Zagrożenia czynnikami niebezpiecznymi i szkodliwymi w miejscu pracy

- czynniki mechaniczne

Słowo wstępne

W środowisku pracy występuje wiele różnych czynników zagrażających zdrowiu i życiu człowieka. W biurze, podczas pracy przy komputerze występują głównie zagrożenia oddziaływujące negatywnie na zdrowie w długim okresie czasu jak np. nieodpowiednia postawa podczas siedzenia lub złe oświetlenie. Natomiast w zakładach produkcyjnych oprócz uciążliwych, systematycznie oddziaływujących czynników takich jak hałas, zapylenie czy promieniowanie świetlne (UV, laserowe), które powoli uszkadzają zdrowie pracowników, ujawniając się nawet po latach uszkodzeniami słuchu, wzroku, chorobami płuc itp., występują również zagrożenia ujawniające się nagle, powodując urazy a nawet śmierć pracownika. Takie zagrożenia są głównie powodowane czynnikami mechanicznymi.

1.Czynniki mechaniczne w ogólności

W przemysłowej gałęzi gospodarki aktywność produkcyjna stwarza warunki do wystąpienia wielu czynników mechanicznych, które dla człowieka mogą być niebezpieczne. „W procesie pracy człowiek oddziałuje bezpośrednio lub pośrednio na szeroko rozumiane przedmioty pracy:

• Narzędzia

• Maszyny

• Oprzyrządowanie i wyposażenie stanowisk pracy

• Surowce

• Materiały

• Półfabrykaty stałe lub płynne

• Wyroby gotowe itp.

Które w strefach swojego naturalnego oddziaływania stanowią potencjalne źródła niebezpiecznych czynników mechanicznych, mogących powodować zagrożenia – głównie urazy.”¹

Wyżej wymienione przedmioty i elementy otoczenia mogą być źródłem niebezpiecznych czynników oddziaływujących na człowieka. W przypadku, gdy do takich oddziaływań dochodzi, sytuacja ta może skończyć się bezpośrednim uderzeniem, przecięciem, zmiażdżeniem, przebiciem lub innym urazem ciała człowieka. Wszelkiego rodzaju urazy mechaniczne oprócz tych pochodzących z bezpośrednich oddziaływań mogą wystąpić poprzez następstwo zdarzeń takich jak poślizgnięcie się na śliskiej podłodze czy upadek z wysokości lub spowodowane przez takie czynniki, jak gorące lub zimne powierzchnie oraz substancje żrące, z którymi może się stykać pracownik.

2.Podziały czynników mechanicznych

„Niebezpieczne czynniki mechaniczne można podzielić na następujące grupy:

• Przemieszczające się maszyny oraz transportowane przedmioty,

• Ruchome elementy,

• Ostre, wystające lub chropowate elementy,

• Spadające elementy, śliskie powierzchnie

• Płyny pod ciśnieniem,

• Ograniczone przestrzenie (dojścia, przejścia, dostępy), śliskie powierzchnie

• Położenie stanowiska pracy w odniesieniu do podłoża (praca na wysokościach oraz w zagłębieniach),

• Inne, np. powierzchnie gorące lub zimne czy śliskie, substancje żrące.²

Przez zagrożenie mechaniczne należy rozumieć wszelkie oddziaływania na człowieka czynników fizycznych, które mogą być przyczyną urazów powodowanych mechanicznym działaniem części maszyn, narzędzi, przedmiotów obrabianych lub wyrzucanych materiałów stałych albo płynnych. Podstawowymi zagrożeniami mechanicznymi są:

• Zgniecenia, kłucia (przekłucia, przebicia)

• Ścinania i cięcia

• Wplątania

• Wciągnięcia lub pochwycenia

• Uderzenia, wtryski cieczy pod wysokim ciśnieniem

Przykłady ilustrujące zagrożenia mechaniczne

3. Eliminowanie zagrożeń czynnikami mechanicznymi

Ponieważ zagrożenia czynnikami mechanicznymi są bardzo niepożądanym zjawiskiem, więc eliminowanie ich lub, gdy jest to niemożliwe, ograniczanie to jedno z podstawowych zadań pracodawcy. Te działania można podzielić na:

