Tycjan (Tiziano Vecellio), Portret papieża Pawła III z nepotami

  autor — Tycjan (Tiziano Vecellio)

data powstania — 1546

technika — olej na płótnie

wymiary — 210 × 174 cm

miejsce przechowywania — Neapol, Museo Nazionale di Capodimonte

Najsłynniejszy malarz weneckiego renesansu, Tycjan, był najwyżej, obok Michała Anioła, cenionym w szesnastowiecznej Europie artystą. Obracał się w elitarnym kręgu wybitnych humanistów włoskich i możnych ówczesnego świata — cesarzy, papieży, królów, książąt, arystokratycznych i patrycjuszowskich rodzin weneckich. Pracował m.in. dla cesarza Karola V, króla Hiszpanii Filipa II, papieża Pawła III. To właśnie dla tego ostatniego wykonał słynny portret z 1546 r.

Obraz ukazuje papieża Pawła III Farnese z jego kuzynami, stryjecznymi wnukami: księciem Ottavio Farnese i kardynałem Alessandro Farnese. W tym zestawieniu postaci papieża z jego nepotami nawiązał Tycjan do słynnego dzieła Rafaela, Portretu Leona X z kardynałami (Giulianem de’ Medici i Luigim de’ Rossis) z 1518 r. (Florencja, Uffizi). Wobec obrazu Rafeala zmienił jednak diametralnie sposób ujęcia. Zamiast prostego zestawienia wyizolowanych postaci wprowadził pełną ruchu akcję. Książę Ottavio gnie się w dworskim ukłonie przed papieżem, ich spojrzenia spotykają się, tworząc pełną psychologicznego napięcia grę; kardynał Alessandro, widoczny z tyłu, za plecami Pawła III, spogląda wprost na widza. Wydaje się, że przeciwstawienie statuarycznej pozy kardynała i kornego ukłonu księcia wyrażać ma ideę wyższości władz kościelnej nad świecką. Poraża psychologiczna ekspresja wizerunku samego papieża. Jest starcem, jakby skurczony w osłabłym ciele, ale wnikliwe, świdrujące, pełne inteligencji spojrzenie, jak też mocny gest dłoni zaciśniętej na poręczy tronu, ujawniają jego niezmożoną siłę, władczość woli i przenikliwość umysłu.

W tradycyjnych interpretacjach uważano, że to dzieło Tycjana miałoby ukazywać papieża jako starca osaczonego przez dwóch przedstawicieli skłóconych stronnictw politycznych szesnastowiecznego Rzymu, partii „kardynalskiej” i partii „senackiej”, czyli — władzy kościelnej i władzy świeckiej, miejskiej, senatorskiej. Wydaje się jednak, że portret wykonany przez Tycjana wyraża zupełnie odwrotną intencję samego papieża: jawi się on tu jako mądry mediator między stronnictwami i jako uosobienie obu władztw: kościelnego i świeckiego. Trzeba pamiętać, że to właśnie Paweł III był twórcą i organizatorem soboru trydenckiego (1545–1563), który dokonał fundamentalnej reformy Kościoła katolickiego i który szukał formuły pogodzenia sakralności Kościoła z życiem ludzi świeckich.

Jednak nie polityczny kontekst obrazu stanowił i stanowi o jego sile wyrazu. Tworzy ją napięcie psychologiczne między postaciami i wyrazistość wizerunku papieża, a przede wszystkim — czysto malarskie walory obrazu. Powstał on w dojrzałym okresie twórczości Tycjana, już po odejściu od żywej wielobarwności wczesnego stylu, wyniesionej ze studiowania dzieł Giovanniego Belliniego i Giorgiona, i od konsystencjonalnej zwartości materii ciał, tkanin czy przedmiotów, jak też — od zabiegu wtopienia figury lub przedmiotu w nasyconą powietrzem i światłem przestrzeń. Teraz, w latach czterdziestych (i późniejszych), Tycjan stwarza obrazy ograniczone kolorystycznie, zamknięte w jednej tonacji. Tu dominuje barwa czerwona, głównie cynober szat i kotary oraz karmin kapy na stole, oraz prześwietlona złocistym blaskiem biel szaty papieża. Czerwienie te i biele są proste, pozbawione efektu nakładania, przełamywania bądź mieszania kolorów albo odcieni. I — choć obraz najwyraźniej nie został wykończony, choć brak mu w wielu partiach ostatecznej warstwy modelującej kształty — to jednak pozostaje jasne, że to właśnie owa mocna ekspresja nasyconej czerwieni i złociście połyskliwej bieli miała tworzyć podstawę dla końcowego efektu dzieła.

Antoni Ziemba

Encyklopedia PWN © Wydawnictwo Naukowe PWN SA