MAŁGORZATA SOŁEK

Związki żołnierzy rzymskich z kobietami w świetle inskrypcji z terenu Dacji (II-III w. n.e.)¹

Celem artykułu jest prezentacja wyników analizy inskrypcji z terenu rzymskiej Dacji, poświadczających istnienie relacji rodzinnych czynnych żołnierzy z kobietami, przeprowadzonej na potrzeby wyżej wspomnianej pracy. Zakres chronologiczny obejmuje okres od podboju Dacji w 106 r. n.e. przez Trajana do przypuszczalnej daty ewakuacji wojsk rzymskich przez Aureliana ok. 271 r. n.e. Uwzględniony został obszar Dacji superior, Porolissensis i inferior. Pod uwagę wzięto napisy nagrobne oraz wotywne wystawione przez lub dla żołnierzy pozostających w czynnej służbie. Pominięto inskrypcje dotyczące weteranów i oficerów rangi wyższej niż centurion. Materiał epigraficzny z Dacji zawarty głównie w CIL III² oraz IDR³ został zweryfikowany pod kątem występowania formuł lub słów sugerujących istnienie bliskich relacji pomiędzy żołnierzami i wymienionymi w treści napisów kobietami. Ważnych informacji dostarczyły także dane dotyczące pochodzenia inskrypcji, które powiązano z miejscami stacjonowania wojsk rzymskich na obszarze Dacji.

W świetle źródeł pisanych oraz współczesnych badań prawdopodobne wydaje się, iż w latach 13 p.n.e. do 197 n.e. żołnierze armii rzymskiej pozostający w czynnej służbie nie posiadali conubium, czyli zdolności prawnej do zawierania formalnych związków małżeńskich z kobietami. Pomimo przeszkód prawnych utrzymywali oni jednak długotrwałe związki, z których rodziły się również dzieci.⁴ Brak przywileju pozwalającego na tworzenie przez żołnierzy rodzin uznawanych przez prawo najprawdopodobniej nie obowiązywał oficerów rangi powyżej centuriona oraz weteranów.

Część badaczy przypuszcza, że mógł istnieć zapis prawny w postaci pisemnej instrukcji skierowanej do namiestników prowincji i obowiązującej także jej mieszkańców (mandata) zakazujący zarówno legionistom jak i żołnierzom oddziałów pomocniczych zawierania iustum matrimonium⁵. Niestety taki dokument nie zachował się, a jedynych dowodów na to, że wojskowi niższej rangi nie posiadali conubium dostarczają nam źródła literackie, papirusy, tzw. dyplomy wojskowe (diplomata militaria), źródła prawne oraz inskrypcje.

Nieformalne związki żołnierzy zostały poświadczone w dziełach Kasjusza Diona, Herodiana i Libaniosa⁶. Kasjusz Dion stwierdza, że cesarz Klaudiusz zagwarantował żołnierzom w 44 r. n.e. prawa przysługujące żonatym obywatelom, choć według prawa nie mogli oni posiadać żon⁷. Herodian natomiast, pisze, że Septymiusz Sewer pozwolił żołnierzom „mieszkać z żonami”⁸, co interpretuje się jako pozwolenie na zawieranie pełnoprawnych związków małżeńskich⁹. Późnoantyczny autor, Libanios, wspomina „stare, dobre czasy”, gdy żołnierze nie posiadali żon, przez co byli prawdziwymi fachowcami sztuki wojennej¹⁰. Zatem można sądzić, że w czasach współczesnych autorowi żołnierze posiadali pozwolenie na zawieranie legalnych związków, w przeciwieństwie do czasów zamierzchłych¹¹.