³

Jak widać na schemacie powyżej eliminowanie czynników niebezpiecznych lub ich ograniczanie jest podzielone na kolejne dwa sposoby. Ponieważ zagrożenia czynnikami niebezpiecznymi mogą wystąpić podczas poprawnego użytkowania urządzeń i przedmiotów, czyli takiego, do jakiego owe narzędzia zostały zaprojektowanie, więc mówimy o eliminowaniu zagrożeń towarzyszących normalnemu funkcjonowaniu. Mogą również wystąpić zdarzenia niepożądane powstające w skutek zakłóceń normalnego funkcjonowania. Eliminację tego rodzaju zagrożeń nazwiemy zapobieganiem sytuacją anormalnym. W pierwszej grupie zagrożeń mówi się o przedsięwzięciach ukierunkowanych bezpośrednio na ochronę człowieka, natomiast w celu zapobiegania zagrożeniom spowodowanym sytuacją anormalną należy podejmować przedsięwzięcia ukierunkowane bezpośrednio na zapobieganiu tych zakłóceń, więc na człowieka w tej sytuacji oddziałuje się pośrednio.⁴ Zapobieganie każdego rodzaju zagrożeń, jakim poddany jest operator maszyn oraz osoby z bliskiego otoczenia, jak już wspomniałem, jest istotnym elementem projektowania stanowisk roboczych, więc ochrona przed czynnikami mechanicznymi stanowi małe wyzwanie dla konstruktorów maszyn oraz projektantów przestrzeni pracy pracowników. Wszelkiego rodzaju zabezpieczenia możemy podzielić na dwie grupy:

a. Osłony

Są to wszelkiego rodzaju urządzenia stanowiące materialna przegrodę miedzy człowiekiem a niebezpiecznym czynnikiem mechanicznym, zastosowane specjalnie w celu zapewnienia ochrony człowieka. Funkcje osłony mogą zatem spełniać również pokrywy, drzwi, ogrodzenia itp.,

Osłony i wszelkiego rodzaju urządzenia bezpieczeństwa, aby spełniały swoje funkcje powinny być mocnej konstrukcji, aby przykładane do nich obciążenia nie były w stanie ich uszkodzić, ponadto ich usunięcie oraz wyłączenie nie może być łatwe, niezbędnym jest umiejscowienie ich w odpowiedniej odległości od strefy niebezpiecznej, a zarazem takie, aby powodowały jak najmniej utrudnień w procesie pracy. Zamocowanie takich elementów ochronnych nie może powodować powstawania dodatkowych czynników niebezpiecznych lub szkodliwych. Oczywistym jest, że osłony muszą umożliwiać wykonywanie koniecznych czynności takich jak wymiana czy konserwacja narzędzi roboczych przy ograniczonym dostępie tylko do obszaru, w którym te prace mają być wykonywane.

b. Urządzenia zabezpieczające

To takie urządzenia ochronne, które nie przybierają materialnej postaci przegrody w przeciwieństwie do osłonowych zabezpieczeń. Zadaniem ich jest nie doprowadzić do uaktywnienia szkodliwego czynnika mechanicznego w trakcie codziennego funkcjonowania maszyny, gdy w obszarze zagrożenia znajduje się człowiek. Ponadto blokują niekontrolowane przekroczenie strefy w momencie oddziaływania tego czynnika. Zaletą tego typu mechanizmów jest także jednoczesne uniemożliwienie naruszenia standardowego funkcjonowania tejże maszyny oraz wszelkich obiektów technicznych. Przykładowo zaliczyć do nich można:

• urządzenia oburęcznego sterowania

• urządzenia fotoelektryczne

• maty czułe na nacisk

• zawory bezpieczeństwa

• ograniczniki udźwigu

• urządzenia blokujące, ryglujące, zezwalające na uruchomienie maszyny

Urządzenia zabezpieczające charakteryzować się winny pewnymi szczególnymi cechami. Po pierwsze hamować wzrost obciążenia siłą, ciśnieniem lub obrotami, aby to było możliwe stosuję się w nich ograniczniki udźwigu, sprzęgła przeciążeniowe, zawory bezpieczeństwa, ograniczniki obrotów. Po drugie jakkolwiek to możliwe powinny stopować przekroczenie założonych zasięgów ruchu, np. przez stosowanie wyłączników krańcowych. Umożliwiać dodatkowo muszą niekolizyjną kolejność ruchów maszyny lub przebiegu procesów technologicznych. Zapewnia się to poprzez odpowiednie zblokowanie elementów sterowniczych. Ponadto przyjmuje się, iż urządzenia takie winny uniemożliwiać tworzenie się zagrożeń powiązanych z zanikiem mediów roboczych. Służą temu m. in. zawory zwrotne utrzymujące niezbędne ciśnienie w układach mocujących do momentu zatrzymania ruchu maszyny.

