Uzbrojenie ochronne
Uzbrojenie ochronne obejmuje wszelkie rodzaje osłon przed razami nakładane na ciało wojownika, również wierzchowca, chroniącym przed działaniem broni- uderzeniami, ciosami, cięciami, pchnięciami, postrzeleniami. Może służyć do bezpośredniej ochrony: pancerze, zbroje, hełmy, kamizelki, lub do osłony pośredniej tarcze, schrony, pancerze wozów bojowych.
Zbroja płytowa pojawiła się już w starożytnej Grecji w formie, wykonanych z brązu osłon ludzkiego korpusu. Pojawiła się kiedy postęp metalurgii umożliwił wykonanie metalowych płyt o odpowiedniej wielkości i wytrzymałości. Osłony płytowe dawały lepszą, niż kolczuga, ochronę przed obrażeniami obuchowymi i ranami kłutymi. Mimo, iż zbroja płytowa w ogólnej wadze była cięższa niż kolczuga, jej ciężar nie był dotkliwie odczuwalny, gdyż rozkładał się na całe ciało. Liczne płyty pokrywające ciało ograniczały jednak w pewnym stopniu zakres ruchów.
Ze względu na jakość i metody wykonania zbroje płytowe podzielić można na: zbroje bojowe, turniejowe i ceremonialne. Szczytowy okres rozwoju zbroi płytowej, przypada na wiek XV i XVI. Pojawiła się wtedy pełna zbroja płytowa.
Zbroja płytowa pełna składała się z wielu elementów. Osłonę głowy stanowił hełm. Osłonę tyłowia z porzu zapewniał napierśnik, uzupełniony górą- obojczykiem, dołem zaś fartuchem oraz wiszącymi Taszkami, niektóre zbroje zaopatrzone są ponadto w saczek. Z tyłu osłonę tułowia zapewnia naplecznik. Osłoną rąk są naręczaki, a nóg: nabiodrki, nakolanniki, nagolenice i trzewiki. Poszczególne blachy spinano ze sobą rzemykami ze sprzączką albo różnego typu zatrzaskami.
Kolet był ubiorem wojskowym ze skóry, zwykle łosiowej, w formie długiego kaftana lub płaszcza, z długimi rękawami, rozcięty z przodu, rozkloszowany u dołu, noszony bądź pod kirys lub obojczyk płytowy, bądź jako jedyna ochrona, rodzaj miękkiej zbroi, szczególnie rozpowszechniony w armiach europejskich w okresie wojny trzydziestoletniej.
Kirys to Zbroja osłaniająca tułów, złożona z napierśnika i naplecznika, połączonych za pomocą rzemieni na ramionach i w pasie. W pułkach kirasjerów od XVIII wieku kirys stanowił jedyną ochronę.
Obojczyk stanowił w zbroi osłona szyi i karku, zwykle płytowa, złożona z dwóch części spinanych na ramionach. Obojczyk jako autonomiczna część zbroi płytowej używany był jako autonomiczna część zbroi płytowej od pocz. XV w., następnie półpancerza, w XVII w. obojczyk miał tendencję do powiększania się i noszony był czasem jako jedyna osłona płytowa, zazwyczaj na skórzanym kolecie. W Polsce obojczyk używany był w średniowieczu w swej klasycznej formie jako autonomiczny element zbroi płytowej, w XVIIw. Samoistnie jako uzbrojenie lekkich formacji jazdy polskiego i obcego autoramentu oraz jako część zbroi husarskiej.
Brygantyna była zbroją płytkową, używaną w Europie od XIII do XV wieku, rozpowszechniona również na wschodzie. W Europie brygantyna była rodzajem kirysu z płytek nakładających się na siebie od dołu do góry, przynitowanych do podkładu z płótna, przykrytych skórą lub tkaniną szlachetną; widoczne na wierzchu główki nitów były zwykle złocone. Płytki często powlekano cyną , aby zabezpieczyć je przed korozją. W XV wieku pojawiły się brygantyny z osłonami ramion i nóg.
Oryginalną polską zbroją łuskową stała się karacena, wytworzona w ciągu XVII wieku, a nazwa pochodzi z włoskiego corazzina, co oznaczało zbroję na skórzę. Polska szlachta szukająca przodków wśród legendarnych Sarmatów odtwarzała ich zbroje łuskowe ( lorica squamata) , znane z rzymskich kolumn i łuków tryumfalnych. W oryginalnych zbrojach tego typu łuski były z brazu lub żelaza, zaopatrzone w małe otworki, które Rzymianie łączyli za pomocą rzemyków lub sznurków, naśladując układ łusek rybich lub układ dachówek. Polska karacena budowana była zawsze z łusek żelaznych, płaskich lub wybijanych wypukło, czasem w formę kryształu, nitowanych do podkładu skórzanego, nity miały ozdobne mosiężne główki. Wzorowana była na zbroi husarskiej, składała się z tych samych elementów: napierśnika i naplecznika, niekiedy z samego dość szerokiego napierśnika. Kirys karaceny uzupełniony był obojczykiem, naramiennikami, karwaszami, Taszkami, żadziej pełnymi ochronami nóg. Oryginalną ozdobą były groteskowe maski lub lwie głowy, z mosiądzu albo złoconej miedzi przyczepiane na barkach. Znak krzyża kawalerskiego pojawił się na obojczyku karaceny. Do niej stosowano dwa rodzaje hełmu łuskowego: w formie szyszaka husarskiego lub w formie turbanu. Na karacenę zarzucano zazwyczaj skórę lamparcią. Była używana przez wysokich dostojników wojskowych, głównie dowódców chorągwi pancernych i husarskich, hetmanów i króla . Karacena jako zbroja bardzo kosztowna i bogato zdobiona, była bardziej efektowna niż funkcjonalna. Zenit mody na karaceny przypadł na czasy panowania Jana III Sobieskiego.
