ZASADY NACZELNE KONSTYTUCJI RP.

W doktrynie prawa konstytucyjnego nie istnieje jednolita definicja zasad naczelnych konstytucji. Podkreśla się, że ustalenie takiej definicji na płaszczyźnie normatywnej nie jest możliwe, gdyż część występujących zasad to normy prawne, inne to dyrektywy, klauzule generalne czy wręcz określone wartości lub idee.

Obecnie przez zasady naczelne konstytucji rozumie się na ogół normy prawne zawarte w konstytucji, które cechuje szczególna doniosłość. Owa szczególna ranga takich norm może wyrażać się w tym, że:

a) z norm tych wynikają inne normy konstytucyjne,

b) określają one cechy danej instytucji,

c) wyrażają podstawowe wartości konstytucyjne i są za takie uważane w doktrynie i orzecznictwie.

Generalnie, mianem naczelnych zasad konstytucji określa się różnorodne sformułowania ustawy zasadniczej, którym walor zasady przypisuje się ze względu na ich wagę oraz tradycję nazewniczą, ukształtowaną w doktrynie i orzecznictwie.

W Konstytucji RP sformułowane są m.in. następujące zasady naczelne:

1.) republikańskiej formy rządu,

2.) demokratycznego państwa prawnego,

3.) suwerenności narodu,

4.) podziału i równowagi władz,

5.) pluralizmu politycznego,

6.) parlamentarno – gabinetowego systemu rządów.

ZASADA REPUBLIKAŃSKIEJ FORMY RZĄDÓW.

Zasada ta, z jednej strony, oznacza wykluczenie jakiejkolwiek władzy dziedzicznej lub dożywotniej w państwie, a z drugiej, postulat ustanowienia rządów prawa i ustroju demokratycznego. Owa zasada wyrażona jest w nazwie państwa („Rzeczpospolita Polska”), w tytule konstytucji i przede wszystkim w jej instytucjach i urządzeniach.

Republika oznacza państwo, w którym „głową” jest osoba powoływana na ten urząd na czas z góry określony (kadencję), przeważnie w drodze wyborów powszechnych (przez ogół obywateli uprawnionych do głosowania) lub pośrednich (np. przez członków parlamentu). Republikanizm polega także na takim zorganizowaniu państwa, dzięki któremu jest zapewniony pewien wpływ obywateli na sprawy publiczne, poprzez instytucje narodowego przedstawicielstwa.

W tym właśnie znaczeniu należy widzieć republikanizm polski.

Konstytucja RP nazwę „Rzeczpospolita” stosuje raz jako określenie nazwy państwa, a raz jako określonego ustroju politycznego państwa. Użycie tej nazwy obok jej prawno konstytucyjnego wyrazu, zawiera bardzo istotną treść moralną. Łączy się bowiem z ideą państwa będącego „dobrem wspólnym wszystkich obywateli”. Oznacza to, że państwo nie może kierować się dobrem jakiejś grupy społecznej, nie może ono być także we władaniu jakiejś grupy narodowościowej, klasy społecznej, stronnictwa albo osoby. Wszyscy obywatele korzystają z tych samych wolności i praw oraz posiadają te same obowiązki.

Równocześnie wszyscy obywatele są zobowiązani do działań i świadczeń na rzecz wspólnoty – Rzeczpospolitej Polskiej. Z drugiej strony państwo winno troszczyć się o swoich obywateli i otaczać ich opieką, jeśli tego potrzebują. Obywatele mają prawo, a nawet moralny obowiązek wspomagać siebie nawzajem, zgodnie z zasadą solidarności z innymi.

ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO.

Art.2 Konstytucji RP stanowi, że: Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej”.

Państwo prawne w ujęciu formalnym, to państwo rządzone przez prawo, które stoi ponad państwem i w którym praworządność oznacza, że system organów działa w ściśle przez prawo określony sposób. Innymi słowy, w formalnym państwie prawnym chodzi głównie i przede wszystkim o związanie państwa prawem (np. z zasady legalizmu wyrażonej w art. 7 Konstytucji wynika, że „organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa”.

Inne ujęcie państwa prawnego wiąże to państwo z demokracja polityczną, a więc z systemem, w którym wyłaniana w sposób demokratyczny władza ma społeczną legitymizację, w którym sposób tworzenia prawa jest również demokratyczny, w którym prawa i obowiązki obywateli nie tylko powinny być ustanawiane w szczególne formie, ale ich konstytucyjny katalog powinien zawierać określone politycznie treści. W ten sposób pojęcie państwa prawnego przekształca się w pojęcie demokratycznego państwa prawnego.

