Temat:

Przerwy w pracy. Praca zmianowa.

1. Przerwy w pracy

Czas pracy definiowany zgodnie z 128 Art. kodeksu pracy jako "czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy. " składa się nie tylko z efektywnego czasu pracy, ale także z wliczonych w ten okres przerw. Pracownicy potrzebują przerw w pracy aby móc stale wykonywać powierzone im zadania na odpowiednim poziomie, pomagają pozostać skoncentrowanym przez cały okres wykonywania pracy, pozwalają zregenerować siły co wywiera duży wpływ na efektywność pracy.

W każdym dniu pracy pracownikowi przysługuje 15 min przerwy, wliczanej do czasu pracy, jeśli świadczył pracę przez co najmniej 6h. Oprócz tego pracodawca może wprowadzić jedną przerwę w pracy, nie wliczaną do czasu pracy, trwającą poniżej 60 min, przeznaczoną na spożycie posiłku lub załatwienie spraw osobistych. W czasie przerwy pracownik może opuścić stanowisko pracy bez żadnych konsekwencji.

Dodatkowe przerwy w pracy wliczane do czasu pracy przysługują:

• Pracownicy karmiącym dziecko piersią, ma ona prawo do dwóch półgodzinnych przerw, pracownica karmiąca dwójkę dzieci ma prawo do dwóch 45 minutowych przerw,

• pracownikom niepełnosprawnym, mają oni prawo do dodatkowej 15 minutowej przerwy, na gimnastykę lub wypoczynek,

• pracownikom młodocianym, mają oni prawo do 30 minutowej przerwy, pod warunkiem, że ich dobowy czas pracy przekracza 4,5 godziny,

• osobom zatrudnionym na stanowisku komputerowym muszą one mieć zapewnione 5 min przerwy na każdą godzinę pracy w celu ochrony oczu przed nadmiernym przemęczeniem, warunkiem jest praca przy komputerze przez co najmniej 4 godziny w dobowym wymiarze pracy,

• kierowcom, którzy, oprócz obowiązkowej 15 minutowej przerwy, są zobowiązani do odbycia dodatkowej przerwy w przypadku, gdy liczba godzin pracy nie przekracza w danym dniu 9, po 6 kolejnych godzinach pracy kierowcy przysługuje co najmniej 30-minutowa przerwa przeznaczona na odpoczynek. Natomiast w przypadku, gdy liczba godzin pracy wynosi więcej niż 9, kierowcy przysługuje przerwa w wymiarze nie krótszym niż 45 minut,

• przerwy przy pracy w warunkach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych,

• przerwy przy pracy monotonnej,

• przerwy na czas szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.

• przerwy w pracy w związku z okresowym badaniem lekaskim i kontolnym.

Pracownik ma zapewnione prawo do 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego i 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego, czas odpoczynku można skrócić np. w przypadku przejścia na inną zmianę, ale nie więcej niż do 24 godzin. W przypadku świadczenia przez pracownika pracy z dopuszczalnym przedłużeniem dobowego wymiaru czasu pracy do 16 lub 24 godzin, musi mieć on zapewniony odpoczynek odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych w danej dobie pracowniczej godzin. Dobowy odpoczynek może zostać skrócony w przypadku pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy, konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia środowiska albo usunięcia awarii.

Zasady stosowania przerw

1. Suma wszystkich przerw powinna być równa lub nieco mniejsza od 15% całkowitego czasu pracy (tp), a w przypadku prac ciężkich < 20-30% tp.

2. W zależności od ilości wprowadzonych przerw, miejsce ich umieszczenia w czasie pracy nie jest bez znaczenia, zaleca się w przypadku występowania:

a. tylko 1 przerwy - umieścić ją pomiędzy 1/3 a 1/2 tp,

b. 2 przerw - umieścić je tak, by dzieliły tp na 3 części, a czas trwania drugiej powinien być dłuższy niż pierwszej.

3. W przypadku ciężkich prac fizycznych ilość ich powinna być większa.

4. Należy dążyć do stosowania przerw częstych chociaż krótkich, gdyż efekt wypoczynku jest największy w początkowej fazie jego trwania (zależność logarytmiczna).

Celem organizowania przerw w pracy jest usunięcie objawów zmęczenia, zapobieganie monotonii, regeneracja, spożycie posiłku. Odpowiednio dobrane do rodzaju wykonywanej pracy przerwy poprawiają samopoczucie pracowników, np częstsze zaplanowane przerwy zmieniają nastawienie pracownika do pracy oraz wpływają na odprężenie i odpoczynek.

Urlopy wypoczynkowe

Pracownikowi zatrudnionemu na podstawie umowy o pracę przysługuje urlop wypoczynkowy, prawo do urlopu wypoczynkowego uzyskuje sie wraz z upływem każdego miesiąca pracy w wymiarze 1/12 wymiaru urlopu przysługującego mu po okresie roku. Pracownik nie może zrzec się prawa do urlopu, ani przenieść tego prawa na inną osobę. Zatem pracownik nabywa prawo do urlopu cząstkowego z dołu, za każdy miesiąc pracy.Prawo do kolejnych urlopów pracownik nabywa w każdym następnym roku kalendarzowym. Oznacza to, że kolejne urlopy pracownik nabywa zawsze z góry.