Najbardziej wiarygodnych dowodów dostarczają nam jednak źródła papirusowe, przede wszystkim papirusy Cattaoui oraz BGU 140. Pierwszy, zawiera akta procesów sądowych rozstrzyganych przez prefekta Egiptu w latach 114-142 n.e.¹² Większość spraw dotyczy rejestracji dzieci żołnierzy, które nie mogły zostać uznane przez prawo, a zatem stać się automatycznymi dziedzicami swoich ojców¹³ oraz skutków ekonomicznych dotyczących partnerek żołnierzy, które po śmierci żołnierza lub „rozwodzie” nie mogły odzyskać swoich posagów lub zachować darowizn od „męża”¹⁴. Zarówno dzieci jak i „żony” czynnych żołnierzy nie mogły dziedziczyć po zmarłym jeśli ten nie uwzględnił ich w zapisie testamentowym. Drugi papirus, BGU 140, to list cesarza Hadriana, który ustanawia, że dziecko, które urodzi się żołnierzowi w czasie trwania jego służby nie jest jego naturalnym spadkobiercą, ale może ubiegać się o majątek po zmarłym na tych samych prawach co krewni kognacyjni¹⁵.

Kolejna kategoria źródeł to tzw. dyplomy wojskowe, które stanowiły odpisy dekretów cesarskich zwalniających ze służby i nadających obywatelstwo rzymskie żołnierzom floty, gwardii pretoriańskiej i oddziałów pomocniczych¹⁶. Według tych dokumentów żołnierz po zakończeniu służby otrzymywał obywatelstwo rzymskie dla siebie, swojej „żony” i dzieci oraz ius conubii zezwalające na zawarcie legalnego związku małżeńskiego z kobietą nieposiadającą dotąd obywatelstwa¹⁷. Dyplomy stanowią główne źródło informacji na temat związków żołnierzy oddziałów pomocniczych z kobietami pochodzenia peregryńskiego¹⁸.

Wzmianek na temat związków żołnierzy z kobietami dostarczają także źródła prawne, Corpus Iuris Civilis (zawierający Digesta)¹⁹ oraz Codex Iustinianus. Wiarygodność tych źródeł jest jednak poddawana w wątpliwość, dlatego nie mają one większej wagi w świetle dowodów jakich dostarczają nam papirusy, dyplomy wojskowe i źródła literackie.²⁰

Bezpośrednich dowodów na istnienie związków żołnierzy dostarczają nam inskrypcje. Jak widać na mapie (Mapa 1) materiał epigraficzny z Dacji, poświadczający istnienie relacji rodzinnych pomiędzy żołnierzami i wymienionymi w treści napisów kobietami, koncentruje się w północnej Dacji superior oraz w Dacji Porolissensis. Chociaż na tych obszarach stacjonowały legiony XIII Gemina (Apulum) i V Macedoński (Potaissa), jedynie pięć²¹ z osiemnastu inskrypcji z Dacji odnosi się do żołnierzy tych jednostek. Zdecydowana większość poddanych analizie napisów poświadcza prawdopodobne relacje rodzinne żołnierzy oddziałów pomocniczych stacjonujących w fortach rozlokowanych w niedalekiej odległości od obozów legionowych. Jedynym punktem na południu Dacji, wyróżniającym się większą liczbą inskrypcji (3) jest Drobeta.

Mapa 1. Rozmieszczenie inskrypcji poświadczających istnienie związków żołnierzy z kobietami na obszarze Dacji (M. Sołek, praca własna).

Najwięcej interesujących nas inskrypcji (4)²² pochodzi z Apulum (dzis. Alba Iulia), gdzie stacjonował legion XIII Gemina. Trzy pochodzą z Drobety²³ (dzis. Drobeta-Turnu Severin), stanowiącej strategiczny punkt wojskowy i administracyjny ze względu na obecność mostu na Dunaju. Dwie znaleziono w Potaissa²⁴ (dzis. Turda), gdzie stacjonował legion V Macedoński i w Ampelum²⁵ (dzis. Zlatna), stanowiska położonego w pobliżu złóż złota i srebra, gdzie koncentrowała się administracja kopalni²⁶. Dwie inskrypcje pochodzą także z Ilişua²⁷. Po jednej zaś z Mehadii²⁸, Cristeşti²⁹, Sebes-Várallya³⁰ i Vršac³¹. Jedna z inskrypcji została zrekonstruowana na podstawie dwóch fragmentów znalezionych w Herepei i Mintii³².

