Ciepłolecznictwo

Leczenie ciepłem, czyli ciepłolecznictwo, polega na dostarczeniu do ustroju energii cieplnej, głównie drogą przewodzenia i przenoszenia. Przyjęcie takiej definicji w sposób naturalny odróżnia zabiegi ciepłolecznicze od innych zabiegów fizykalnych, polegających również na przekazywaniu ciepła, np. drogą promieniowania jak to następuje w wypadku stosowania promieniowania podczerwonego — lub na wytwarzaniu ciepła wewnątrz tkanek, np. przez pola elektromagnetyczne wielkiej częstotliwości czy ultradźwięki.

Właściwości fizyczne energii cieplnej W fizyce słowo „ciepło" ma inne znaczenie aniżeli w mowie potocznej. Używane powszechnie takie określenia, jak „woda jest ciepła" lub „dzień będzie ciepły", w ścisłym języku używanym w fizyce zostałyby zastąpione podaniem temperatury wody czy powietrza. Słowo ciepło jest w fizyce

zarezerwowane dla postaci energii, powodującej wzrost temperatury ciał ogrzewanych. Ciepłem nazywa się energię bezładnego ruchu cząsteczek oraz energię wzajemnego oddziaływania atomów i cząsteczek. Z punktu widzenia kinetycznej teorii materii ciepło utożsamia się z energią kinetyczną cząsteczek lub atomów oraz energią potencjalną ich wzajemnego oddziaływania, czyli energię stanu skupienia. Jednostką tej energii jest kaloria* (cal), która określa ilość energii potrzebnej do ogrzania 1 cm3 wody o 1°C, ściślej mówiąc od temperatury 14,5 do 15,5°C. Energia bezładnego ruchu atomów i cząsteczek określa temperaturę ciała. Temperaturę można oceniać na podstawie objawów intensywności ruchu cząsteczkowego, np. zmianę objętości ciał ciekłych lub gazowych, zmianą oporu elektrycznego przewodnika lub powstaniem siły elektromotorycznej między ogrzanym i nieogrzanym spojeniem dwóch różnych metali. Wymienione sposoby oceny temperatury są wykorzystywane w powszechnie stosowanych termometrach. Temperaturę mierzy się w stopniach. Używanymi skalami temperatury są skale: Kelvina i Celsjusza. Temperaturę w skali Kelvina liczy się od tzw. zera bezwzględnego, t = — 273,16°C, w której to temperaturze nie występuje żaden ruch atomów czy cząsteczek danego ciała. Stąd: TK = t°C +273,16

Podstawowymi wartościami, służącymi do określenia punktu początkowego skali temperatury Celsjusza oraz jednostki temperatury w tej skali — stopnia — są temperatury przemiany stanu skupienia wody, a mianowicie: temperatura topnienia lodu i wrzenia wody.

Wymianą ciepła nazywa się przenoszenie energii cieplnej z jednego ciała do drugiego lub z jednej części tego ciała do innej. Ilość przeniesionej energii nazywa się ilością ciepła i wyraża w dżulach lub kaloriach. Wymiana ciepłapowstaje w wyniku dążności do osiągnięcia średniej wartości energii kinetycznej bezładnego ruchu cząstek we wszystkich częściach ciała odosobnionego lub w izolowanym układzie ciał. Wyrównanie może zachodzić drogą przewodzenia, przenoszenia przez konwekcję oraz promieniowanie.

Przewodzenie ciepła. Przewodzenie ciepła polega na wyrównaniu energii kinetycznej cząstek w wyniku ich bezpośredniego zderzenia. Ten mechanizm wymiany cieplnej jest najbardziej charakterystyczny dla ciał stałych. Przewodnictwo cieplne różnych substancji może zmieniać się w dość szerokich granicach.

Tkanki ludzkie wykazują również znaczne zróżnicowanie w zdolności przewodzenia ciepła. Wartość współczynnika przewodnictwa cieplnego tkanek zależy w dużej mierze od ich ukrwienia. W tabeli 1 przedstawiono wartości współczynników przewodnictwa cieplnego kilku tkanek (wg Wiedemanna).

Zarówno skóra, jak i znajdująca się pod nią tkanka tłuszczowa stanowią dobrą warstwę izolacyjną, utrudniającą oddawanie ciepła otoczeniu drogą przewodzenia. Rolę izolującą spełniają u zwierząt dodatkowo sierść i pióra. U człowieka ważną rolę izolującą spełnia odzież, a mówiąc ściślej odzież wraz z warstwą powietrza zawartą między skórą a odzieżą, ponieważ w warstwie tej odbywa się wymiana ciepła między ustrojem a otoczeniem.

Przenoszenie ciepła. Dla gazów i cieczy charakterystyczny jest mechanizm wymiany ciepła przez przenoszenie czyli konwekcję. Polega on na ruchu części środowiska gazowego lub ciekłego o różnych temperaturach, powstałym w wyniku zmniejszenia gęstości części środowiska o wyższej temperaturze, które jako lżejsze unosi się ku górze. Pamiętać należy, że ruch części środowiska przyspiesza tylko wymianę ciepła, która w tym przypadku odbywa się w istocie również drogą przewodzenia.

Promieniowanie. Zgodnie z prawem Stefana-Boltzmanna każde ciało o temperaturze wyższej od zera bezwzględnego jest źródłem promieniowania elektromagnetycznego, którego ilość jest wprost proporcjonalna do czwartej potęgi jego temperatury w skali Kelvina. Długość fali promieniowania emitowanego przez ogrzane ciało jest — zgodnie z prawem Viena — odwrotnie proporcjonalna do jego temperatury bezwzględnej. Źródłem promieniowania cieplnego jest ruch molekularny cząstek. Jeśli

promieniowanie osiągnie jakiś nieprzenikalny dla niego ośrodek, to zostaje ono częściowo lub całkowicie pochłonięte i powoduje wzmożenie ruchu molekularnego tego ośrodka. Tak więc energia ruchu molekularnego zostaje zamieniona na energię promieniowania elektromagnetycznego, a ta z kolei w energię ruchu molekularnego. Intensywność wymiany ciepła drogą promieniowania między dwoma ciałami o różnych temperaturach zależy od ich temperatury bezwzględnej, rodzaju, wielkości i położenia.

Regulacja cieplna organizmu Jak wiadomo, człowiek jest istotą stałocieplną. Oznacza to, że organizm ludzki ma zdolność utrzymywania stałej temperatury, od której zależy prawidłowy przebieg jego czynności. W jego wnętrzu, tzw. części rdzennej (ryc. 1), wynosi ona 37°C. Jako tzw. normalną temperaturę organizmu przyjęto umownie temperaturę skóry w dole pachowym, która wynosi 36,6°C. Należy jednak pamiętać, że temperatura skóry w różnych jej okolicach różni się znacznie od tej temperatury. Stała temperatura ustroju zostaje utrzymana dzięki mechanizmom regulacyjnym, nazywanym ogólnie regulacją cieplną lub termoregulacją, które umownie dzieli się na dwie grupy, a mianowicie tzw. Regulację chemiczną oraz regulację fizyczną.

