony przez inną rzeczywistość, przez sacrum. Wnika w najgłębsze pokłady duszy człowieka i je przekracza. Chrześcijaństwo – łaska boża, ale doświadczać można również pustki.
- idea całości – tradycje wschodnie (buddyzm, hinduizm) w większości, poszerzenie świadomości jednostkowej, dostęp do świadomości. W kontakcie z bogiem jednostka odnajduje dopełnienie, pełna realizacja (chrześcijaństwo – teesis)
- odmienność poznania – poznanie mistyczne ma charakter odmienny od innych poznań
- całkowite przemienienie bytu – wkroczenie w zupełnie inny porządek bycia
Jewdokimow:
- nieadekwatność opisu językowego – w opisach mistyków milczy lub mówi używają nieadekwatności swej mowy
Typy mistyki
Mistyka ekstatyczna (od greckiego ek-statis, „bycie poza sobą”) - przekroczenie ograniczeń czasu i przestrzeni by przekroczyć siebie i zjednać się w kosmosie. Byt jednostki jako części wyodrębnionej z całości. Cel to zanurzenie się w całości.
Mistyka instatyczna (in-stasis – „bycie w sobie”) – charakterystyczne dla tradycji monoteistycznych. To, co jest najbardziej realne to własne ja. Droga do boga to droga wiodąca w głąb człowieka.
Mistyka dialogiczna (chrześcijaństwo) – rozwijająca się na gruncie osobowego doświadczenia Boga. Człowiek odrębny wobec sobie, spotkanie dwóch jednostek. Nie następuje utrata osobowego aspektu, ani zlanie się dwóch osób.
Przeciwstawienie sacrum i profanum (R. Otto, M. Eliade)
R. Otto, „Świętość” 1917, wydanie polskie 1968, 1993 – stwierdził, że do zdefiniowania świętości nie wystarczają racjonalne określenia i wprowadził termin numinosum (z łać. Numen – „bóstwo”) jako coś niewyrażalnego i niepoznawalnego; tajemnica, która przeraża i jednocześnie pociąga. Koncepcję R. Otta rozwinął M. Eliade, opisując dialektykę sacrum i profanum. Sacrum stanowi manifestację niewyrażalnego pozaświatowego porządku, chociaż jego znakiem może być np. zwykły kamień, góra. Sacrum przejawia się w dowolny sposób, przekształcając daną rzecz lub sytuację w coś świętego (hierofania). Jej rodzaje opisane zostały przez M. Eliadego m.in. w „Traktacie o historii religii”.
M. Eliade – sacrum poznajemy poprzez jego wtargnięcie do profanum. Każde takie wtargnięcie to hierofania (objawienie się świętości). Zupełnie różni się od profanum. Istnieją różne stopnie hierofanii:
- każda hierofanii jest paradoksem – jej przedmiot staje się zupełnie czymś innym, chociaż jest tym samym, przedstawia przedmiot sacrum (jak budynek a kościół)
- zawsze ma charakter dokumentu historycznego; sacrum się objawia w przedmiocie historycznym (Mahomet, Chrystus)
Ambiwalencja (intencjonalność dwuwartościowa) sacrum:
- psychologiczna – sacrum jest czymś, co przyciąga i odpycha, do czego dążymy i co budzi w nas niepokój. Wkroczenie do sacrum to inny porządek, inne zasady. Kratofania – nie można wkroczyć do sacrum bez przygotować.
- aksjologiczna – święte i skalane
Trudności w określaniu sacrum – wiele różnych religii, przeżycia religijne są aktem indywidualnym, przedmiot sacrum nigdy nie jest dany bezpośredni, religia to bogaty i złożony fakt, religię można badać z różnych punktów widzenia, dlatego uzyskuje się różne odpowiedzi.
Współczesny kontekst rozwoju religii.