Jak już wspomniano materiał epigraficzny z Dacji został zweryfikowany pod kątem występowania zwrotów lub słów sugerujących istnienie relacji rodzinnych żołnierzy i wymienionych w inskrypcjach kobiet. Wzięto pod uwagę terminy łacińskie oznaczające małżonkę, małżonka, partnerkę, kochankę lub przyjaciółkę. Okazało się, że najczęściej w inskrypcjach z Dacji pojawia się słowo coniunx, którym określano małżonków obu płci, ale także partnerkę lub kochankę³³. Wspomniane słowo jest najczęściej występującym określeniem występującym w tego typu inskrypcjach nie tylko w Dacji, ale także w innych prowincjach³⁴. Nie wszystkie jednak napisy dostarczają nam jednoznacznych przesłanek dotyczących statusu potencjalnego związku łączącego wymienione osoby. Można jedynie przypuszczać, że pomimo braku wspomnianego określenia lub jego odpowiednika, o bliskich relacjach świadczyć może obecność w inskrypcji dziecka żołnierza i jego partnerki.³⁵ Są też takie inskrypcje, które jednoznacznie sugerują, że wymienione osoby łączył jedynie rodzaj partnerstwa, a sami zainteresowani nie uznawali swojego związku za małżeństwo w sensie społecznym³⁶.

Widoczna jest znaczna przewaga inskrypcji dotyczących żołnierzy oddziałów pomocniczych nad inskrypcjami odnoszącymi się do legionistów. Jak wiadomo jednostki pomocnicze charakteryzowały się znacznie większą mobilnością niż legiony stacjonujące w obozach przez dłuższy czas. Dziwi fakt, że w świetle materiału epigraficznego z Dacji częściej zawierali oni długotrwałe związki z kobietami. Nie jest widoczna natomiast znaczna dysproporcja w liczbie napisów dotyczących żołnierzy wyższej rangi i odnoszących się do zwykłych żołnierzy.

Analizowany materiał epigraficzny może posłużyć także do próby wyciągnięcia wniosków na temat kwestii dziedziczenia po zmarłym żołnierzu. Jedna z inskrypcji³⁷ jednoznacznie potwierdza, że pomimo istnienia partnerki żołnierza, a także zrodzonych z ich związku dzieci, prawnym spadkobiercą jest kolega z oddziału, pomimo tego, że datowana jest ona po roku 212, a zatem w okresie, gdy żołnierze prawdopodobnie posiadali już ius conubii. W innym napisie³⁸ mamy do czynienia z sytuacją, gdzie wystawiającymi nagrobek żołnierzowi są „teść”, spadkobiercy i „żona”. Można przypuszczać, że owymi spadkobiercami były dzieci zrodzone ze związku zmarłego z wymienioną kobietą. Sama obecność ojca kobiety w inskrypcji sugeruje, że pomimo braku przywileju pozwalającego żołnierzom na zakładanie rodzin, funkcjonowały one w sensie społecznym, co potwierdzają także inne rodzaje źródeł pisanych. Ze względu na to, że we wspomnianej wyżej inskrypcji nie mamy jednoznacznych przesłanek na temat tego, kim byli rzeczeni spadkobiercy, bezpieczniej jest sądzić, że dzieci ze związków paramałżeńskich żołnierzy nie mogły ze względu na nieformalny charakter relacji pomiędzy rodzicami dziedziczyć po swoich biologicznych ojcach, tak jak sugerują nam również dokumenty papirusowe.

