ZAGROŻENIA CZYNNIKAMI NIEBEZPIECZNYMI I SZKODLIWYMI W ŚRODOWISKU PRACY - ZAGROŻENIA MECHANICZNE

1. Definicja i charakterystyka czynników niebezpiecznych

Występujący podział na czynniki występujące w środowisku pracy pozwala na rozróżnienie (zgodnie z definicjami przyjętymi w Polskich Normach) trzech rodzajów czynników:

• Czynników niebezpiecznych

• Czynników szkodliwych

• Czynników uciążliwych

Spośród przedstawionych powyżej czynników, elementem o najbardziej istotnym, z punktu widzenia wpływu na stopień zagrożenia w miejscu pracy, jest czynnik niebezpieczny, który może prowadzić do powstania u pracującego urazu (wypadku przy pracy).¹

Do głównych kategorii czynników niebezpiecznych zaliczyć można m.in. czynniki mechaniczne (np. spadające lub wysypujące się materiały, przebywanie pracownika na wysokości, śliskie nierówne powierzchnie, pozostające w ruchu lub transportowane maszyny lub ich części) a także działanie prądu elektrycznego.

Wyniki analiz prowadzonych przez Okręgowe Inspektoraty Pracy wskazują na fakt, iż największy udział w ogólnej liczbie wypadków spowodowanych występowaniem czynników mechanicznych mają zdarzenia powodujące wypadki polegające na uderzeniu, pochwyceniu, przygnieceniu pracownika przez maszyny bądź ich części (np. przez obracający się element urządzenia). Drugie miejsce zajmują zdarzenia powodujące wypadki drogowe, a trzecie – upadki z wysokości (np. z nieodpowiednio zabezpieczonego rusztowania). Wysoka jest także śmiertelność wspomnianych wypadków – najwyższa wśród wypadków drogowych (średnio co drugi wypadek drogowy ma konsekwencje śmiertelne) oraz upadków z wysokości (średnio co czwarty wypadek tego typu posiada konsekwencje śmiertelne). Odnotowuje się także wzrost liczby wypadków spowodowanych porażeniem prądem elektrycznym.

Analiza danych statystycznych wskazuje także na fakt, iż zdecydowanie najczęściej w wypadkach wywołanych czynnikami niebezpiecznymi, biorą udział pracownicy budowlani oraz robotnicy obróbki metali i mechanicy maszyn. Z tego względu niniejsze opracowanie zostanie poświęcone omówieniu zagadnień związanych z czynnikami niebezpiecznymi o charakterze mechanicznym, a uzupełnione zostanie o informacje związane z czynnikami niebezpiecznymi, jakimi są prąd elektryczny, praca na wysokości oraz śliskie i nierówne powierzchnie.

Rozważając zagadnienie dotyczące mechanicznych zagrożeń w miejscu pracy, warto zacząć od wyjaśnienia, co rozumie się przez pojęcie zagrożenie mechaniczne. Ogólnie rzecz biorąc, zagrożenie, niezależnie od tego, czy jest to zagrożenie mechaniczne, chemiczne lub biologiczne, to zjawisko. Może być wywołane siłami natury lub działaniem człowieka. Aby zjawisko było zagrożeniem, musi sprawiać, że maleje lub znika nasze poczucie bezpieczeństwa. Kolejnym słowem, którego potoczne znaczenie może być interpretowane na wiele różnych sposobów to czynnik. Aby jakieś zjawisko – w tym również zagrożenie – mogło wystąpić, niezbędne jest zaistnienie określonych czynników. Jeśli będą to czynniki mechaniczne, mamy do czynienia z zagrożeniami mechanicznymi. Niebezpieczne czynniki wywołujące zagrożenia mechaniczne można podzielić na następujące grupy:
• przemieszczające się maszyny oraz transportowane przedmioty,
• elementy ruchome,
• elementy ostre, wystające, chropowate,
• elementy spadające,
• odpryski,
• płyny pod ciśnieniem,
• śliskie, nierówne przestrzenie,
• ograniczone przestrzenie (dojścia, przejścia, dostępy),
• położenie stanowiska pracy w odniesieniu do podłoża (praca na wysokości oraz w zagłębieniach, itp.),
• inne, np. powierzchnie gorące lub zimne, żrące substancje, żywe zwierzęta. 

Oczywiście wymienione czynniki mogą, ale nie muszą być potencjalnie niebezpieczne.

Gdy ich natężenie lub nagromadzenie jest dostatecznie duże, może to skutkować wystąpieniem zagrożeń mechanicznych. Przez zagrożenia te rozumie się wszelkie oddziaływania na człowieka czynników fizycznych, będących przyczyną urazów powodowanych mechanicznym działaniem części maszyn, narzędzi, przedmiotów obrabianych lub wyrzucanych materiałów stałych bądź płynnych. Do podstawowych zagrożeń mechanicznych zaliczamy zagrożenie:
• zgniataniem,
• ścinaniem,
• cięciem (obcięciem, odcięciem),
• wplątaniem, wciągnięciem lub pochwyceniem (zmiażdżeniem, złamaniem),
• uderzeniem,
• kłuciem,
• ścieraniem,
• wytryskiem cieczy pod wysokim ciśnieniem (uderzeniem, poparzeniem).