Kształt religii zmienił się wraz z nadejściem nowoczesności:
- powstanie państwa narodowego
Bezpośrednia zależność między państwem a kościołem (np. wybory w USA)
Antagonizm (Polska lat 80, kościół przeciwko państwu)
Państwo opozycyjne wobec religii (ZSRR)
- kolonializm – proces kolonizacji związany z chrystianizacją terenów kolonizowanych
Wpływa to na religie miejscowe
Wpływ tradycji miejscowych na chrześcijaństwo
- kapitalizm i racjonalizacja
Skupienie się za zysku, rynek wolny i konkurencyjny regulowany przez popyt i podaż
Weber – religia napędza kapitalizm
Religia może być formą radzenia sobie z kapitalizmem
Ruch antykapitalistyczny wewnątrz religii np. życie w klasztorze
- równouprawnienia, prawa człowieka, indywidualizm – zderzenie się religii i kultur
- sekularyzm i sekularyzacja – odchodzenie od tradycyjnych form religijności
Późna nowoczesność:
- mediatyzacja:
Religia może korzystać z mediów, by promować treści i wartości tradycji religijnych
Media zaczęły przyjmować i modyfikować elementy religijne
- postsekularyzm:
Formy religijności są mocno zachowawcze
Proces powrotu do form religii tradycyjnej
- globalizacja:
Łatwiejszy dostęp do innych religii, więcej wiadomości
Radykalizacja form tradycyjnych – lęk przed utratą tożsamości
Odłamy buddyzmu
ŚRAWAKAJANA („wóz słuchaczy”) – Cejlon, Tajlandia, Birma, Kambodża, Laos;
MAHAJANA (,,wielki wóz’’) – Chiny, Japonia, Wietnam, Korea;
WADŹRAJANA (,,wóz diamentowy’’) – Tybet, Mongolia, Japonia.
Nauki Buddy (cztery szlachetne prawdy).
Cztery Szlachetne Prawdy są akceptowane bez zastrzeżeń przez wszystkie tradycje buddyjskie. Są to:
Prawda o powszechności nieszczęścia – pięć skupisk związanych z cierpieniem: narodziny, starzenie, śmierć, smutek i tęsknota, niemoc
Prawda o powstawaniu nieszczęścia – przyczyną cierpienia jest pragnienie
Prawda o ustaniu nieszczęścia – ustanie to całkowite zaniknięcie cierpienia; wyzwolenie, puszczenie pragnienia
Prawda o drodze prowadzącej do zniesienia cierpienia – drogą do ustania cierpienia jest Szlachetna Ośmiostopniowa Ścieżka – właściwy pogląd, właściwe postanowienie, właściwa mowa, właściwe działanie, itd.
Zróżnicowanie wewnętrzne judaizmu.
Judaizm reformowany – twórca: Abraham Geiger. 1810 r. – reforma liturgiczna Izraela Jacobsona.
Istniejące zasady uniemożliwiają Żydom asymilację, w związku z czym zrodziła się potrzeba reformacji, daleko idąca liberalizacja: tłumaczenie hymnów na język niemiecki, skracanie modlitw, nabożeństw, odrzucenie idei powrotu do Syjonu.
Judaizm konserwatywny – twórca: Zachariasz Frankel – jest to odpowiedź na judaizm reformowany. Uważano zmiany za zbyt daleko idące. Pozostawiono centralną pozycję języka hebrajskiego, poczucie żydowskiej tożsamości narodowej związanej z ideą powrotu do Syjonu – podstawa dla fundamentalistów.
Judaizm ortodoksyjny – skrajny konserwatyzm, odrzucenie świeckiej kultury europejskiej przy jednoczesnym korzystaniu z nowych technologii – nie odrzucanie ich (Żydzi z kontami na facebooku):
- Heredim (judaizm ultra ortodoksyjny) – Mojżesz Sofer z Bratysławy: „wszystko co nowe jest przez Torę zakazane”
- Chasydzi – założone przez Izraela Ben Eliezera (1700-1760)
- Neoortodokcja – Rafael Hirsch (1808 – 1888) „Tora im derek erec” (prawo z miejscowymi zwyczajami)
- Sefardyjczycy – Hiszpania do wygnania 1492, Portugalia, Afryka południowa, Holandia
- Aszkenazyjczycy – Niemcy, Europa środkowo-wschodnia
Literatura religijna Judaizmu.