Szczególnie interesującym zagadnieniem jest kwestia pochodzenia żołnierzy występujących w analizowanym materiale oraz ich potencjalnych „małżonek”. Danych dostarczają nam w tym przypadku imiona wymienionych osób. Zauważyć można, że spośród imion męskich najczęściej występują imiona rzymskie, dwuczłonowe, tj. składające się z nomen gentile i cognomen. Najczęściej występującym imieniem rodowym jest cognomen Aurelius³⁹. Możemy być zatem pewni, że mężczyźni ci uzyskali obywatelstwo rzymskie po wejściu w życie w 212 r. tzw. Constitutio Antoniniana, edyktu cesarskiego nadającego obywatelstwo wszystkim wolnym mieszkańcom imperium.⁴⁰ Napisy te są zatem datowane po 212 r., czyli po prawdopodobnym nadaniu przez cesarza Septymiusza Sewera przywileju zawierania legalnych związków małżeńskich.

Bardzo popularne w inskrypcjach z Dacji jest także nomen gentile Aelius występujące zarówno w imionach męskich jak i żeńskich⁴¹. Najprawdopodobniej wiąże się to z faktem, iż cesarz Hadrian wspierając tworzenie się osadnictwa przy obozach i fortach, nadawał nowo przybyłym osadnikom obywatelstwo rzymskie, doprowadzając tym samym do wzrostu liczby mieszkańców poszczególnych vici⁴².

Jedynie jedna z inskrypcji⁴³ pochodzących terenu Dacji wymienia żołnierza pochodzenia peregryńskiego, którego imię, Zenon Tarasi, sugeruje najprawdopodobniej pochodzenie małoazjatyckie. Ze względu na peregryńskie imię inskrypcja ta może z całą pewnością być datowana przed rokiem 212.

Wśród imion żeńskich także przeważającą liczbę stanowią imiona rzymskie. Imiona peregryńskie w interesującym nas materiale epigraficznym występują jedynie dwukrotnie. W jednym wypadku⁴⁴ jest to imię partnerki żołnierza, Mucapuis, sugerujące pochodzenie trackie, w drugim⁴⁵ natomiast mamy do czynienia z córką wojskowego, Aureliusa Surusa, Surą. Cognomen Surus stanowiło przed nadaniem żołnierzowi obywatelstwa jego imię i ma najprawdopodobniej pochodzenie syryjskie⁴⁶ lub celtyckie⁴⁷.

Z badań przeprowadzonych przez S. E. Phang odnośnie Egiptu wynika, że imiona peregryńskie stanowią niewielki procent pośród imion potencjalnych „żon” żołnierzy⁴⁸. Co więcej, odnosi się to także do partnerek żołnierzy oddziałów pomocniczych. Tą samą tendencję możemy zauważyć w Dacji, gdzie inskrypcje poświadczają w większości kobiety posiadające obywatelstwo rzymskie.

Kwestią dyskusyjną w świetle współczesnych badań jest wiek żołnierzy, w jakim zawierali oni nieformalne związki z kobietami. Istnieje hipoteza, że zakładali oni swoje nieoficjalne rodziny dopiero w późnych latach trzydziestych swojego życia⁴⁹, co zresztą znajduje odzwierciedlenie w danych pozyskanych przez autorkę niniejszego artykułu z obszaru Dacji. Jedna z badaczek przypuszcza, że należy wiązać to z przyczynami natury ekonomicznej⁵⁰. Prawdopodobnie dopiero po upływie określonego czasu służby, awansowany na centuriona lub żołnierza specjalnej rangi (prinicipalis) wojskowy mógł finansowo podołać utrzymaniu partnerki i spłodzonych z nią dzieci. Jednakże tę samą tendencję jeśli chodzi o wiek, w którym wiązali się oni z kobietami zauważyć można w przypadku zwykłych legionistów i żołnierzy oddziałów pomocniczych. Najsłuszniejszym wydaje się sądzić, że dopiero po uzbieraniu odpowiedniego majątku wspomniani żołnierze mogli pozwolić sobie na założenie rodziny. Z drugiej strony brak inskrypcji młodszych żołnierzy poświadczających bliskie relacje z kobietami, mógł być spowodowany brakiem możliwości finansowych na wystawienie nagrobka i niekoniecznie musi świadczyć o tym, że w ogóle nie utrzymywali oni tego typu relacji.