Regulacja chemiczna polega na sterowaniu przemianą materii ustroju. Ponieważ reakcjom chemicznym przemiany materii ustroju towarzyszy wytwarzanie ciepła, stąd jej intensywność decyduje o ilości ciepła wytwarzanego przez tkanki, głównie części rdzennej.

Regulacja fizyczna polega z kolei na kontroli ilości ciepła oddawanego głównie drogą przewodzenia i promieniowania przez powierzchowne warstwy tkanek ustroju, nazywane częścią korową (ryc. I), stanowiącą ok. 35% całkowitej masy ciała. Bez popełnienia większego błędu można przyjąć, że o tym kierunku regulacji cieplnej decydują dwa podstawowe procesy, a mianowicie wydzielania potu oraz zmiany stanu czynnościowego sieci naczyń krwionośnych skóry. W fizycznej regulacji temperatury organizmu odgrywają rolę następujące czynniki:

1. Stosunek powierzchni ciała do jego objętości. Traktując ciało ludzkie jako bryłę geometryczną, staje się oczywiste, że im bardziej będzie ona zbliżona do kuli, tym mniejsza będzie jej powierzchnia w stosunku do

objętości. Tak więc ludzie o korpulentnej budowie ciała mają gorsze warunki oddawania ciepła otoczeniu, ze względu na ograniczoną w porównaniu z objętością ciała jego powierzchnię, która wypromieniowuje ciepło i na której zachodzi parowanie wody zawartej w pocie.

2. Istnienie warstwy powietrza pomiędzy powierzchnią ciała a odzieżą, spełniającej ważną rolę izolującą, zależną od jej grubości.

3. Izolujący wpływ skóry i tkanki tłuszczowej, zależny od ich grubości.

4. Stopień unaczynienia skóry, który wpływa na wymianę ciepła z otoczeniem. Wymianę ciepła przyspiesza zwiększony przepływ krwi przez naczynia krwionośne skóry, zamknięcie połączeń żylno-tętniczych oraz rozszerzenie naczyń włosowatych.

5. Wartość przewodnictwa cieplnego otoczenia, która jest mała w przypadku powietrza, a duża w przypadku wody.

6. Warunki fizyczne do parowania wody zawartej w pocie. W wypadku, gdy powietrze otaczające jest suche, istnieją dobre warunki parowania. Przeciwnie, jeżeli otaczające powietrze jest nasycone parą wodną, parowanie może być utrudnione, a nawet niemożliwe.

7. Ruch powietrza, który ułatwia oddawanie ciepła drogą przenoszenia. W temperaturze otoczenia od 18 do 22°C organizm oddaje ciepło drogą przenoszenia i promieniowania. W tej temperaturze ustrój oddaje 70 - 80% ciepła drogą promieniowania, ok. 20% zostaje zużyte na zmianę wody zawartej w pocie w parę wodną, a ok. 4% na ogrzanie przyjmowanej wody i pożywienia. W warunkach wysokiej temperatury otoczenia lub w czasie intensywnych zabiegów cieplnych, w których oddawanie ciepła drogą przenoszenia

lub promieniowania jest ograniczone lub niemożliwe, zostaje uruchomiony mechanizm regulacji cieplnej ustroju związany z czynnością wydzielniczą gruczołów potowych. Występujące wówczas wzmożone pocenie się jest mechanizmem obronnym ustroju, zapobiegającym przegrzaniu. Przy niewielkiej wilgotności powietrza otaczającego woda zawarta w pocie paruje, pobierając w tym celu ciepło wytwarzane przez ustrój. Pamiętając o tym, że zamiana jednego litra wody na parę wodną wymaga dostarczenia 2441 kJ (583 kcal), a jednocześnie, że człowiek wykonujący pracę fizyczną w bardzo wysokiej temperaturze może wydzielić do 2 1 potu na godzinę, łatwo zrozumieć, jak doniosłą rolę odgrywają gruczoły potowe w regulacji cieplnej. Cały system regulacyjny oparty jest na licznych sprzężeniach zwrotnych między układami ustroju i zapewnia stałość temperatury jego części rdzennej. Bodźcem uruchamiającym mechanizmy regulacji cieplnej jest temperatura wnętrza ustroju oraz środowiska otaczającego. Oddziałuje ona na receptory termiczne rozmieszczone w różnych częściach organizmu, a mianowicie w skórze, ośrodkowym układzie nerwowym, przewodzie pokarmowym i innych układach.

Układem sygnalizującym o zmianach temperatury otoczenia są receptory termiczne skóry, umiejscowione w tzw. punktach zimna i ciepła. Liczebnie przeważają receptory zimna, których liczbę ocenia się na ok.

250000. Liczba receptorów ciepła jest około 8 razy mniejsza, a mianowicie ok. 30 000. Receptory termiczne skóry są rozmieszczone nierównomiernie, a największa ich liczba występuje w skórze twarzy.

Impulsy z obwodami receptorów termicznych zostają drogami dośrodkowymi przewodzone do podwzgórza, gdzie zostają zintegrowane z impulsami powstającymi w jego neuronach pod wpływem temperatury krwi i wyzwalają mechanizmy powodujące zatrzymanie lub oddawanie ciepła przez ustrój. Wymienione stany są wyzwalane przez dwa ośrodki umiejscowione w podwzgórzu. Pierwszy z nich ochrania ustrój przed przegrzaniem i zawiaduje utratą ciepła, drugi zaś chroni ustrój przed ochłodzeniem.

Podczas kiedy pobudzenie pierwszego powoduje rozszerzenie sieci naczyń krwionośnych skóry oraz wzmożone wydzielanie potu, to drugi wpływa na zwężenie naczyń krwionośnych, pobudzenie tkankowej termo genezy w wyniku wzmożenia przemiany materii oraz skurczów mięśni (drżenie z zimna). Niezależnie od tego pewien udział w procesie regulacji cieplnej mają odruchy rdzeniowe, powstające w wyniku działania na skórę zimna lub ciepła, a powodujące zwężenie lub rozszerzenie naczyń krwionośnych

skóry. Krytyczną wartością temperatury, której przekroczenie w sensie jej podwyższenia lub obniżenia wyzwala mechanizmy regulacji cieplnej, jest 37,6°C. Wartość ta może ulec podwyższeniu nawet o 3 stopnie w wypadku przegrzania receptorów termicznych skóry. Fenomen ten znajduje zastosowanie

praktyczne w wodolecznictwie i ciepłolecznictwie, umożliwiając przegrzanie ustroju. Podobnie, intensywne oziębienie receptorów skóry powoduje podwyższenie o 1 stopień temperatury krytycznej.

Jedna z hipotetycznych interpretacji mechanizmu termoregulacji zakłada, że odchylenie temperatury od poziomu, na utrzymanie którego nastawiony jest system (ustrój), wyzwala reakcję proporcjonalną do

wielkości tego odchylenia, nazwanego uchybem regulacji. Reakcja ta przywraca temperaturę ustroju na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego do regulowania, nastawionego poziomu (set point). System może

zmieniać ten poziom nastawienia regulacji temperatury i może funkcjonować z taką samą precyzją przy niższej temperaturze, np. w czasie snu.