Wg orzecznictwa i wykładni Trybunału Konstytucyjnego zasada ta w praktyce ma m.in. zapewnić: zaufanie obywateli do państwa, zakaz działania prawa wstecz, ochronę praw nabytych, zasadę sprawiedliwości społecznej, zasadę podziału władzy, zasadę prawa do sądu, itd..

ZASADA SUWERENNOŚCI NARODU.

Art. 4 Konstytucji RP stwierdza, że „władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do narodu. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio”.

Ogólnie mówiąc, zasada suwerenności sprowadza się do tego, że władza najwyższa w państwie znajduje się w rękach narodu rozumianego jako ogół obywateli Rzeczypospolitej, bez względu na ich przynależność narodową (etniczną).

W doktrynie przyjmuje się, że współcześnie, z tytułu suwerenności narodu przysługują obywatelom trzy rodzaje uprawnień:

1.) do wybierania podstawowych organów państwa,

2.) do wyrażania swoich opinii w przedmiocie rządzenia państwem,

3.) do współdecydowania z organami państwa w procesie rządzenia.

Wykonywanie prawa wybierania organów państwowych i prawa współdecydowania (za pośrednictwem referendum i obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej) ma charakter sformalizowany i może być realizowane w ramach sprawowania władzy państwowej. Tego rodzaju działania obywateli są jednak rzadkie, gdyż możliwość wyboru określonych organów uzależniona jest od upływu ich kadencji, a o zarządzeniu referendum ogólnokrajowego, mogącego dotyczyć spraw „o szczególnym znaczeniu dla państwa”, decydują Sejm lub Prezydent RP za zgodą Senatu.

Natomiast niesformalizowane jest prawo suwerena (a w zasadzie grup społecznych narodu) do wyrażania swoich opinii w przedmiocie rządzenia państwem. Konstytucyjnymi środkami prawnymi służącymi realizacji tego uprawnienia są m.in.: wolność tworzenia i działania partii politycznych, związków zawodowych, ogólna wolność zrzeszania się, wolność prasy i innych środków społecznego przekazu, wolność wyrażania swoich poglądów, itd. W ramach tych środków prawnych możliwa jest więc aktywność społeczna, swobodnie kształtująca opinię publiczną, a z kolei ta opinia może permanentnie wpływać na sposób rządzenia.

ZASADA PODZIAŁU WŁADZY I RÓWNOWAGI WŁADZ.

Istota współczesnego funkcjonowania zasady trójpodziału władzy wymaga sięgnięcia do założeń doktrynalnych jej twórców, a zwłaszcza Monteskiusza, który w dziele „O duchu praw” (1748r.) wyłożył jej istotę. Na teorię podziału władzy Monteskiusza składały się trzy zasady:

1.) zasada społecznego podziału władzy sprowadzająca się do uznania konieczności zapewnienia wszystkim stanom i warstwom społecznym wpływu na władzę państwową,

2.) zasada funkcjonalno-organizacyjnego podziału władzy, w myśl której należało wyróżnić trzy rodzaje władzy: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą i przydzielić ją odrębnym organom państwowym,

3.) zasada równowagi i wzajemnego hamowania władz, polegająca na takim ułożeniu stosunków między trzema rodzajami władzy, aby żadna z nich nie uzyskała przewagi nad drugą.

Art.10 Konstytucji RP stwierdza, że: „1.Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej. 2.Władzę ustawodawczą sprawuje Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały”.

Trzeba zauważyć, że obecna Konstytucja jako reprezentantów narodu wymienia wyłącznie organy władzy ustawodawczej, Prezydenta uznając za najwyższego przedstawiciela RP, zaś Radę Ministrów za organ prowadzący politykę wewnętrzną i zagraniczną Rzeczypospolitej Polskiej i kierujący administracją rządową.

Szczególnie podkreślić należy, że we wszystkich państwach, które przy organizacji władzy oparły się na jej trójpodziale, prostą sprawą okazuje się jedynie wyodrębnienie trzech sfer: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Trudno jednak rozgraniczyć działalność organów państwowych w tych trzech sferach: po stronie organów władzy ustawodawczej spotyka się przejawy wykonawstwa (np. ustalanie budżetu, decydowanie o stanie wojny i zawarciu pokoju, wyrażanie zgody na ratyfikację lub wypowiedzenie niektórych umów międzynarodowych). Po stronie organów wykonawczych można spotkać przejawy władzy ustawodawczej (np. prawo inicjatywy ustawodawczej, członkowie Rady Ministrów mogą sprawować mandat parlamentarny).