Na podstawie samego materiału epigraficznego nie da się odpowiedzieć jednoznacznie na pytanie, czy związki żołnierzy z kobietami choć nielegalne mogły funkcjonować w sensie społecznym. Określenia sugerujące istnienie bliższych relacji między wojskowymi a kobietami nie mówią wprost czy mamy do czynienia z małżonkami czy partnerami. Obecność dzieci także może świadczyć o statusie związku rodziców. Prawdopodobne jest, że osoby posiadające wspólne potomstwo łączyło coś więcej niż partnerstwo, zwłaszcza jeśli dzieci posiadają nomen gentile po ojcu, co może świadczyć o tym, że zostały uznane przez rodziciela. Znaczącym jest obecność w jednej z inskrypcji ojca partnerki żołnierza (socer), co czyni nieformalny związek małżeński pomiędzy wymienioną parą zdecydowanie bardziej prawdopodobny.

Zupełnie inaczej przedstawia się sytuacja małżeństw żołnierzy w świetle wszystkich znanym nam źródeł pisanych, które dają w połączeniu z materiałem epigraficznym pewien obraz związków żołnierzy z kobietami, z którego wyłania się teza, że miały one w życiu społecznym taką samą wartość dla zainteresowanych co formalne małżeństwa.

Zastosowane skróty:

AE − L’Année épigraphique

CIL – Corpus Inscriptionum Latinarum

IDR – Inscriptiones Daciei Romanae

ILD − Inscriptiones latinae Daciae

Bibliografia:

Źródła:

Digesta Digesta Iustiniani Augusti, recognovit adsumptio in operis societatem Paulo Kruegero T. Mommsen, vol. II, Berlin 1870.

HERODIAN HERODIAN, Historia Cesarstwa Rzymskiego, L. Piotrowicz (trad.), Wrocław-Warszawa-Kraków 1963.

KASJUSZ DION DIO CASSIUS, Roman History: In Nine Volumes, vol. VII, E. Cary (trad.), Loeb Classical Library, Cambridge (Mass.) 1914-1927.

LIBANIOS LIBANIUS, Opera, vol. I, fasc. I, Orationes I-V, R. Foerster (ed.), Lipsiae (Leipzig) 1903; tłumaczenie angielskie: LIBANIUS: Selected Works II: Selected Orations, A. F. Norman (trad.), Cambridge (Mass.) 1977.

Opracowania:

CAMPBELL B.

1978 The Marriage of Soldiers under the Empire, The Journal of Roman Studies 68, pp. 153-166.

FRIEDL R.

1996 Der Konkubinat im kaiserzeitlichen Rom. Von Augustus bis Septimius Severus, Stuttgart.

GARNSEY P.

1970 Septimius Severus and the Marriage of Soldiers, California Studies in Classical Antiquity 3, pp. 45-53.

GRUMEZA I.

2009 Dacia: land of Transylvania, cornerstone of ancient Eastern Europe, Lanham-Plymouth.

JACZYNOWSKA M.

1978 Historia starożytnego Rzymu, Warszawa.

KOLENDO J., ŻELAZOWSKI J.

2003 Teksty i pomniki. Zarys epigrafiki łacińskiej okresu Cesarstwa Rzymskiego, J. Kolendo (ed.), Warszawa.

KRÓLCZYK K., TRYNKOWSKI J.

2001 Inskrypcje łacińskie, [in:] E. Wipszycka (ed.), Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu. Źródłoznawstwo starożytności klasycznej, vol. 1/2, Warszawa, wyd. 2 zmienione, pp. 186-252.

MOMMSEN TH. et al.