Wpływ ciepła na organizm

Wpływ bodźców cieplnych na organizm zależy od następujących czynników:

- natężenia bodźca, tzn. różnicy między temperaturą bodźca a temperaturą organizmu,

- okoliczności fizycznych towarzyszących oddziaływaniu ciepła,

- możliwości termoregulacyjnych ustroju,

- czasu działania bodźca,

- zmiany natężenia bodźca w czasie,

- powierzchni ciała, na którą działa bodziec cieplny,

- właściwości fizycznych środowiska wchodzącego w bezpośredni kontakt ze skórą, a mianowicie:

a) przewodnictwa cieplnego, wyrażającego się ilością ciepła przechodzącą przez warstwę danego ciała o grubości 1 cm w czasie 1 s przy spadku temperatury równym 1°C,

b) ciepła właściwego, które określa się ilością ciepła potrzebną do ogrzania 1 g danego ciała o 1 °C,

c) pojemności cieplnej, która wyraża się stosunkiem ciepła dostarczonego ciału do spowodowanej nim zmiany w jego temperaturze.

Odczyn ustroju na bodźce cieplne może być miejscowy i ogólny. Jednym z podstawowych odczynów organizmu na ciepło jest odczyn ze strony naczyń krwionośnych. Zachowanie się naczyń krwionośnych pod wpływem ciepła określa prawo Dastre-Morata, które brzmi: „bodźce termiczne (zimno lub ciepło), działając na duże powierzchnie skóry, powodują przeciwne do naczyń skóry zachowanie się dużych naczyń klatki piersiowej i jamy brzusznej. Naczynia nerek, śledziony i mózgu wykazują odczyn taki sam, jak naczynia skóry". Zgodnie zatem z tym prawem, jeśli naczynia krwionośne skóry ulegają pod wpływem ciepła rozszerzeniu, to duże naczynia klatki piersiowej i jamy brzusznej ulegają zwężeniu; jeśli zaś

naczynia krwionośne skóry ulegną pod wpływem zimna zwężeniu, to duże naczynia klatki piersiowej i jamy brzusznej rozszerzają się. Odczyn naczyń krwionośnych nerek, śledziony i mózgu na bodźce termiczne działające na duże powierzchnie skóry jest taki sam, jak odczyn naczyń skóry.

Odczyn miejscowy. Polega on na rozszerzeniu naczyń krwionośnych i limfatycznych w miejscu działania energii cieplnej. Odczyn ten powstaje w wyniku podniesienia temperatury tkanek, powodując zwiększony przepływ krwi, co ma znaczenie w leczeniu stanów zapalnych. Niezależnie od wpływu na naczynia krwionośne ciepło działa uśmierzająco na ból i powoduje zmniejszenie napięcia mięśniowego. Bodźce cieplne o natężeniu przekraczającym granicę tolerancji tkanek mogą powodować ich uszkodzenie, czyli oparzenie.

Odczyn ogólny. Jeśli do ustroju dostarczy się dużą ilość ciepła w warunkach utrudniających jego oddawanie, to odczyn wyrazi się znacznym podniesieniem temperatury ciała, czyli jego przegrzaniem. Stan taki powoduje zmiany w wielu układach i narządach ustroju. Przegrzanie uruchamia mechanizm termoregulacyjny, związany głównie z wydzielaniem potu. Wydalanie z potem dużej ilości wody, chlorku sodowegoi innych substancji mineralnych wpływa na gospodarkę wodną i mineralną ustroju i może doprowadzić do odwodnienia tkanek oraz nadmiernego zmniejszenia stężenia chlorku sodowego we krwi. Z tych względów należy pamiętać, aby chorym poddawanym intensywnym ogólnym zabiegom

ciepłoleczniczym podawać wodę i chlorek sodowy (sól kuchenną) w celu uzupełnienia występujących niedoborów. W stanie przegrzania ustroju przy podwyższeniu temperatury o 1 °C przemiana materii ulega wzmożeniu o ok. 3,6%, a akcja serca ulega przyspieszeniu o ok. 20 uderzeń na minutę.

Zawartość tlenu we krwi tętniczej maleje, a w żylnej wzrasta. Oddech ulega niewielkiemu przyspieszeniu. Czynność wydzielnicza nerek zależy od intensywności bodźca cieplnego; przy znacznym przegrzaniu ulega ona zmniejszeniu. Ważne ze względów praktycznych jest występujące przy przegrzaniu znaczne zmniejszenie napięcia mięśni. Odczyn ten jest wykorzystywany w ciepłolecznictwie. Przegrzanie organizmu i występujące w jego przebiegu odczyny ze strony układów i narządów ustroju znajdują zastosowanie w celach leczniczych. Pamiętać jednak należy, że postępowanie takie wymaga dużej ostrożności oraz dokładnej znajomości stanu ogólnego osoby poddanej intensywnemu zabiegowi cieplnemu.

Zabiegi ciepło lecznicze Metody lecznicze, w których wykorzystuje się bodźce cieplne, znajdują szerokie zastosowanie w fizykoterapii i balneoterapii. W rozdziale niniejszym zostaną omówione jedynie zabiegi ciepłolecznicze przy użyciu gorącego powietrza oraz parafiny.

Łaźnia sucha szafkowa

Zabieg wykonuje się w specjalnej szafce drewnianej, w której znajduje się chory, natomiast jego głowa pozostaje na zewnątrz. Powietrze ogrzewane jest grzejnikami elektrycznymi do temperatury od 60 do 80°C. Czas zabiegu wynosi 15-20 min.

Łaźnia sucha rzymska

Do wykonywania tego zabiegu służy specjalnie przystosowane pomieszczenie, w którym powietrze ogrzewa się do temperatury 40-60°C, za pomocą piecyków lub grzałek elektrycznych. Drewniane ławy, usytuowane schodkowato, umożliwiają osobie nagrzewanej dobór właściwej temperatury powietrza, która zależy od poziomu (wysokości) ławy. W pomieszczeniu znajduje się instalacja z zimną wodą, służąca do zmywania twarzy i wykonywania zimnych okładów na okolicę serca. Po zakończeniu zabiegu chorego poddaje się letniej kąpieli.

Sauna

Jest to zabieg fizykalny powszechnie stosowany zarówno do celów higienicznych, jak i leczniczych. Jest on również bardzo chętnie stosowany w odnowie biologicznej. Sauna jest kąpielą w gorącym powietrzu o nieznacznej wilgotności, w którym okresowo występuje jej krótkotrwałe zwiększenie. W czasie tej kąpieli stosuje się również niskie temperatury do chłodzenia ciała zimną wodą i powietrzem. Omawiany zabieg ciepłoleczniczy stanowi szczególny rodzaj kąpieli, w której oprócz odgrywających podstawową rolę zmian

temperatury występują również zmiany wilgotności powietrza, natężenia pola elektrycznego oraz obniżone ciśnienie parcjalne tlenu. Saunę pobiera się w specjalnie do tego celu przystosowanym pomieszczeniu, zwanym komorą sauny. Dobrze izolowane ściany komory wyłożone są drewnem, a ustawione kaskadowo drewniane ławy (bez gwoździ i części metalowych), umożliwiają korzystającym z kąpieli przebywanie na