Armet to rodzaj hełmu stosowanego w XV i XVI wieku przez ciężkozbrojne rycerstwo, którego konstrukcja rozwinęła się we Włoszech. Charakteryzował się kulistym dzwonem dopasowanym do głowy, zwykle z grzebieniem na szczycie, przylegającymi do twarzy osłonami policzków, oraz podnoszoną do góry zasłoną twarzy. Armet był pierwszym hełmem całkowicie zakrywającym głowę, ale jednocześnie o na tyle lekkiej i zwartej konstrukcji, że nie krępował ruchów głowy jeźdźca. W odróżnieniu od hełmu zamkniętego posiadał możliwość rozpięcia osłon policzków i otwarcia ich na boki, co ułatwiało wkładanie i zdejmowanie hełmu. Często stosowano również dodatkową osłonę dolnej części twarzy i szyi. W XVI wieku wytwarzano odmiany armetu w Niemczech i we Francji, stosowano go do zbroi płytowych.
Oryginalną inwencją epoki renesansu, od drugiej połowy XVI w. był hełm morion, stosowany przede wszystkim w piechocie, jako, że przy strzelaniu z broni palnej lepiej się celowało mając twarz odsłoniętą. Używany przez wojska zakonu maltańskiego oraz armię hiszpańską, w Polsce natomiast w moriony była wyposażona gwardia przyboczna Henryka Walezego . W Polsce moriony wykorzystywane były w XVI i w1 poł. XVII wieku właśnie przez piechotę piechotę obcego autoramentu. Występował on w dwóch odmianach: morion łódkowy miał zaokrąglony dzwon z zaokrąglonym grzebieniem, krezę opuszczaną w dół, zakrzywioną na całej długości, zaostrzoną i poddartą do góry na końcach z przodu i z tyłu: morion gruszkowy miał dzwon wysoki, spłaszczony, z wyraźną granią, zakończony u szczytu charakterystycznym szpicem skierowanym do tyłu, krezę zaś wąską, płaską, lekko dookoła opuszczoną. Każdy z typów moriona z reguły posiadał niewielkie policzki ze skóry pokrytej płytkami, z rzemykami do wiązania pod brodą. Wysokiej jakości moriony wykuwano z jednego kawałka żelaza, tańsze sporządzano spajając blachy wzdłuż osi podłużnej. Powierzchnie płyt hełmów pozostawiano naturalne ( w białej polerowanej stali), czasem je czerniono za pomocą sadzy zmieszanej z oliwą. Najczęściej dekorowano je najrozmaitszymi ornamentami, przy zastosowaniu wszelkich technik.
Morion do połowy XVII wieku pozostał typowym hełmem piechoty, nie różnił się zasadniczo od renesansowego.
Szturmak był najbardziej typowym hełmem renesansowym, używanym w piechocie, kawalerii, a także w służbie morskiej, Swoją budową nawiązywał do form antycznych, używany do połowy XVII wieku wywodził się z północnowłoskiej łebki, która prz Hiszpanię dotarła do krajów położonych na północ od Alp. W warsztatach francuskich i niemieckich uzyskała swój charakterystyczny kształt. Zwany hełmem burgundzkim albo burgonetą, a we Włoszech także : „casquetto”. Najbardziej rozpowszechniony wariant szturmaka miał dzwon kryjący boki twarzy za pomoca policzków na zawiasach, umacnianych rzemykami pod brodą, oraz zaostrzony daszek nieruchomy lub do podnoszenia na bolcach, czasem osłonę karku. Od lat dwudziestych XVI wieku dodawano osłonę podbródka. Od połowy XVI wieku szturmaki stanowiły element uzbrojenia husarskiego, zastąpionego później przez polskie szyszaki husarskie, w Europie zaś szturmaki były powszechne wśród wojsk zakonu maltańskiego.
Pappenheimer był jedną z wersji szyszaka, nazwa pochodzi od nazwiska wybitnego dowódcy wojsk cesarskich z czasów wojny trzydziestoletniej, marszałka Maksymiliana Pappenheima, zmarłego w 1639 roku. Hełm ten, odznaczał się prostotą, a tym samym funkcjonalnością. Dzwon wybijano w sześć karbków zbiegających się u szczytu, który zaopatrzony był w kółko. Policzki w kształcie trójkątów o zaokrąglonych z lekka bokach miały otworki słuchowe, na zakończeniu zaś rzemienne pętle służące do związywania pod brodą. Folgi nakarcza nakładały się od dołu ku górze, daszek wycięty był ostro, nosal wygięty, u dołu rozszerzony. Blachy czerniono dla zabezpieczenia przed rdzą.
był popularny u ciężkiej i półciężkiej jazdy podczas wojny trzydziestoletniej oraz wojny domowej w Anglii w czasach Cromwella jako hełm otwarty w typie szyszaka, będący prawdopodobnie naśladownictwem husarskich szyszaków polskich, węgierskich i tureckich. W Polsce pappenheimer używany był przez husarię w końcu XVII w. i 1 poł. XVIII w, głównie przez pocztowych. W epoce saskiej przypinano czasem do ich boków metalowe ozdobne smocze skrzydła (wycinane ażurowo w owale lub serduszka) jako namiastkę skrzydeł husarskich, które w tym czasie kompletnie zanikły.
Bibliografia
Gradowski Michał, Żygulski Zdzisław jun., Słownik uzbrojenia historycznego, Warszawa 2000.
Kwaśniewicz Włodzimierz, Leksykon dawnego uzbrojenia ochronnego,
Warszawa 2005.
Żygulski Zdzisław jun., Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa, 1982.