1873 Corpus Inscriptionum Latinarum, Inscriptiones Asiae, provinciarum Europae Graecarum, Illyrici Latinae, vol. III, Berlin.

OLTEAN I. A.

2007 Dacia: landscape, colonisation and romanisation, London.

PHANG S. E.

2000 The Timing of Marriage in the Roman Army, Limes XVIII: 18th International Conference of Roman Frontier Studies held in Amman, Jordan (September 2000), vol. II, pp. 873-878.

2001 The Marriage of Roman Soldiers (13 B. C. – A. D. 235): law and family in the imperial army, Leiden-Boston-Köln.

PLEZIA M.

1959 Coniunx, -iugis, [in:] Słownik łacińsko-polski, Warszawa, pp. 690-691.

ROXAN M.

1991 Women on the Frontiers, [in:] V. A. Maxfield, M. J. Dobson (eds.), Roman Frontier Studies 1989, Exeter, pp. 462-467.

RUSSU I. et al.

1975-1999 Inscriptiones Daciae Romanae, vol. I-III/6.

SCHEIDEL W.

2007 Marriage, Families, and Survival in the Roman Imperial Army: demographic aspects, [in:] A Companion to the Roman Army, P. Erdkamp (ed.), Oxford-Malden, pp. 417-434.

VARGA R.

2008 The peregrine names from Dacia, Acta Musei Napocensis 43–44/I, 2006–2007, pp. 233-246.

---

1. Niniejszy artykuł w całości oparty jest na pracy licencjackiej autorki pod tym samym tytułem, napisanej pod kierunkiem dr Agnieszki Tomas i obronionej w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego w czerwcu 2012 r.↩

2. Corpus Inscriptionum Latinarum, Inscriptiones Asiae, provinciarum Europae Graecarum, Illyrici Latinae, vol. III, T. Mommsen et al. (eds.), Berlin 1873.↩

3. Inscriptiones Daciae Romanae, I. I. Russu et al. (eds.), vol. I-III/6, 1975-1999.↩

4. S. E. PHANG, The Marriage of Roman Soldiers (13 B. C. – A. D. 235): law and family in the imperial army, Leiden-Boston-Köln 2001, pp. 2-4.↩

5. Ibidem, pp. 122-124, 132-133.↩

6. Ibidem, pp. 16-21.↩

7. DIO CASSIUS, Roman History, 60.24.3.↩

8. HERODIAN, Historia Cesarstwa Rzymskiego, 3.8.4-5.↩

9. P. GARNSEY, Septimius Severus and the Marriage of Soldiers, California Studies in Classical Antiquity 3, 1970, p. 47; B. CAMPBELL, The Marriage of Soldiers under the Empire, The Journal of Roman Studies 68, 1978, p. 160; R. FRIEDL, Der Konkubinat im kaiserzeitlichen Rom. Von Augustus bis Septimius Severus, Stuttgart 1996, p. 231; S. E. PHANG, op. cit., pp. 17-18.↩

10. LIBANIUS, Opera, 2.39-40.↩

11. S. E. PHANG, op. cit., pp. 19-20.↩

12. Ibidem, pp. 23-24.↩

13. B. CAMPBELL, op. cit, p. 155; S. E. PHANG, op. cit., pp. 26-34; W. SCHEIDEL, Marriage, Families, and Survival in the Roman Imperial Army: demographic aspects, in: A Companion to the Roman Army, P. Erdkamp (ed.), 2007, p. 418.↩

14. S. E. PHANG, op. cit., p. 35.↩

15. B. CAMPBELL, op. cit., pp. 154, 158-159; S. E. PHANG, op. cit., pp. 39-40; W. SCHEIDEL, op. cit., p. 418.↩

16. K. KRÓLCZYK, J. TRYNKOWSKI, Inskrypcje łacińskie, [in:] E. Wipszycka (ed.), Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu. Źródłoznawstwo starożytności klasycznej, vol. 1/2, Warszawa, 2001, wyd. 2 zmienione, pp. 222-223; S. E. PHANG, op. cit., pp. 53-54.↩