różnej wysokości. Ze względów bezpieczeństwa drzwi od komory sauny powinny otwierać się wahadłowo w obydwie strony. Podstawowym urządzeniem zabiegowym jest piec zwany „ogniskiem sauny". W piecu tym specjalne grzałki elektryczne ogrzewają do temperatury ok. 200°C umieszczone w nim kamienie, które udzielają ciepła otoczeniu. W czasie kąpieli kamienie te polewa się sporadycznie wodą (0,25-0,75 1), co powoduje krótkotrwałe zwiększenie zawartości pary wodnej w powietrzu komory sauny. Powstające w ten sposób zwiększenie wilgotności względnej powietrza do ok. 70% wywołuje zwiększone przegrzewanie osoby korzystającej z kąpieli, spowodowane utrudnieniem parowania potu. Omawiany efekt nazywa się zwykle „uderzeniem pary wodnej", a w Finlandii, ojczyźnie sauny, nosi on nazwę „Loyly". Dodać należy, że w czasie „uderzenia pary wodnej" zachodzi krótkotrwałe (3-5 min) znaczne zwiększenie natężenia pola elektrycznego w komorze sauny. Jeśli w podanych uprzednio warunkach temperatury i wilgotności powietrza sauny natężenie pola elektrycznego wynosi średnio 100-120 V/m, to po uderzeniu wodnym ulega on zwiększeniu do wartości 2000-3000 V/m. Zarówno temperatura powietrza w komorze sauny, jak i jego wilgotność względna zależą od wysokości. Najwyższa temperatura występuje pod sufitem, zaś najniższa na poziomie podłogi. Odwrotnie zachowuje się wilgotność powietrza, która jest największa nad podłogą, zaś najmniejsza pod sufitem. Zależnie od wysokości różnice temperatury i wilgotności są duże. Jeśli np. pod sufitem temperatura powietrza osiąga 100°C, a jego wilgotność względna 2-6%, to nad podłogą temperatura wynosi tylko 40°C, a wilgotność względna 20-60%. W sąsiedztwie komory sauny usytuowane są zwykle dodatkowe pomieszczenia, w których znajdują się natryski, basen oraz wypoczywalnia.

Metodyka sauny. Zasadniczą cechą sauny jest naprzemienne nagrzewanie i ochładzanie ustroju. W zabiegu tym można zatem wyróżnić dwie fazy — nagrzewania i ochładzania. Ponieważ każda z faz trwa od 5 do 12 minut, stąd łączny czas sauny wynosi średnio od 10 do 25 minut. Przyjęto jako zasadę, że z sauny można korzystać dopiero po upływie 1 godziny od ostatniego posiłku. Przygotowanie do tej kąpieli polega na oddaniu stolca i opróżnieniu pęcherza moczowego. Ze względów higienicznych należy przed sauną, po namydleniu, umyć ciało pod ciepłym natryskiem, a następnie, co jest bardzo ważne, dokładnie osuszyć skórę. W czasie mycia nie należy używać natrysku o zmiennej temperaturze. W obydwu fazach sauny obowiązują odrębne zasady postępowania.

Faza nagrzewania. Po wejściu do sauny osoba biorąca kąpiel układa się na ławie w pozycji leżącej lub siedzącej, najlepiej w siadzie skulnym. W wypadku dobrego znoszenia wysokiej temperatury w czasie nagrzewania można się przenieść na wyżej położone ławy, zwiększając w ten sposób oddziaływanie ciepła na ustrój. Pod ciało należy podłożyć suchy ręcznik. Polewanie wodą kamieni sauny, wzmagające dodatkowo efekt przegrzania, stosuje się w zależności od zdolności przystosowania się danej osoby do wysokiej temperatury. Może być ono wykonywane już w czasie pierwszego wejścia lub też dopiero w następnych. Ze względów bezpieczeństwa przyjęto również zasadę, że w saunie mogą uczestniczyć co najmniej dwie osoby. Jest również w zwyczaju, że w saunie nie prowadzi się rozmów. W celu zwiększenia odczynu ze strony naczyń krwionośnych skóry, w tej fazie zabiegu można stosować rozcieranie specjalnymi szczotkami lub też chłostanie cienkimi gałązkami brzozy. Osoby gorzej znoszące wysoką temperaturę mogą w czasie nagrzewania chłodzić twarz i okolicę serca zimną wodą, korzystając ze znajdującego się w komorze sauny kranu z zimną wodą.

Faza ochładzania. W tym celu stosuje się różne sposoby, takie jak wyjście na świeże powietrze, polewanie, zanurzenie w basenie z zimną wodą (zwykle o temperaturze nie niższej od 18°C), poddanie się natryskowi lub rozcieranie śniegiem. Należy pamiętać, że zanurzenie w zimnej wodzie może spowodować znaczne podwyższenie ciśnienia krwi, stąd zabieg ten można stosować tylko u osób ze sprawnym układem krążenia. W celu zwiększenia efektu chłodzenia, w tym również dróg oddechowych, stosuje się specjalny sposób oddychania, polegający na wydłużeniu fazy wydechu. Dzięki takiemu postępowaniu w czasie wdechu wnika do płuc większa objętość powietrza. Należy pamiętać, że ochładzanie ustroju nie może być

gwałtowne, bowiem takie postępowanie może wywołać niekorzystne odczyny. Po ochłodzeniu wskazane jest ogrzanie stóp ciepłą wodą. Po zakończeniu fazy ochładzania należy umyć skórę chłodną wodą bez używania mydła. Po dokładnym osuszeniu skóry przystępuje się do. kolejnej fazy nagrzewania. Łączny czas fazy ochładzania nie powinien być dłuższy od 12 minut.

Należy pamiętać, że warunkiem prawidłowego przeprowadzenia sauny jest zarówno dobre przegrzanie, jak i należyte ochłodzenie. Po zakończeniu sauny stosuje się zwykle chłodną kąpiel, a następnie 20-30 minutowy wypoczynek, w czasie którego wskazane jest wypicie umiarkowanej ilości wody mineralnej lub soku owocowego, czy też z warzyw. Szczególnie polecany jest sok pomidorowy, ze względu na dużą zawartość potasu. Niewskazane, a wręcz szkodliwe, jest używanie napojów alkoholowych zarówno przed, jak i po zakończeniu sauny. W czasie jednego seansu sauny stosuje się zwykle dwa lub trzy kolejne

wejścia do gorącej komory. Do utrzymania dobrej ogólnej sprawności wystarcza jeden zabieg sauny w tygodniu. Z uzasadnionych powodów można ją stosować 2 lub 3 razy w tygodniu.

Działanie sauny na ustrój. Polega ono głównie na obciążeniu mechanizmów termoregulacyjnych i wywołaniu następczych zmian odczynowych w całym ustroju. Zmiany te zależą od fazy zabiegu.

Faza nagrzewania. W tej fazie sauny wysoka temperatura działa na skórę i błonę śluzową dróg oddechowych. Bezpośrednim tego następstwem jest podwyższenie przemiany materii, średnio o 11%.