Możemy jeszcze wyróżnić tu pewną podgrupę, a mianowicie:

Urządzenia odległościowe samoczynne- to takie, których funkcją jest rozdzielanie w czasie oddziaływania człowieka i czynnika mechanicznego. Odbywać się to może na dwa sposoby:

• Poprzez zablokowanie uruchomienia czynnika niebezpiecznego (np. ruchu roboczego suwaka prasy) do momentu, gdy część ciała znajdująca się w nadzorowanym obszarze znajduje się w strefie zagrożenia

• W postaci zahamowania działania niebezpiecznego czynnika mechanicznego (np. niebezpiecznego ruchu maszyny) zanim wnikająca część ciała do niego dotrze

Pomiędzy granicą strefy niebezpiecznej a urządzeniem ochronnym należy zachować taką odległość, aby chwila wtargnięcia człowieka do tej strefy była dłuższa od czasu, który upłynie od momentu pobudzenia urządzenia ochronnego do całkowitego zatrzymania działania niebezpiecznego czynnika mechanicznego.⁵ Urządzenia odległościowe aktywizowane są dwojako:

• Mechanicznie (poprzez dotyk lub nacisk) i wśród tych wyróżnić można:

  • Podatne urządzenia ochronne- czyli linki bądź pręty różnorakiego rodzaju, którymi jest ogradzana strefa zagrożenia, tak by zapobiec swobodnemu dostępowi do niej.

  • Urządzenia czułe na nacisk – które po przekroczeniu ustalonego nacisku (np. pod ciężarem człowieka) powodują wyłączenie maszyny. Montowane są zazwyczaj wokół stanowisk zmechanizowanych lub zrobotyzowanych. Przykładowo instalowane w dźwigach osobowych – umożliwiają włączenie ruchu tylko wówczas, gdy operator znajduje się na tym urządzeniu, w sytuacji zapewniającej bezpieczeństwo, a uniemożliwiają włączenie tego ruchu na przykład dzieciom.

  • Urządzenia oburęczne- zapobiegają one urazom kończyn górnych, umożliwiając włączenie ruchu niebezpiecznego części maszyny tylko wówczas, gdy dwie ręce jednocześnie naciskają na elementy sterownicze umiejscowione w odpowiedniej, bezpiecznej odległości. Przykładowo ma to zastosowanie w prasach mechanicznych, gilotynach i innych maszynach

• Niemechanicznie (bezdotykowo)

  • Tu do uniemożliwienia włączenia lub przerywania ruchu niebezpiecznych części wykorzystuje się zmiany promienia świetlnego, pola elektromagnetycznego, elektrostatycznego lub innych rodzajów pól zachodzące podczas ich naruszenia przez część ciała człowieka lub przedmiot. Urządzeniami tego rodzaju są urządzenia fotoelektryczne, pojemnościowe, indukcyjne i ultradźwiękowe. Przy określaniu odległości zapewniającej bezpieczeństwo przyjmuje się prędkość przemieszczania się kończyny górnej równą 2 m/s, jeśli odległość ta jest mniejsza od 500mm i 1,6 m/s – przy większych odległościach ( wg normy PN-EN 999:2002)

  • Skanery coraz częściej montowane, szczególnie w środkach transportu wewnętrznego także należą do tej grupy, np. wózki napędzane, które wytwarzają pole ochronne przed poruszającą się maszyną. Jeśli człowiek lub inna przeszkoda znajdzie się w zasięgu tego pola to generowany jest sygnał do zatrzymania poruszającego się wózka lub innej przemieszczającej się maszyny. Istotą jest zapewnienie takiej długości Stefy ochronnej, aby zahamować przemieszczająca się maszynę przed uderzeniem w człowieka lub przeszkodę.