Biblia hebrajska – Tanach:
TORA – prawo; fundament świata
NEWIIM – prorocy
KETUWIM - pisma
TORA – części nazywane od pierwszym słów – bererit, szemot, wajiikra, bemidbar, dwarim. Kanon żydowski zawiera 37 części. Wg TAMUDU (komentarz do Tory) Tora istniała jeszcze przed stworzeniem świata. W czasach Talmudycznych Torę utożsamiano z mądrością bożą, dlatego życie wg niej rozumiane jest jako bycie w bliskim kontakcie z bytem boskim. Najważniejszy jest tekst objawiony. Jest przymierzem między bogiem a narodem Izraela. Księgi powstały z wielu różnych tradycji, ukształtowało się to do V w. p.n.e. Tora jest to biały zwój owinięty w sukienkę i ukoronowany, umieszczona w centralnym miejscu w synagodze.
TALMUD – jest to komentarz do biblijnej Tory, jedna z podstawowych, ale nie święta księga. Jest czymś na podobieństwo katechizmu; uporządkowany zbiór praw religijnych. Talmud wciąż się rozwija, odpowiada na współczesne pytania.
TALMUD – MISZNA – określają 248 obowiązków i 365 zakazów. Określają całokształt życia Żydów. Prawa ułożone są wg 6 porządków, które układają się na traktaty. Określają każdą sferę życia.
GEMARA – obszerny komentarz do Miszny, bardziej szczegółowy. Powstał w 2 ośrodkach – palestyński i babiloński (ten jest obszerniejszy).
Uniwersalizm i partykularyzm żydowski.
Uniwersalizm – Tora skierowana do wszystkich, każdy może przyjąć wiarę w jednego boga.
Partykularyzm – Tora to część przymierza boga z narodem wybranym.
Kryteria żydowskiej tożsamości:
- pochodzenie biologiczne od matki
- wyznanie – nie Żyd może zostać Żydem poddając się obrzędowi
- przynależność do wspólnoty kulturowej
- przynależność etniczna lub państwowa i używany język
Narodziny anachoretyzmu i cenobityzmu.
ANACHORETYZM – ucieczka - najwcześniejsza faza monastycyzmu – 2 poł III wieku na pustyniach Egiptu. Pierwszy eremita to św. Antoni Pustelnik. Prowadzenie życia w całkowitym odosobnieniu, skrajna asceza (często). Dążą do osiągnięcia doskonałości chrześcijańskiej. Z Egiptu do Syrii. daje początek zorganizowanym wspólnotom mnichów - cenobityzm
Białe męczeństwo – nakładanie na siebie krzyża. Życie pustelników – eremici.
CENOBITYZM – wspólnoty monastyczne
Św Pachoniusz (zmarł w 1346) organizował wspólnoty klasztorne, stworzył pierwszą regułę zakonną – posłuszeństwo wybranemu mistrzowi. Na posłuszeństwu budowana jest wspólnota. Mnich nie miał własności, klasztor dawał mu tego co potrzebował. Cel – uświęcenie się w wspólnocie – pomoc i użyteczność.
Formowanie się teologii monastycznej i patrystycznej.
Monastycyzm – jedno z podstawowych zjawisk życia religijnego świadczące o życiu chrześcijańskim. Teologia – praktyka modlitwy i teoria, uwielbienie Boga i adoracja, kontemplacja, mistyczne doświadczenie boga. To klasztor i żyjąca w nim wspólnota była środowiskiem, w którym uprawiano i nauczano teologii. Nauka przy tym nie była zasadniczym celem gromadzącym wspólnotę. Celem takim była służba Boża i życie doskonałe. Poznawanie teologii miało służyć przede wszystkim pogłębieniu życia duchowego. Teologia monastyczna przeżywała także w wieku XII chwile wielkiej świetności. Jej znakomitym przedstawicielem jest św. Bernard z Clairvaux.