Zwiększone wydzielanie potu, będące podstawowym elementem mechanizmu ochładzania ustroju, rozpoczyna się dopiero po upływie ok. 3 minut od rozpoczęcia nagrzewania i osiąga maksimum po 10 minutach. Przy wydzielaniu potu na poziomie 20-30 g/min zwiększa się ono o ok. 10 g. Utrata wody wydzielonej z potem jest znaczna i wynosi zwykle 400 do 800 ml, a w wypadku szczególnie intensywnego obciążenia cieplnego może nawet sięgać 2000 ml. W tym momencie warto dodać, że panujący powszechnie pogląd o odchudzającym wpływie sauny jest błędny. Ubytek bowiem ciężaru ciała jest chwilowy i spowodowany wydzielaniem wody z potem. Intensywne pocenie powoduje siłą rzeczy wydalanie stosownych do objętości potu ilości sodu, chloru, potasu, kwasu moczowego, mocznika

oraz innych produktów przemiany materii. Stąd celowe jest, aby po zakończeniu seansu sauny uzupełnić te ubytki, podając odpowiednie napoje. Zachodzące w tej fazie zabiegu intensywne oddziaływanie cieplne

powoduje znaczne przegrzanie ustroju. Temperatura wnętrza ciała może osiągnąć 39°C, a temperatura powierzchni skóry nawet 42°C. Powrót do temperatury normalnej występuje dość wolno. Wysoka temperatura powietrza oddziałuje równie intensywnie na układ oddechowy. Występuje przyspieszenie oddychania do 24-36 oddechów na minutę. Zwiększa się również pojemność życiowa płuc i minutowa

pojemność oddechowa. W wyniku znacznej hiperwentylacji dochodzi do obniżenia we krwi ciśnienia parcjalnego dwutlenku węgla oraz podwyższenia ciśnienia parcjalnego tlenu. W fazie tej zwiększa się również wydzielanie gruczołów błony śluzowej dróg oddechowych. Zmniejsza się natomiast napięcie mięśni gładkich oskrzeli, co zmniejsza opory oddechowe. Rozpatrując działanie sauny, należy szczególnie podkreślić wpływ fazy ogrzewania na układ krążenia. Występuje w niej bowiem znaczne rozszerzenie

naczyń krwionośnych skóry, a jednocześnie zgodnie z prawem Dastre-Morata, zwężenie ich we wnętrzu ciała, co powoduje w efekcie przemieszczenie krwi na obwód. Powoduje to oczywiście upośledzenie

ukrewienia i dostawy tlenu do tkanek i narządów głębiej położonych. Zmiany te jednak uważa się za korzystne, bowiem wyzwalają one mechanizmy adaptacyjne, wyrażające się między innymi zwiększeniem

liczby krwinek czerwonych, usprawnieniem gospodarki tlenowej oraz zwiększeniem liczby czynnych naczyń włosowatych w narządach wewnętrznych i mięśniach. Przegrzewanie w komorze sauny wpływa również na czynność serca. Częstość akcji serca wzrasta do 100-120/min, zwiększa się pojemność

minutowa oraz prędkość przepływu krwi w naczyniach. Opory obwodowe krążenia ulegają zmniejszeniu, głównie z powodu rozszerzenia i zmniejszenia napięcia naczyń obwodowych oraz otwarcia połączeń żylno-tętniczych. Amplituda ciśnienia krwi ulega zwiększeniu dzięki obniżeniu wartości ciśnienia rozkurczowego. Należy pamiętać jednak, że długie przebywanie w saunie o bardzo wysokiej temperaturze prowadzi do podwyższenia ciśnienia skurczowego krwi. Przegrzanie wywiera również wpływ na czynność wydzielniczą nerek. Zależy ona od temperatury powietrza w komorze sauny i czasu jego oddziaływania.

Ustalono, że po pobycie w saunie ulega zwiększeniu wydzielanie przez przysadkę hormonu adrenokortykotropowego, jak również kortyzolu i amin katecholowych przez nadnercza, które ustępuje po kilku lub kilkunastu godzinach. Systematyczne stosowanie sauny pobudza wydzielanie wewnętrzne, szczególnie hormonów kory nadnerczy. Zwiększenie wydzielania kortyzolu podwyższa wydolność wysiłkową. Ostatnio podkreśla się również korzystny wpływ sauny na odporność ustroju.

Faza ochładzania. Ochładzanie ustroju powoduje zmniejszenie częstości akcji serca, jak również podwyższenie ciśnienia rozkurczowego krwi. Dlatego uważa się, że intensywne ochładzanie jest przeciwwskazane u osób z chorobą nadciśnieniową.

Wskazania do stosowania sauny. Atrakcyjność oraz łatwość dawkowania czynnika termicznego czyni, że sauna jest dość często stosowana w celach leczniczych. W istocie jednak brak jest bezpośrednich wskazań medycznych do jej stosowania. Obecnie uważa się, że głównym celem sauny jest pielęgnacja ciała, odprężenie, odpoczynek po intensywnych wysiłkach fizycznych oraz zwiększenie wydolności organizmu. Pośrednie wskazania do stosowania leczniczego sauny obejmują przewlekłe schorzenia gośćcowe, chorobę zwyrodnieniową stawów, nadciśnienie tętnicze okresu I i I/II wg podziału WHO, stany pourazowe narządu ruchu, niektóre choroby skóry, jak np. trądzik, oraz przewlekłe stany zapalne narządów rodnych.

Przeciwwskazania. Do przeciwwskazań stosowania sauny zalicza się:

- ostre i przewlekłe choroby zakaźne oraz stwierdzone ich nosicielstwo,

- ostre choroby gorączkowe, w tym również początkowy okres choroby przeziębieniowej,

- skłonność do krwawień,

- schorzenia przewlekłe, takie jak gruźlica, choroba nowotworowa, choroby nerek, wątroby oraz niedokrwistość,

- niektóre choroby skóry,

- ciąża powikłana zatruciem ciążowym lub niedokrwistością,

- zaburzenia wydzielania wewnętrznego, takie jak nadczynność gruczołu tarczowego, obrzęk śluzowaty oraz niedomoga kory nadnerczy,

- padaczka i stany psychotyczne,

- choroby układu krążenia, w tym stabilna i niestabilna choroba wieńcowa, stany po przebytym zawale mięśnia sercowego, stany po wylewach krwawych, uogólniona miażdżyca, zarostowe schorzenia naczyń

krwionośnych oraz zakrzepowe zapalenie żył,

- jaskra.

Przeciwwskazania do stosowania sauny stanowią również alkoholizm i narkomania.

Zabiegi cieplne przy użyciu parafiny

Do zabiegów używa się parafiny stałej (paraffinum solidum), która jest węglowodorem nienasyconym, otrzymywanym w procesie destylacji frakcjonowanej ropy naftowej; wzór sumaryczny od C1 9H4 0 do C3 5H7 2

Uzyskana drogą syntetyczną parafina może zawierać w cząsteczce do 400 atomów węgla. Czysta chemicznie parafina jest ciałem stałym, którego temperatura topnienia wynosi od 42 do 54°C, a temperatura wrzenia 250°C. Duża pojemność cieplna i małe przewodnictwo cieplne czynią ją

szczególnie przydatną do zabiegów ciepłoleczniczych, ze względu na powolne oddawanie ciepła.