Przykłady ilustrujące zagrożenia mechaniczne przedstawiono w tablicy.

2. Metody i koszty zapobiegania – czynniki mechaniczne

Czynniki mechaniczne stanowią najszerszą grupę czynników występujących w środowisku pracy o charakterze niebezpiecznym. Zapobieganie zagrożeniom wywoływanym przez czynniki mechaniczne odbywać się może dwutorowo.

Po pierwsze – może odbywać się ono już na etapie projektowania danego urządzenia czy maszyny. W tym przypadku działania konstrukcyjne powinny zmierzać do wyeliminowania czynnika (np. ostrych krawędzi), lub też zminimalizowania prawdopodobieństwa wystąpienia sytuacji, w której dojść może do wypadku.

Projektowane rozwiązania powinny także eliminować i zapobiegać występowaniu dających się przewidzieć sytuacji w funkcjonowaniu urządzeń i maszyn. Sytuacje takie mogą bowiem stać się przyczyną zdarzeń, które wywołają zagrożenie (np. zerwanie liny windy, spowodowane przeciążeniem). Tego typu zdarzeniom można przeciwdziałać poprzez:

• nie dopuszczanie do sytuacji, w których przekraczane są przez pracowników maksymalne dopuszczalne wartości, określone dla danego urządzenia bądź przedmiotu (np. obciążenie windy masą przekraczającą maksymalną wartość udźwigu),

• montaż odpowiednich urządzeń nie dopuszczających do uruchomienia urządzenia w sytuacji przekroczenia maksymalnych, bądź niedopuszczalnych wartości.

W szczególności działania mogą przyjąć charakter zwiększania przez konstruktorów odstępów czasowych pomiędzy pracami o charakterze obsługi technicznej maszyn i urządzeń (w trakcie tego typu prac dochodzi do bardzo wielu wypadków), lub też zastępowanie pracy ludzkiej w tym zakresie pracą wykonywaną np. przez automaty.

Po drugie – możliwe jest ograniczenie ryzyka kontaktu pracownika z czynnikami niebezpiecznymi. Odbywać się to może w drodze ograniczania (całkowitego bądź częściowego) bytności pracownika w obszarze zagrożonym, lub też poprzez minimalizację prawdopodobieństwa zetknięcia się pracownika z czynnikiem o charakterze niebezpiecznym.

W tym przypadku rozwiązaniem jest podjęcie działań konstrukcyjnych, bądź organizacyjnych, dzięki którym nie będzie dochodziło w trakcie wykonywania pracy do nakładania się na siebie działań realizowanych przez maszynę czy urządzenie i pracownika (np. automatyczne blokowanie wejścia od pomieszczenia, w którym zachodzi niebezpieczny proces). Innym rozwiązaniem, choć mniej korzystnym w tym zakresie może być konstruowanie specjalnych urządzeń ochronnych (np. przegród ograniczających dostęp pracownika do przetwarzanego materiału). Takie rozwiązanie niesie za sobą jednak wadę w postaci ograniczenia swobody ruchów pracownika, niemniej jednak są one, stosowane jako podstawowe środki ograniczenia zagrożenia wywoływanego przez czynniki mechaniczne.

Poza ulepszeniami konstrukcyjnymi oraz zmianami w organizacji pracy, jako czynnikami minimalizującymi oddziaływanie czynników niebezpiecznych, warte wspomnienia są także inne metody: stosowanie środków ochrony indywidualnej (np. rękawice chroniące przed urazem mechanicznym, odzież ochronna stosowana przy zagrożeniu pochwycenia i wplatania się w ruchome części, niepalna odzież impregnowana, obuwie antyelektrostatyczne, okulary przeciwodpryskowe, osłony twarzy) oraz odpowiednia wizualizacja informacji o istniejących zagrożeniach (w szczególności w przypadku substancji niebezpiecznych).² Ten ostatni przypadek wymaga specjalnego podkreślenia, gdyż wciąż dochodzi do poważnych w skutkach (kończących się najczęściej śmiercią pracownika), wypadków (zatruć) spowodowanych niewłaściwym oznakowaniem lub jego brakiem substancji niebezpiecznych wykorzystywanych np. do czyszczenia maszyn i urządzeń. Dotyczy to szczególnie substancji płynnych.³

Niezależnie od powyższych sugestii i rozwiązań, pamiętać należy jednak o właściwej eksploatacji, a przede wszystkim – przeglądach gwarancyjnych i wymaganych czynnościach serwisowych. Zaniedbania w tym zakresie powodować mogą bowiem nieprzewidziane awarie i stanowić zagrożenie dla pracowników.