Patrystyka – nauka ojców kościoła (2 poł IV wieku) teologia biblijna, życie chrześcijańskie to dążenie do świętości. Teologia nie jest oddzielona od pism. Dogmat trynitarny, dosmat o podwójnej naturze człowieka. Nauka starożytnych i wczesnośredniowiecznych Ojców Kościoła (Patres), także dział teologii zajmujący się ich nauczaniem, jako pewną całością. Patrystyka jest ściśle powiązana z dogmatyką (a konkretnie z historią dogmatów), odnoszącą się do jej okresu starożytnego. W tejże gałęzi teologicznej do norm nauki wiary należy tzw. consensus patrum, czyli jednomyślność Ojców Kościoła w sferze moralności.
Rozłamy doktrynalne w Kościele Wschodnim (Arianizm, Nestorianizm, Monofizytyzm)
Arianizm – doktryna teologiczna Ariusza (zm. 336), prezbitera Kościoła w Aleksandrii w Egipcie, zaprzeczająca dogmatowi o Trójcy Świętej – tzw. antytrynitaryzm – w kontekście sporów o rozumienie chrześcijańskiego monoteizmu[2]. Ariusz, wykształcony w szkole antiocheńskiej[3], uznawał pochodzenie Syna od Boga Ojca na zasadzie stworzenia/zrodzenia[4]. Arianie odrzucali doktrynę o Trójcy, uznając ją za niebiblijną. Ariusz twierdził, że Jezus Chrystus jako syn Boży jest poddany Bogu (J 10,29-30; 1 Kor 15,27), że został stworzony przez Ojca[4], co oznaczało, że "był czas, kiedy nie było Syna", kiedy nie było nikogo przy Bogu Ojcu. Zanim Syn został stworzony/zrodzony, nie istniał (por. Prz 8,22-25; 1 Kor 1,30). Dotyczyło to czasu przed tym, jak stał się człowiekiem (Wcielenie). Przy narodzeniu w Betlejem – według koncepcji Ariusza – Słowo Ojca stało się prawdziwie, a nie przez podobieństwo, Synem. Uznając autorytet prologu Ewangelii Jana 1,1.18, Ariusz zmodyfikował rozumienie boskiej natury Jezusa Chrystusa, odbierając jej przymiot odwieczności[4]. Według Ariusza tylko Ojciec jest niezrodzony, a więc odwieczny, Syn, jako zrodzony, zaistniał w czasie. Pogląd ten był sprzeczny z wyznawaną przez Kościół doktryną o odwiecznie istniejącej Trójcy.
Nestorianizm – chrześcijańska doktryna chrystologiczna zapoczątkowana w latach 428-431 w wyniku kontrowersji powstałej wokół nauczania Nestoriusza, patriarchy Konstantynopola, na temat relacji między dwiema naturami, boską i ludzką, Jezusa Chrystusa. Potępiona jako herezja przez sobór efeski (431 r.), dała początek licznym Kościołom wschodnim, które żyły w izolacji od Wielkiego Kościoła. Dzisiejsi nestorianie niekoniecznie podtrzymują nauczanie teologa, od którego wzięły swą nazwę. Doktryna nestorianizmu, na swój sposób interpretując implikacje poglądów chrystologicznych szkoły antiocheńskiej, oddzielała dwie natury w Chrystusie, ludzką i boską, uznając ich złączenie jedynie na płaszczyźnie funkcjonalnej, a nie ontologicznej. Nestoriusz, podkreślając realność i pełnię ludzkiej natury Jezusa Chrystusa, wypowiadał się o niej jako o rzeczywistości odrębnej od natury Słowa. W konsekwencji w swych kazaniach patriarcha Nestoriusz zaczął zaprzeczać rozpowszechnionemu przekonaniu wyrażanemu w wierze i modlitwie Kościoła, że Chrystus narodził się z Marii z Nazaretu jako Bóg (Logos). Maria według niego nie mogła być nazywana Matką Boga (gr. Theotokos), lecz jedynie Matką Chrystusa (gr. Christotokos). Bóg, jako wieczny, nie mógł narodzić się z ludzkiej matki ani tym bardziej umrzeć. Jedynie o człowieku można mówić, że urodził się i umarł. W konsekwencji doktryna ta rozumiała, że Jezus Chrystus był zwykłym człowiekiem, w którym zamieszkał Bóg-logos, „jak w świątyni”.