Metodyka zabiegów. Parafinę przygotowuje się w specjalnej, tzw. parafinowej kuchni. Składa się ona ze zbiornika na parafinę oraz elektrycznego urządzenia ogrzewczego z układem termoregulacyjnym, umożliwiającym utrzymywanie stałej, odpowiedniej temperatury. W celu nadania parafinie właściwości plastycznych do 20 kg roztopionej parafiny stałej dodaje się 1 1 parafiny ciekłej (paraffinum liquidum). Parafinę można używać wielokrotnie po oczyszczeniu i wyjałowieniu w temperaturze do 100°C. W warunkach domowych parafinę do zabiegów przygotowuje się w naczyniu zanurzonym w kąpieli wodnej.

Okład parafinowy. Parafiną o temperaturze ok. 60°C pokrywa się za pomocą płaskiego pędzla miejsce poddane okładowi tak długo, aż jej warstwa osiągnie grubość 1 -2 cm. Ponieważ pierwsza warstwa parafiny szybko stygnie, stanowi więc ona niejako ochronę przed nadmiernym przegrzaniem skóry. Nałożoną na skórę warstwę parafiny owija się dokładnie papierem woskowym, ceratką lub folią plastykową i ciepłym kocem. Czas zabiegu wynosi 30 - 60 min. Okłady z parafiny można również

wykonywać w odmienny sposób. Na skórę pokrytą cienką warstwą parafiny nakłada się zamoczoną w parafinie pikowaną „kołderkę", składającą się z kilku lub kilkunastu warstw gazy o odpowiednich

rozmiarach. Dalsze postępowanie nie odbiega od podanego uprzednio. Jest jeszcze inny sposób wykonywania okładów parafinowych, a mianowicie tzw. skarpetki lub rękawice parafinowe. Przez kilkakrotne zanurzenie stopy lub dłoni w parafinie uzyskuje się odpowiednio grubą jej warstwę,

a następnie postępuje analogicznie, jak w okładach opisanych wyżej.

Kąpiel parafinowa miejscowa. Zabieg ten wykonuje się w specjalnej wannie, przystosowanej kształtem do kończyny górnej lub dolnej. Urządzenie ogrzewcze, znajdujące się w ścianie naczynia, umożliwia utrzymywanie stałej temperatury parafiny w granicach 40-50°C. Czas kąpieli wynosi 30-50 min.

Lecznicze działanie parafiny. Skutki lecznicze zabiegów parafinowych są związane z właściwościami fizycznymi parafiny. Dzięki dużej pojemności cieplnej i ograniczonemu przewodnictwu cieplnemu utrzymuje ona długo ciepło i wolno oddaje je otoczeniu. Wykazuje ona również przy stygnięciu

właściwość zmniejszania swej objętości o 10-20% i w związku z tym warstwa parafiny, obejmująca np. kończynę, wywiera na nią ucisk, który dodatkowo zwiększa się przy wzroście objętości przegrzanej w czasie zabiegu kończyny. Właściwość ta z jednej strony zwiększa przekazywanie tkankom ciepła, z drugiej zaś - dzięki uciśnięciu naczyń skórnych —zmniejsza odprowadzanie ciepła z prądem krwi. Temperatura skóry pod okładem waha się od 39 do 41°C i jest optymalna dla wzmożenia aktywności procesów przemiany tkankowej. Bezpośrednio po zdjęciu okładu parafinowego skóra jest spocona, blada i gorąca, po czym szybko ulega zaczerwienieniu w wyniku roszerzenia naczyń. Właściwości fizyczne parafiny sprawiają, że zabiegi wykonane przy jej użyciu usprawniają krążenie w naczyniach włosowatych skóry, wzmagają procesy utleniania tkankowego i ułatwiają resorpcję i wydalanie z tkanek toksycznych produktów procesu zapalnego.

Wskazania. Nie odbiegają one od ogólnie przyjętych zasad stosowania ciepła. Zabiegi parafinowe są jednak szczególnie przydatne w leczeniu stanów zapalnych stawów i tkanek miękkich kończyn, których kształt umożliwia wykorzystanie ucisku występującego w czasie stygnięcia parafiny.

Leczenie zimnem

Polega ono na obniżaniu temperatury tkanek. W zależności od rodzaju zastosowanej metody, oziębienie tkanek zachodzi drogą przewodzenia lub przenoszenia ich energii cieplnej do użytego w danej metodzie środowiska oziębiającego o odpowiednio niskiej temperaturze. Zabiegi lecznicze z wykorzystaniem niskich temperatur dzieli się na miejscowe i ogólne. Celem zabiegów miejscowych jest obniżenie temperatury

skóry i tkanek głębiej położonych, zaś w zabiegach ogólnych oziębienie całego ustroju ze wszystkimi tego faktu następstwami fizjologicznymi. Intensywność wymienionych zabiegów zależy w pierwszym rzędzie od temperatury, następnie od przyjętego w danej metodzie sposobu oziębiania powierzchni ciała poddanej zabiegowi oraz czasu jego trwania. Niskie temperatury wykorzystuje się również do zabiegów kriochirurgicznych, polegających na kontrolowanym zamrażaniu, aż do nieodwracalnego uszkodzenia, patologicznie zmienionych tkanek. Zabiegi te znajdują zastosowanie w dermatologii, chirurgii, okulistyce, laryngologii i ginekologii. Zaletą ich, w porównaniu z klasycznymi metodami chirurgicznymi, jest bezbolesność, prawie całkowite wyeliminowanie krwawienia oraz powstanie w ich następstwie w miarę kosmetycznej blizny skóry. Praktycznie nie obarczają one chorego i mogą być wykonywane bez względu na wiek oraz choroby współistniejące. Szczegółowe omówienie metod kriochirurgicznych nie mieści się w tematyce niniejszego podręcznika.

Wpływ zimna na organizm

Reakcje ustroju na zimno można podzielić na miejscowe oraz ogólnoustrojowe. Ich rodzaj zależy od tego, czy zimno działa miejscowo, czy też na całą powierzchnię ciała. Nasilenie odczynów i ich charakter zależą od różnicy między temperaturą ciała a temperaturą stosowanego bodźca zimnego. Dlatego też odczyny ustroju, będące wynikiem działania skrajnie niskich temperatur, wykazują określoną specyfikę, wykorzystywaną praktycznie w leczeniu zimnem. Mimo że do chwili obecnej wiele z tych odczynów nie zostało jeszcze dokładnie wyjaśnionych, to aktualna wiedza w tym zakresie pozwala wiele z nich wykorzystać w celach leczniczych. Obniżenie temperatury otoczenia do wartości niższych od obojętnego

punktu cieplnego skóry, czyli mówiąc inaczej temperatury niższej od strefy komfortu cieplnego, uruchamia adaptacyjne mechanizmy regulacji cieplnej ustroju, mające na celu zmniejszenie utraty ciepła. Skurcz naczyń krwionośnych skóry i tkanki podskórnej, występujący pod wpływem niskich temperatur, zmniejsza przepływ krwi i ogranicza w ten sposób oddawanie ciepła otoczeniu. Jest to reakcja odruchowa, będąca następstwem pobudzenia receptorów zimna skóry. Zachodzi ona w wyniku wyładowań powstałych we włóknach współczulnych unerwiających naczynia krwionośne. Nasilenie tej zmiany zależy zarówno od temperatury, jak i od szybkości jej obniżania w czasie. Może być ono także kształtowane przez temperaturę wnętrza ciała, czyli jego części rdzennej. Reakcje naczynioruchowe są najsilniej wyrażone w obrębie kończyn górnych i dolnych. Skurcz naczyń skóry i tkanki podskórnej przemieszcza krew do głębiej położonych tkanek kończyn, zwiększając przepływ krwi przez duże tętnice i żyły. W ten sposób ciepło niesione z jej prądem nie dociera do naczyń powierzchownych, co stanowi mechanizm ochronny przed utratą ciepła.