17. K. KRÓLCZYK, J. TRYNKOWSKI, op. cit., pp. 222-223; J. KOLENDO, J. ŻELAZOWSKI, Teksty i pomniki. Zarys epigrafiki łacińskiej okresu Cesarstwa Rzymskiego, Warszawa 2003, p. 166.↩

18. S. E. PHANG, op. cit., pp. 59-60.↩

19. Digesta, 24.1.60-61, 29.1.8, 29.1.28, 49.17.13 i 49.17.16.↩

20. S. E. PHANG, op. cit., pp. 112-113.↩

21. CIL III 1124=IDR III/5, fasc. 1, nr 293; AE 2004=ILD 460; CIL III 1202=IDR III/5, fasc. 2, nr 605; CIL III 881; CIL III 909.↩

22. CIL III 1124=IDR III/5, fasc. 1, nr 293; AE 2004, nr 1203=ILD 460; CIL III 1202=IDR III/5, fasc. 2, nr 605; AE 1910, nr 152=IDR III/5, fasc. 2, nr 615.↩

23. CIL III 14484=IDR II, nr 34; AE 1980, nr 774=IDR II, nr 36; CIL III 14216(10)=IDR II, nr 44.↩

24. CIL III 881; CIL III 909.↩

25. CIL III 1319=IDR III/3, nr 360 oraz CIL III 1316=IDR III/3, nr 339.↩

26. I. A. OLTEAN, Dacia: landscape, colonisation and romanisation, London 2007, p. 39; I. GRUMEZA, Dacia: land of Transylvania, cornerstone of ancient Eastern Europe, Lanham-Plymouth 2009, p. 199.↩

27. CIL III 804 oraz CIL III 809.↩

28. AE 1973, nr 463=IDR III/1, nr 87.↩

29. CIL III 12550=IDR III/4, nr 141.↩

30. CIL III 843.↩

31. CIL III 6274=IDR III/1, nr 107.↩

32. CIL III 7873 i 13773=IDR III/3, nr 177.↩

33. M. PLEZIA, Coniunx, -iugis, [in:] Słownik łacińsko-polski, Warszawa 1959, pp. 690-691.↩

34. M. ROXAN, Women on the Frontiers, [in:] V. A. Maxfield, M. J. Dobson (eds.), Roman Frontier Studies 1989, Exeter 1991, p. 462.↩

35. CIL III 14484=IDR II, nr 34.↩

36. CIL III 881.↩

37. AE 1973, nr 463=IDR III/1, nr 87.↩

38. CIL III 843.↩

39. CIL III 1124=IDR III/5, fasc. 1, nr 293; CIL III 12550=IDR III/4, nr 141; CIL III 804; CIL III 909; AE 1973, nr 463=IDR III/1, nr 87.↩

40. M. JACZYNOWSKA, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1978, p. 313.↩

41. CIL III 1316=IDR III/3, nr 339; CIL III 14484=IDR II, nr 34; CIL III 14216(10)=IDR II, nr 44; CIL III 804; CIL III 843.↩

42. I. A. OLTEAN, op. cit., p. 222.↩

43. AE 1910, nr 152=IDR III/5, fasc. 2, nr 615.↩

44. CIL III 809.↩

45. AE 1973, nr 463=IDR III/1, nr 87.↩

46. IDR III/1, nr 87.↩

47. R. VARGA, The peregrine names from Dacia, Acta Musei Napocensis 43–44/I, 2006–2007 (2008), p. 243.↩

48. S. E. PHANG, op. cit., pp. 190-191.↩

49. Idem, The Timing of Marriage in the Roman Army, Limes XVIII: 18th International Conference of Roman Frontier Studies held in Amman, Jordan (September 2000), vol. II., p. 874.↩

50. Ibidem, p. 875.↩