Monofizytyzm, eutychianizm - doktryna teologiczna, według której Chrystus ma naturę ludzką i boską, jednak nie istnieje w dwóch naturach. Natura boska Chrystusa wchłonęła jego naturę ludzką. Doktryna została ogłoszona przez archimandrytę konstantynopolitańskiego Eutychesa i poparta przez duchownych aleksandryjskich w pierwszej połowie V wieku. Eutyches, głosząc swoje poglądy na naturę Chrystusa, dążył do obalenia nestorianizmu, który został potępiony na soborze efeskim w 431 roku.
Sobory powszechne i ich typy (cesarskie sobory starożytności, średniowieczne sobory chrześcijaństwa zachodniego, Nowożytne, katolickie sobory Kościoła konfesyjnego).
Sobory powszechne – zjazdy biskupów całego Kościoła jako następców apostołów. Celem jest rozstrzygnięcie problemów doktrynalnych – synody ekumeniczne (powszechne) – było ich 21, od 325 roku (nicejski) do watykańskiego II (1962-1965). Ewangelicy uznają 4 pierwsze sobory, ponieważ są zgodne z Biblią.
Istnieją sobory papieskie i cesarskie – w zależności od tego, kto je zwoływał
- sobory I tysiąclecia – 7 pierwszych soborów
- papieskie
- nowożytne – trydencki, watykański I i watykański II
Pierwszy sobór – nicejski – Konstantyn Wielki – 20lecie panowania, herezja Ariusza – kwestionował boskość Chrystusa.
Cesarskie sobory starożytności - (w epoce Cesarstwa). Jest to siedem lub osiem pierwszych soborów ekumenicznych aż po VIII lub IX wiek. Są one wspólnie, uroczyście wspominane przez Wschód i Zachód i (łącznie z Soborem Nicejskim II, 787) wspólnie uznawane zarówno przez Kościół katolicki, jak i prawosławny. Ich znamieniem jest to, że przynależą do tej samej oikoumene (świata), która kręci się wokół Konstantynopola jako centrum i stoi pod znakiem wschodniego Cesarstwa. Wszystkie one odbywają się na Wschodzie i to w samym Konstantynopolu lub jego okolicach (Chalcedon, Nicea, Efez). Są one zwoływane na mocy autorytetu cesarskiego i dzięki niemu możliwe z punktu widzenia techniczno-finansowego. Ich uchwały jako prawo cesarskie zyskują znaczenie i ogólne uznanie w Kościele.
Średniowieczne sobory chrześcijaństwa zachodniego - jest to nowy rodzaj soborów, ale teraz tylko Kościoła Zachodniego. Pojawia się on w dwóch różnych, ale częściowo pokrewnych formach. Pierwszym typem są papieskie sobory późnego średniowiecza. Ten typ kształtuje się podczas "synodów generalnych" XII wieku i wyraźnie występuje na Soborze Laterańskim IV (1215), by osiągnąć swój punkt szczytowy na Soborze Lyońskim II (1274) i doświadczyć pierwszego kryzysu na Soborze w Vienne (1311-1312). Poza papieskim przewodnictwem charakterystyczną cechą soborów tego typu jest udział wszystkich "stanów" chrześcijańskich (nie tylko biskupów) i podejmowanie przez nie problemów politycznych. W gruncie rzeczy obydwa czynniki warunkują się wzajemnie. Ponieważ ciężar autorytetu został prawie całkowicie przeniesiony na papieża, skład soboru wynika bardziej z ogólnych kryteriów reprezentatywności i faktycznego znaczenia uczestników, a nie z piastowanego urzędu.