Jeśli wszelkie możliwości eliminowania zagrożeń mechanicznych lub zmniejszenia związanego z nim ryzyka( i jest ono wyższe od akredytowanego) zostaną wykorzystane to należy stosować środki ochrony indywidualnej. Są to urządzenia lub wyposażenie przewidziane do noszenia bądź trzymania przez użytkownika w celu jego ochrony przed jednym lub większą liczbą zagrożeń, które mogą mieć wpływ na jego bezpieczeństwo i zdrowie⁶. Środki ochrony indywidualnej dzielimy na:

• do ochrony głowy: kaski, hełmy ochronne, 

•  do ochrony kończyn: rękawice ochronne, obuwie ochronne, 

•  do ochrony ciała: kombinezony ochronne, fartuchy, ręczne ekrany ochronne, 

•  do ochrony słuchu: nauszniki przeciwhałasowe, wkładki douszne, 

•  do ochrony twarzy: osłony przeciwodpryskowe, przyłbice spawalnicze, 

•  do ochrony oczu: okulary ochronne, okulary przeciwodpryskowe, gogle, 

•  do ochrony dróg oddechowych: aparaty oddechowe, maski, półmaski, kaptury ochronne, 

•  do ochrony przed upadkiem z wysokości: specjalistyczna uprząż, szelki, liny.

Omówione wyżej urządzenia i środki chronią w sposób czynny przed skutkami zagrożeń mechanicznych

Kolejną ważną rolę w zabezpieczeniu miejsca pracy jest system informacyjno - ostrzegawczy w postaci znaków pionowych oraz poziomych. Tego rodzaju działania mają na celu poinformować i ostrzec pracowników oraz inne osoby znajdujące się w strefie pracy o potencjalnych zagrożeniach np. ruchomych elementach maszyn, śliskich powierzchni, pracach na wysokości, co wiąże się ze spadającymi ciężkimi rzeczami itp. Dobrze oznakowana hala produkcyjna ma ściśle wydzielone strefy niebezpieczne, drogi poruszania się wózków widłowych oraz suwnic. Takie ostrzegawcze znaki mają kolor żółto- czarny. Np. UWAGA! Wirujące elementy.

Podsumowanie

Podsumowując „zagrożenia czynnikami mechanicznymi” obejmuje wiele elementów otaczających człowieka w miejscu pracy, zarówno na halach produkcyjnych jak i w każdym innym środowisku pracy. Często nie zdajemy sobie sprawy jak wiele pozornie bezpiecznych rzeczy może przyczynić się do urazów, poważnych uszkodzeń ciała, a nawet śmierci. Na szczęście w dzisiejszych czasach nie bagatelizuje się tych zagrożeń, więc mamy do dyspozycji wiele różnego rodzaju działań, które chronią nas przed takimi zdarzeniami. Myślę, że przy zastosowaniu kilku tych elementów i odrobinie zdrowego rozsądku nic groźnego nam się nie przytrafi

Literatura

• Lis T., Nowacki K., Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy w zakładzie przemysłowym, Gliwice 2005,

• Myrcha K., Gierasimiuk J., Czynniki mechaniczne, redakcja Zawieska W.M. : Ocena ryzyka zawodowego, t.1, Podstawy metodyczne, Wyd. CIOP, Warszawa 1999

• Studenski R., Organizacja bezpiecznej pracy w przedsiębiorstwie, Wyd. Pol. Śl., Gliwice 1996,

• www.bhpwfirmie.pl

• www.uokik.gov.pl

1^ T. Lis, K. Nowacki , Zarządzanie bezpieczeństwem i higieną pracy w zakładzie przemysłowym, Gliwice 2005, s. 150

2^ www.bhpwfirmie.pl

3^ Schemat ogólnych kierunków działań zapobiegania zagrożeniom czynnikami mechanicznymi, za T. Lis, op.cit., s.152

4^ Por. R. Studenski, Organizacja bezpiecznej pracy w przedsiębiorstwie, Wyd. Pol. Śl., Gliwice 1996.

5^ Myrcha K., Gierasimiuk J., Czynniki mechaniczne, redakcja Zawieska W.M. : Ocena ryzyka zawodowego, t.1, Podstawy metodyczne, Wyd. CIOP, Warszawa 1999

6^ www.uokik.gov.pl