Odnosząc się do tezy zakładającej równorzędność i wzajemne hamowanie się władz zauważyć trzeba, że w praktyce zawsze musi występować przewaga bądź to organów władzy wykonawczej lub ustawodawczej. Stan taki wynika głównie z określonego układu sił politycznych w społeczeństwie, czyli ukształtowanego systemu partyjnego. Przyjęcie określonego stylu rządzenia zależy wszak zawsze od unormowań zawartych w konstytucji danego państwa. A o tym przesądza bądź to układ sił politycznych w parlamencie, bądź też akceptacja przez społeczeństwo konkretnych rozwiązań przedłożonych przez określone partie polityczne (w sytuacji, gdy konstytucja jest przyjmowana przez naród w drodze referendum). Słusznie więc stwierdza się, że współcześnie chodzi nie tyle o zachowanie ścisłej równowagi i wzajemnego hamowania się władz, ile o spełnianie wymogu wzajemnego współdziałania i oddziaływania na siebie organów władzy ustawodawczej i wykonawczej, celem realizacji zadań państwa.

Aktualnie, z zasad opracowanych przez Monteskiusza, najistotniejsze znaczenie ma jedynie zasada funkcjonalno-organizacyjnego podziału władzy, sprowadzająca się do wyróżnienia trzech rodzajów władzy. Ich wymienienie w konstytucji i przypisanie odrębnym organom, należy traktować jako stworzenie pewnych domniemań kompetencyjnych – co nie oznacza, że nie mogą istnieć w tym zakresie pewne wyjątki, określone przepisami konstytucyjnymi.

ZASADA PLURALIZMU POLITYCZNEGO.

Art. 11 Ustawy zasadniczej mówi, że „Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania

partii politycznych”.

Zasada pluralizmu tkwi w uznaniu wielości funkcjonujących w państwie partii politycznych, w podkreślaniu równości partii wobec prawa oraz w określeniu ich demokratycznej roli (partie mają obowiązek kształtowania swojej struktury oraz zasad działania zgodnie z zasadami demokracji, w szczególności przez zapewnienie jawności tych struktur, powoływania organów partii w drodze wyborów i podejmowania uchwał większością głosów).

Partia polityczna to zorganizowana grupa osób, dobrowolnie zrzeszonych, wyznających podobne zasady

polityczne wyrażone w programie, będącym podstawą działalności zmierzającej do zdobycia lub

utrzymania władzy w państwie.

W znaczeniu szerszym, funkcje partii są ukazywane przez pryzmat mechanizmów socjotechnicznych; w zakresie tym argumentuje się m.in., że partie:

- są mechanizmami wyłaniającymi elitę rządzącą państwa,

- formułują określone programy i doktryny polityczne,

- wiążą państwo ze społeczeństwem,

- stanowią forum legalnej walki o władzę polityczną.

Z brzmienia przepisów ustawy o partiach politycznych wynika, że wprowadziła ona procedurę rejestrowania partii politycznych. Zgłoszenia partii – do Sądu Okręgowego w Warszawie – dokonują trzy osoby wchodzące w skład organów uprawnionych w statucie do reprezentowania partii na zewnątrz oraz do zaciągania zobowiązań majątkowych. W zgłoszeniu, obok nazwy partii, skrótu nazwy i siedziby trzeba załączyć m.in. statut partii politycznej (statut partii określa jej cele, strukturę i zasady działania) oraz wykaz zawierający dane personalne, adresowe, numery PESEL i własnoręczne podpisy popierających zgłoszenie co najmniej 1000 obywateli polskich, którzy ukończyli 18 lat i mają pełną zdolność do czynności prawnych. Sąd Okręgowy w Warszawie rozpoznaje zgłoszenie na posiedzeniu niejawnym, i jeśli stwierdzi jego zgodność z wymogami określonymi w ustawie, to dokonuje niezwłocznie wpisu partii do prowadzonej ewidencji. Z tą chwilą partia nabywa osobowość prawną.

Jeśli zgłoszenie zostało dokonane z naruszeniem ustawowych wymogów, wzywa się zgłaszających do usunięcia uchybień w terminie do 3 miesięcy, a jeśli to nie nastąpi, sąd odmawia wpisu partii do ewidencji. W razie wątpliwości, sąd może również zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności celów partii politycznej z Konstytucją. Bowiem w myśl Konstytucji „zakazane jest istnienie partii politycznych (…) odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa”.

Finanse i finansowanie partii politycznych.

Obowiązuje zasada jawności źródeł finansowania partii politycznych. Istnieje zakaz prowadzenia przez partie działalności gospodarczej oraz przeprowadzania zbiórek publicznych. Przepisy zezwalają na tworzenie majątku partii wyłącznie ze składek członkowskich, darowizn, spadków, zapisów, z dochodów

z majątku (np. z oprocentowania środków zgromadzonych na rachunkach bankowych i lokatach) oraz z określonych ustawami dotacji i subwencji; majątek ten może być przeznaczony tylko na cele statutowe lub charytatywne. Środki finansowe mogą być przekazywane partiom tylko przez obywateli polskich mających stałe miejsce zamieszkania na terenie RP.