Nowożytne, katolickie sobory Kościoła konfesyjnego (Trydencki, Watykański I, Watykański II). Po rozłamie Kościoła w XVI wieku nie są to już zgromadzenia Zachodu czy świata chrześcijańskiego, lecz wyłącznie zgromadzenia Kościoła (katolickiego). Są one próbą określenia miejsca Kościoła katolickiego w świecie, który w połowie odłączył się od autorytetu tegoż Kościoła (Trydent), który coraz bardziej poddany jest sekularyzacji (Watykan I i II), ale już nie w ramach jedności chrześcijańskiego cesarstwa (jak typ pierwszy), czy też chrześcijaństwa średniowiecznego (jak typ drugi). W ich składzie znowu dominują biskupi, poza którymi zgodnie z rzeczywistym znaczeniem w obrębie Kościoła katolickiego, miejsce i głos mają tylko przedstawiciele bardziej znaczących zakonów kleryckich.
Ustalenia Soboru Nicejskiego I: – 325 rok.
Ojciec = Syn = Duch święty. Arianizm zaprzeczał równości ojca i syna.
Ustalenia Soboru Konstantynopolitańskiego I – 381 rok.
Do credo dodano, że duch święty jest „panem i ożywicielem, który od ojca pochodzi”. Miejsce ducha św. w trójcy. Kanony soboru dotyczyły także kwestii jurysdykcyjnych: ustalono że biskup (patriarcha) Konstantynopola, a nie Aleksandrii ma posiadać prymat honorowy następujący po prymacie biskupa Rzymu.
Ustalenia Soboru Efeskiego – 431 rok.
Maria jako boża rodzicielka (a nie Chrystusa).
Ustalenia Soboru Chalcedońskiego – 451r.
Chrystus – natura ludzka przyjęta od matki bożej i natura Boga. Równy ludziom poza grzechem. Unią hipostatyczną „bez zmieszania, bez zmiany, bez rozdzielania i rozłączania” w jednej osobie.
Istota sporu o filioque.
Formuła filioque – duch święty od ojca i syna pochodzi – Toledo, 859.
Efekt prowadzonej walki z arianizmem (Hiszpania)
Wschód nie zgodził się z tym. Wolał słowa „przez ojca i syna pochodzi”.
Przez długi czas zachód nie przejmował tego, było to lokalne. Zmieniło się to w 1014r.
Dwie drogi teologiczne: droga afirmacji (katafatyczna) i droga negacji (apofatyczna).
Pseudodionizy Areopagita.
Droga negacji (apofatyczna) – droga poznania przez niewiedzę. Bóg jest dobry – pojęcie dobro jest pojęciem z rzeczywistości naturalnej, więc nie może być stosowane do opisu rzeczywistości, która należy do sfery boskiej. Więc bóg nie jest dobry ale nie oznacza to że jest zły. Bóg jest czymś co przekracza dobro. Negacja- poznanie przez niewiedzę (Bóg jest dobrem- dobro- rzeczywistość naturalna-> rzeczywistość boska to przekracza, nie może być opisywana w ten sposób-> Bóg nie jest dobrem, ale nie jest złem-> przekracza to, co poznajemy pod pojęciem dobra)
Droga afirmacji (katafatyczna) – ścieżka imion bóg objawia się człowiekowi przez imiona, i poprzez imiona zstępuje do człowieka. Bóg objawia się w postaci pojęć.
Cechy odróżniające prawosławie od katolicyzmu.
Prawosławie:
Bez dogmatu o niepokalanym poczęciu (1854) i wniebowzięciu Matki Boskiej (1950)
Nie ma czyśćca
Nie obowiązuje celibat – kler czarny; mnisi zachowują celibat; po święceniach duchowny nie może się ożenić, przed tak
Brak rozróżnienia na teologię i mistykę – teologia wypływa z mistyki
Bóg jest nieosiągalny i niepoznawalny
Znak krzyża z prawa na lewo
Kalendarz juliański
Komunia pod dwoma postaciami
Bez juryzdykacji papieża i dogmatu o jego nieomylności
Sobór Chalcedoński – duch święty pochodzi od ojca
Zasady dogmatyki ewangelickiej: Sola Scriptura, Solus Christus, Sola gratia, Sola fide.