Ze względów praktycznych warto dodać, że reakcje naczynioruchowe są wyjątkowo słabe w skórze głowy. Tak np. w spoczynku, w temperaturze 4°C utrata ciepła z tego rejonu wynosi aż 40% całkowitej ilości ciepła powstającej w ustroju. Być może jest to mechanizm ochraniający mózg przed przegrzaniem. Nawiasem mówiąc powszechnie przyjęta jest zasada wyłączania głowy z intensywnych zabiegów zarówno ciepłych, jak i zimnych. Przy okazji omawiania zachodzących pod wpływem zimna zmian naczynioruchowych powierzchownych naczyń krwionośnych warto wspomnieć o bardzo interesującym mechanizmie regulacji cieplnej, jakim są tzw. fale Lewisa. To zjawisko przystosowawcze polega na okresowym zwężaniu i rozszerzaniu się naczyń powierzchownych. Tak więc np. po oziębieniu skóry do temperatury zamarzania wody, po pewnym czasie skurcz naczyń ustępuje i ulegają one rozszerzeniu. Zwiększony w ten sposób przepływ krwi powoduje podwyższenie temperatury skóry do ok. 8°C. W kolejnej fazie występuje skurcz naczyń, a następnie kolejne ich rozszerzenie. Jego znaczenie dla ochrony skóry przed odmrożeniem oraz fizykalnej praktyki leczniczej jest oczywiste. Zachodzący pod wpływem zimna skurcz naczyń powierzchownych tkanek ustroju powoduje zwiększenie oporu naczyniowego na obwodzie, czego następstwem jest podwyższenie ciśnienia skurczowego krwi i obciążenie serca pracą zwiększającą zapotrzebowanie na tlen. Mimo że praca serca zwiększa się, to jednak w tych warunkach częstość jego skurczów maleje. Zachodzące pod wpływem zimna zmiany w czynności układu krążenia nie mają praktycznego znaczenia u ludzi zdrowych. Muszą one być jednak poważnie traktowane u osób z chorobą wieńcową, czy nadciśnieniem, u których ekspozycja na zimno może wyzwolić bóle dławicowe, czy też znaczny wzrost ciśnienia krwi.

Kolejnym mechanizmem adaptacyjnym regulacji cieplnej ustroju jest drżenie z zimna. Polega ono na, występujących w warunkach oziębienia ustroju, mimowolnych drobnych skurczach mięśni, będących źródłem energii cieplnej. Ważna dla regulacji cieplnej jest również zachodząca pod wpływem zimna aktywacja układu adrenergicznego oraz występujące w tych warunkach zwiększenie przemiany materii, mające na celu wyrównanie utraty ciepła. Zimne zabiegi powodują również zwolnienie i pogłębienie oddechu, wzmożenie czynności wydzielniczej nerek oraz zmniejszenie lub zahamowanie wydalania potu.

Ze względów praktycznych należy stwierdzić, że krótkotrwałe zabiegi zimne powodują zwiększenie pobudliwości obwodowych nerwów czuciowych i ruchowych oraz zwiększenie napięcia mięśni. Dla odróżnienia, długotrwałe zabiegi zimne o bardzo niskiej temperaturze powodują podwyższenie progu bólu, zmniejszenie pobudliwości włókien nerwowych i szybkości ich przewodzenia oraz obniżenie napięcia mięśni. Występujące w wyniku tych zabiegów zmniejszenie lub zniesienie bólu oraz obniżenie napięcia mięśni mają duże znaczenie w postępowaniu leczniczym, szczególnie w chorobach narządu ruchu. Ważnym działaniem terapeutycznym zimnych zabiegów leczniczych jest wpływ przeciwzapalny i przeciwobrzękowy.

Zimne zabiegi miejscowe

Istnieje wiele znanych od dawna sposobów miejscowego stosowania zimna w celach leczniczych. Niektóre z nich, jak np. masaż lodem czy nacieranie lodem nie znajdują obecnie szerszego zastosowania. Do częściej wykonywanych należą:

Zimne okłady lub zawijania Zabiegi te wykonuje się przy użyciu chust oziębionych do żądanej

temperatury albo worków gumowych (plastykowych) napełnionych zimną wodą lub lodem. Do tego celu używa się obecnie specjalnie produkowanych woreczków z tworzywa sztucznego, zawierających specjalny żel. Oziębione w zamrażalniku są bardzo łatwe w użyciu. W niektórych uzdrowiskach wykonuje się zimne okłady z solanki. W tym celu gąbkę wiskozową moczy się w solance, następnie wkłada do woreczka ze sztucznego tworzywa i oziębia w zamrażalniku do temperatury ok. — 20°C. Zachowanie tej temperatury jest ważne, ponieważ w niższej temperaturze (ok. — 30°C) zwilżone solanką gąbki tracą elastyczność,

co utrudnia wykonanie zabiegu.

Oziębienie przy użyciu ciekłego chlorku etylu Wydobywający się z pojemnika ciekły chlorek etylu silnie działa oziębiająco w wyniku jego rozprężania oraz pobierania ciepła na parowanie. Jest on

stosowany do znieczulenia w małych zabiegach chirurgicznych oraz urazach sportowych.

Zabiegi miejscowe przy użyciu zimnego powietrza Do tego celu używa się specjalnie skonstruowanego urządzenia Składa się ono ze zbiornika na ciekły azot, wyposażonego w wentyl nastawczy, regulujący wpływ pozostającego pod ciśnieniem gazu ze zbiornika. Wentyl połączony jest z elastycznym przewodem zakończonym dyszą, z której wydobywa się strumień mieszaniny powietrza i rozprężonego

azotu. U wylotu dyszy temperatura gazów waha się od — 100 do - 180°C. W czasie zabiegu należy wykonywać ruchy okrężne nad powierzchnią ciała objętą zabiegiem, aby uniknąć grożącego odmrożeniem, punktowego działania gazu. Jeśli zabieg dotyczy stawu, poleca się wykonywanie w nim ruchów czynnych w czasie oziębiania, a po jego zakończeniu - intensywnych ćwiczeń ruchowych. Zabieg, w zależności od wskazań

i tolerancji chorego, trwa od 1 do 3 minut i może być powtarzany trzykrotnie w czasie dnia. Należy pamiętać, aby skóra w okolicy zabiegu była przed jego wykonaniem dokładnie osuszona. Omawiany zabieg powinien być wykonywany przez kwalifikowany personel i nadzorowany przez lekarza.