Nowym rozwiązaniem jest wprowadzenie zasady finansowania partii z budżetu państwa w postaci subwencji. Do subwencji takiej – przeznaczonej na działalność statutową – mają prawo te partie polityczne, które startując w wyborach do Sejmu samodzielnie, otrzymały w skali kraju co najmniej 3% ważnie oddanych głosów na jej listy okręgowe, albo w ramach koalicji wyborczej – 6%.

Istnieje również obowiązek tworzenia przez partie polityczne Funduszu Eksperckiego i stałego Funduszu Wyborczego. Środki finansowe gromadzone w ramach Funduszu Eksperckiego (z wpłat własnych i 15% z subwencji, jeśli taką partia otrzymuje) mogą być wykorzystane np. na finansowanie ekspertyz prawnych, politycznych, socjologicznych, organizowanych przez partię konferencji, sympozjów itd. Stały Fundusz Wyborczy służy gromadzeniu wyłącznych środków finansujących udział partii w wyborach Środki te mogą być wydatkowane tylko na ten cel (od dnia rozpoczęcia kampanii wyborczej).

Dotacja podmiotowa przysługuje partiom za każdy uzyskany mandat posła i senatora.

Likwidacja partii politycznej.

Może nastąpić wskutek:

1.) rozwiązania mocą uchwały uprawnionego statutowego organu partii,

2.) postanowienia Sądu o wykreśleniu wpisu partii z ewidencji z następujących przyczyn:

a) gdy właściwy organ partii, pomimo wezwań sądu, nie złoży w terminie krótszym niż 3 miesiące wyjaśnień lub nie uzupełni brakujących danych dotyczących zmiany statutu, adresu, składu organów reprezentujących partię na zewnątrz bądź uprawnionych do zaciągania zobowiązań majątkowych,

b) jeśli Trybunał Konstytucyjny orzeknie, że partia wprowadziła do statutu zmiany niezgodne z art. 8 ustawy (przepis tego artykułu nakazuje zapewnienie jawności struktur partii, powoływania organów partii w drodze wyborów i podejmowania uchwał większością głosów),

c) jeśli Trybunał Konstytucyjny wyda orzeczenie o sprzeczności z konstytucją celów lub działalności partii politycznej.

ZASADA PARLAMENTARNO-GABINETOWEGO SYSTEMU RZĄDÓW.

Istota systemu opiera się m.in. na następujących cechach:

- istnieje polityczna nieodpowiedzialność głowy państwa przed parlamentem, czego konsekwencją jest fakt, że nie może ona stanowić aktów urzędowych bez wiedzy i zgody członków rządu (ministra lub premiera),

- rząd powoływany jest przez głowę państwa (najpierw powoływany jest szef rządu, a następnie na jego wniosek pozostali członkowie gabinetu),

- istnieje dualistyczna egzekutywa, w ramach której rząd (ministrowie) ponoszą odpowiedzialność polityczną, solidarnie i indywidualnie, wyłącznie przed parlamentem,

- rząd musi posiadać zaufanie polityczne większości parlamentu, a jego utrata skutkuje ustąpieniem gabinetu,

- funkcjonowanie zinstytucjonalizowanej opozycji.

Z założeń tego systemu wynika również, że głowa państwa wybierana jest przez parlament i zarówno ona jak i poszczególni członkowie rządu ponoszą odpowiedzialność konstytucyjną przed konkretną izbą parlamentarną bądź też przed specjalnym organem sądowniczym (np. Trybunałem Stanu).

Rozwiązania zastosowane w Polsce odbiegają w niektórych kwestiach od klasycznego modelu

parlamentarno – gabinetowego. Dlatego też konstytucjonaliści określają funkcjonujący w Polsce system

rządów jako tzw. zracjonalizowany system parlamentarny.

Odejściem od modelu klasycznego jest, m.in.:

- zarezerwowanie możliwości kontrasygnowania aktów prezydenckich wyłącznie dla premiera, a nie również dla odpowiedniego ministra,

- powierzenie Prezydentowi prawa do tzw. prerogatyw, których nie dotyczy wymóg kontrasygnaty (w istocie nikt nie ponosi za nie odpowiedzialności politycznej),

- prawo Sejmu do zadecydowania o składzie rządu (tylko w tzw. pierwszej procedurze rezerwowej powoływania Rady Ministrów),

- powszechne wybory prezydenckie.