Zasady sola:
Sola scriptura - tylko pismo- fundament życia chrześcijańskiego i dogmatyki, ostateczny sędzia w kwestiach spornych teologicznie, odrzuca tradycję i sobory
Solus Christus- tylko Chrystus- odrzuca się kwestię pośrednictwa Matki Boskiej, relikwii, kapłanów, świętych- tylko Chrystus między Bogiem i człowiekiem; Chrystus objawia też Ojca i Ducha- trynitaryzm; teologia nowotestamentowa- wzór- bo Chrystus
sola fide + sola gratia- (wiara i łaska) są ściśle związane; usprawiedliwienie człowieka z łaski poprzez wiarę= przyjąć wiarę w łaskę odpuszczenia grzechów = pojednanie z Bogiem; wiara- zaufanie Bogu, które wiąże się z pewnością, że okazuje miłosierdzie poprzez Jezusa Chrystusa; moja wiara jest łaską; wiara- zbawcze działanie Chrystusa, wiara i łaska- nieodłączne; wyklucza moc sprawczą uczynków, ale są one ważne- akt wynikający z wiary- posłuszeństwa wobec Boga; wiara zawsze musi się przejawiać w działaniu
Koran – święta księga islamu.
Koran – jest to „kodeks” prawny, „konstytucja” państwa muzułmańskiego. Zawiera 114 sur, czyli rozdziałów i 6 226 wersetów, czyli „znaków Boga”. Według tradycji muzułmańskiej powstał w latach 610-632, objawiany fragmentami prorokowi islamu, Mahometowi przez Archanioła Dźibrila. Słowo Koran pochodzi od arabskiego słowa „al.-kuran” („recytacja”). Według islamu i samego Koranu jego twórcą jest Allah. Zawiera podstawy dogmatyczne, organizuje społeczeństwa. 90 sur mekkańskich – pierwszy okres działalności Mahometa, sury religijne. 24 sury medyjskie – podstawy prawodawcze, podwaliny nowego państwa.
Hadisy – czyny, wypowiedzi i sposób postępowania. Treść + łańcuch przedstawicieli. Hadisy są potwierdzone, są uzupełnieniem Koranu.
Podstawowe dogmaty islamu.
- wiara w jednego Boga (Allaha) – jest transcendentny i abstrakcyjny; monoteizm
- wiara w anioły i dżiny – ludzie są z gliny, aniołowie ze światła, dżiny są parą i dymem z płomienia
- wiara w święte księgi (Torę, Ewangelię, Koran) – Koran jest wersją ostateczną poprzednich dwóch, ich poprawiona wersja
- wiara w wysłanników Boga (od Adama do Mahometa)
- wiara w Dzień Sądu Ostatecznego (ale także w raj, piekło oraz przeznaczenia) – Harisy – dziewice – nieograniczona ilość; raj dla kobiety – dalej służyć swojemu mężowi
„Pięć filarów” islamu.
- wyznanie wiary w jednego Boga (szahada) – poświęcenie życia dla Allaha – automatyczny raj – akt wyznania wiary, uświęcenie męczenników (zamachowcy samobójcy – błędna interpretacja)
- modlitwa (salat) – 5 razy dziennie, przed nią muszą się oczyścić.
- jałmużna (zakat) – oczyszczenie z nieczystych dóbr świata, też podatek.
- post (saum) – ramadan; nie można pić i jeść w ciągu dnia, ale w nocy też nie ma hucznych biesiad, cały miesiąc bez seksu
- pielgrzymka do Mekki (hadżdż) – przynajmniej raz w życiu, chyba, że jest się biednym, chorym, albo jest się kobietą bez opiekuna – pielgrzymka ma ściśle określony rytuał – biała szata, obejście kamienia 7 razy