Wskazania do stosowania zimnych zabiegów miejscowych są bardzo rozległe i związane z ich wpływem przeciwzapalnym, przeciwbólowym, przeciwobrzękowym oraz zmniejszającym napięcie mięśni. Należą do nich:

choroby narządu ruchu

- stany po urazach i przeciążeniach (w czasie do 5 dni od urazu),

- obrzęk po złamaniu kości oraz zwichnięciach i skręceniach stawów,

- ostre zapalenia tkanek miękkich okołostawowych; choroby gośćcowe

- reumatoidalne zapalenie stawów w okresie ostrym oraz zaostrzenia,

— artropatia łuszczycowa,

- stany bólowe w przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów,

- zespoły zapaleń okołostawowych w okresie ostrym,

— ostra postać dny;

choroby układu nerwowego

- nerwobóle nerwów obwodowych oraz zespoły bólowe rwy kulszowej i ramiennej w okresie ostrym,

- w stanach wzmożonego napięcia mięśni jako przygotowanie do kinezyterapii.

Spośród innych schorzeń, w których wskazane jest stosowanie miejscowych zabiegów zimnych, należy wymienić okres początkowy zakrzepowego zapalenia żył, obrzęk limfatyczny kończyny górnej po radykalnej operacji raka sutka, oparzenia, ostry ból zęba, stan po zabiegach chirurgicznych w obrębie jamy ustnej oraz szczęki i żuchwy. W chorobach narządu ruchu, gośćcowych oraz układu nerwowego, jeśli

jest to możliwe, zaleca się wykonywanie ćwiczeń ruchowych bezpośrednio po zimnym zabiegu.

Przeciwwskazania do stosowania zimnych zabiegów miejscowych obejmują stany nadwrażliwości na zimno, choroby, w których jest ono czynnikiem wywoławczym, jak np. krioglobulinemia, hemoglobinuria napadowa nocna, zespół Raynauda i inne. Przeciwwskazania obejmują również zespół Sudecka, zmiany skóry popromienne, zapalenie miedniczek nerkowych, zapalenie pęcherza moczowego, stany wyniszczenia i osłabienia, odmroziny oraz zespoły ciasnoty przedziałów powięziowych.a

Ogólne zabiegi zimne Celem ich jest obniżenie temperatury ustroju, czyli hipotermia. Mogą to być różnego rodzaju zabiegi intensywnie oziębiające organizm, np. przez stosowanie na całe ciało zimnych okładów lub zawijań w prześcieradła wychłodzone w zamrażalniku. Ze względu na uciążliwości związane z wykonaniem tego rodzaju zabiegów są one obecnie rzadko stosowane.

Ogólna terapia zimnem

Metoda ta w jej nowoczesnym ujęciu została wprowadzona do lecznictwa na początku lat osiemdziesiątych bieżącego stulecia w Republice Federalnej Niemiec. Polega ona na krótkotrwałym poddaniu całego ciała człowieka (z wyjątkiem głowy) działaniu niskiej temperatury, zwykle około — 11O°C. Oziębienie uzyskuje się dzięki zanurzeniu osoby poddanej zabiegowi w obłoku bardzo zimnego powietrza. Zabieg wykonuje się przy użyciu specjalnego zestawu zabiegowego, w skład którego wchodzą: - zespół urządzeń wytwarzających obłok gazowy o ściśle określonych rozmiarach i temperaturze, — kabina zabiegowa, — pulpit sterowniczy.

Zespół urządzeń wytwarzających obłok gazowy działa w następujący sposób. Sprężone, pozbawione pary wodnej powietrze zostaje przekazane do wymiennika ciepła, do którego ze specjalnego zbiornika, w sposób

kontrolowany przez zawór nastawczy, zostaje doprowadzony ciekły azot, stanowiący w danym wypadku źródło zimna. Ciekły azot obniża w wymienniku temperaturę strumienia sprężonego powietrza, które izolowanymi przewodami zostaje doprowadzone do zespołu dysz umieszczonych w kabinie zabiegowej.

W odróżnieniu od uprzednio stosowanych, nowoczesne kabiny do ogólnej terapii zimnem są z przodu otwarte (ryc. 7). Umożliwia to obserwację oraz bezpośredni kontakt z osobą poddaną zabiegowi. W czterech kątach kabiny umocowane są listwy z dyszami szczelinowymi, które za pomocą urządzenia elektromechanicznego mogą być sytuowane na odpowiedniej wysokości. Umożliwia to kształtowanie rozmiarów obłoku gazowego, a co najważniejsze - - wyłączenie głowy chorego ze strefy oddziaływania niskiej temperatury. Napływające zimne powietrze jest systematycznie odprowadzane na zewnątrz przez układ działający na zasadzie podciśnienia. Dzięki temu możliwe jest utrzymanie stałych rozmiarów zimnego obłoku gazowego oraz wyeliminowanie jego wpływu na temperaturę pomieszczenia, w którym ustawiona jest kabina zabiegowa. Urządzenia regulacyjne i kontrolne, znajdujące się w pulpicie sterowniczym, pozwalają ustawić główne parametry zabiegu, takie jak temperatura (do — 180°C) oraz ciśnienie sprężonego powietrza i rozprężającego się ciekłego azotu. Indywidualne parametry zabiegu nastawia się na elektronicznej tablicy wyposażonej w zespół sensorów. Czas zabiegów, w którym chory pozostaje w pozycji stojącej, niejako zanurzony w zimnym obłoku gazowym, wynosi od 1 do 4 minut — zwykle trwa on 3 minuty. Dotychczasowe doświadczenie wskazuje na skuteczność tej terapii w przewlekłych zapaleniach stawów. Uzyskuje się zmniejszenie lub zniesienie bólu oraz zwiększenie ruchomości stawów. Stwierdzono również skuteczność ogólnej terapii zimnem w leczeniu spastycznego

nieżytu oskrzeli. Rozszerzenie zakresu wskazań do stosowania omawianej metody leczenia wymaga dalszych badań.

odczyn fizjologiczny normalna (nie patologiczna) odpowiedź żywego organizmu na działanie bodźców

Odczyn miejscowy przy napromieniowaniu występuje w skórze w miejscu jej napromieniowania,

obejmując jednak swym zasięgiem sąsiadujące z nim okolice. Polega on na rozszerzeniu naczyń krwionośnych skóry, powodującym jej zaczerwienienie; stąd odczyn ten nazywa się rumienieni cieplnym. Rumień cieplny

w odróżnieniu od rumienia fotochemicznego (patrz rozdz. Promieniowanie nadfioletowe) wykazuje kilka charakterystycznych cech, a mianowicie:

— występuje on w trakcie naświetlania, a jego nasilenie wzrasta w miarę czasu oddziaływania promieni podczerwonych,

- zaczerwienienie skóry jest nierównomierne i plamiste w wyniku rozszerzenia głębiej położonych naczyń krwionośnych skóry,

- zanika on po pewnym, niedługim czasie od zakończenia naświetlania. Czas utrzymywania się rumienia zależy od dawki promieniowania podczerwonego.

Dokonanie obliczenia wartości ekspozycji (E), odpowiadającej energii wyrażonej w dżulach, a działające na cm2 powierzchni napromienianej w czasie 1 sekundy:

E=Ms timp f J/cm2

gdzie:

E — wartość ekspozycji w dżulach,

Ms — moc szczytowa impulsu, w watach,

timp — czas impulsu w sekundach,

f — częstotliwość impulsów w hercach.