Koszty działań o charakterze prewencyjnym oraz wynikające z konieczności dostosowania zakładu pracy do wymogów związanych z ograniczeniem niebezpiecznych czynników o charakterze mechanicznym związane są oczywiście z rodzajem działań. Zgodnie z przedstawioną w tym podrozdziale systematyką, wskazać można, iż zdecydowanie najdroższym rozwiązaniem są samodzielne prace konstrukcyjne, zmierzające do ograniczenia czynników niebezpiecznych. Niechęć przedsiębiorców do wprowadzenia tego typu zmian potwierdzają niewielkie wydatki sektora MSP na badania i rozwój. Podobna sytuacja ma również miejsce w przypadku zakupu dodatkowego osprzętu, pozwalającego na automatyzację działań, czy też urządzeń kontrolnych. Zdecydowanie tańszym rozwiązaniem, choć o dużo mniejszej skuteczności jest zakup odpowiednich środków ochrony indywidualnej a także czytelne informowanie pracowników o istniejących niebezpieczeństwach. Działania tego typu powinny stanowić w każdym przedsiębiorstwie niezbędne minimum.

3. Podstawowe środki zapobiegania zagrożeniom powodowanym przez czynniki mechaniczne

Z wielu środków służących zapobieganiu zagrożeniom powodowanym przez czynniki mechaniczne, istotne znaczenie mają specjalne urządzenia stosowane wyłącznie ze względu na, realizowaną bezpośrednio lub pośrednio, ochronę przed zagrożeniami operatora lub innych osób. Urządzenia te są nazywane urządzeniami ochronnymi. Można je podzielić na dwie zasadnicze grupy:

- osłony

- urządzenia zabezpieczające

Osłony są to wszelkiego rodzaju urządzenia stanowiące materialną przegrodę między człowiekiem a niebezpiecznym czynnikiem mechanicznym, zastosowane specjalnie w celu zapewnienia ochrony człowieka. Funkcje osłony mogą zatem spełniać również pokrywy, drzwi, ogrodzenia itp. Przy projektowaniu i doborze osłon i urządzeń zabezpieczających należy uwzględniać przede wszystkim zagrożenia czynnikami mechanicznymi, nie pomijając jednak innych zagrożeń związanych z procesem pracy.

Osłony i inne urządzenia bezpieczeństwa powinny zatem:

- być mocnej konstrukcji

- być trudne do usunięcia lub wyłączania

- być umieszczone w odpowiedniej odległości od strefy zagrożenia (niebezpiecznej)

- powodować jak najmniej utrudnień w procesie pracy

- nie powodować powstawania dodatkowych czynników niebezpiecznych lub szkodliwych

- umożliwiać wykonywanie, jeżeli to możliwe - bez ich usuwania, koniecznych prac związanych z instalowaniem i/lub wymianą narzędzi czy konserwacją przy ograniczonym dostępie tylko do obszaru, w którym prace te mają być wykonywane.

Ogólnie osłony dzieli się ze względu na: sposób ich zamocowania i działania, możliwość regulacji, stopień wypełnienia oraz stopień osłonięcia niebezpiecznego czynnika.

Osłona może być połączona z miejscem zainstalowania dwojako:

- na stałe, czyli nierozłącznie (np. przyspawana) lub za pomocą połączeń rozłącznych (np. połączenia śrubowego) w sposób uniemożliwiający usunięcie lub otwarcie jej bez użycia narzędzi; osłona taka jest nazywana osłoną stałą

- za pomocą elementów mechanicznych umożliwiających jej otwieranie bez użycia narzędzi (np. zawiasy, prowadnice); osłona taka jest nazywana osłoną ruchomą.

Osłona może działać:

- samodzielnie (tj. bez blokady), przy czym jest ona skuteczna tylko wtedy, kiedy jest zamknięta; w odniesieniu do osłony stałej, określenie „zamknięta”, oznacza „połączona z miejscem zainstalowania”

- w powiązaniu z urządzeniem blokującym (blokadą) wyposażonym lub nie w urządzenie ryglujące.

---

1. Zgodnie z PN-80/Z-08052. Norma ta określa zarówno czynniki niebezpieczne, jak i szkodliwe.↩

2. Patrz: Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 września 2003 r. w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem oraz: Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 14 marca 2003 r. ws. sposobu oznakowania miejsc, rurociągów oraz pojemników i zbiorników służących do przechowywania lub zawierających substancje niebezpieczne lub preparaty niebezpieczne.↩

3. Patrz m.in.: Wypadki przy pracy na terenie województwa Warmińsko – Mazurskiego, Okręgowy Inspektorat Pracy w Olsztynie (www.olsztyn.oip.pl↩