Urlop wypoczynkowy wynosi:

• 20 dni- gdy pracownik jest zatrudniony krócej niż 10 lat,

• 26 dni - gdy pracownik jest zatrudniony co najmniej 10 lat.

Do okresu zatrudnienia, od którego zależy wymiar urlopu wlicza się wszystkie okresy poprzedniego zatrudnienia, bez względu na przerwy w zatrudnieniu oraz sposób ustania stosunku do pracy. Za czas urlopu wypoczynkowego pracownikowi przysługuje, wynagrodzenie równe wynagrodzeniu, które otrzymałby pracując. Zasady obliczania wynagrodzenia urlopowego szczegółowo reguluje rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki socjalnej z dnia 8 stycznia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzeń za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop. Pracownikowi przysługuje rekompensata za niewykorzystany urlop wypoczynkowy, w przypadku niewykorzystania przysługującego mu urlopu w całości lub w części z powodu rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy.

W przypadku zatrudnienia w niepełnym wymiarze godzin:

Pracodawca jest zobowiązany udzielić urlopu w tym roku kalendarzowym, w którym pracownik uzyskał do niego prawo. Na wniosek pracownika urlop może być podzielonyna części, lecz co najmniej jedna część wypoczynku powinna trwać nie krócej niż 14 dni. Prawo odwołania pracownika z urlopu może zostać wykorzystane tylko w wyjątkowych sytuacjach, pracodawca ma wówczas obowiązek pokrycia wszelkich kosztów poniesionych przez pracownika z tego tytułu.

Pracodawca jest zobowiązany udzielić na żądanie pracownika i we wsazanym przez niego terminie nie więcej niż 4 dni urlopu w roku kalendarzowym.

Pracownicy przysługuje urlop macierzyński w wymiarze:

Urlop macierzński rozpoczyna się w dniu urodzenia dziecka, lecz istnieje możliwość skorzystania z urlopu 2 tygodnie przed przewidywaną datą porodu. W takim wypadku po porodzie pracownicy przysługuje część urlopu niewykorzystana przed porodem.

Od 2010 r. Pracownica oprócz podstawowego urlopu macierzyńskiego ma możliwość skorzystania z dodatkowego urlopu. Jest on udzielany jednorazowo, po wykorzystaniu podstawowego urlopu macierzyńskiego.

Pracownik ma prawo skorzystać z urlopu ojcowskiego, w wymiarze 2 tygdoni, do ukończenia przez dziecko 12 miesiąca życia.

Urlop wychowawczy przysługuje pracownikom z conajmniej 6 miesięcznym stażem pracy, ma prawo do 3 letniego urlopu wychowawczego, nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 4 roku życia. W przypadku orzeczenia o niepełnosprawności dziecka, rodzic ma prawo do dodatkowego 3 letniego urlopu wychowaczego, nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 18 roku życia. W trakcie urlopu wychowawczego pracodawca nie może rozwiązać ani wypowiedzieć umowy o pracę, poza kilkoma przypadkami określonymi w ustawie.

Pracownikowi wychowującemu conajmniej jedno dziecko poniżej 14 roku życia. przysługuje także płatny urlop w wymiarze 2 dni, z zachowaniem wynagrodzenia.

2. Praca zmianowa

Przez setki lat rytm życia człowieka ograniczany był przez cykl dobowy, dzień służył do pracy a noc do wypoczynku. Wynalezienie przez Edisona żarówki pozwoliło ludzkości oszukać naturę co przyczyniło się do zmiany trybu życia i pozwoliło na znaczne wydłużenie czasu pracy oraz umożliwiło pracę zmianową.

Istnieje wiele różnych definicji pracy zmianowej, najczęściej spotykana określa pracę zmianową jako wykonywanie jakichkolwiek regularnych zajęć zawodowych poza zwyczajowo przyjętymi godzinami pracy dziennej: od 7 do 18.

Praca zmianowa została zastosowana na masową skalę aby zaspokoić zapotrzebowanie armii podczas I Wojny Światowej, dziś wiele lat po tamtych wydarzeniach praca nocna i zmianowa stały się oczywistą i nieodłączną częścią produkcji i pracy potrzebną do zachowania ciągłąści technologicznej, zapewnienia zdrowia ludzi, bezpieczeństwa i normalnego funkcjonowania państwa. Taka organizacja pracy jest jednak niezgodna z zegarem biologicznym człowieka, co może mieć negatywne skutki dla zdrowia pracownika, oraz na jego wydajność.

Podstawy prawne zawarte w kodeksie pracy dotyczące pracy zmianowej:

Art. 128. kodeksu pracy ilekroć w przepisach działu jest mowa o:

pracy zmianowej - należy przez to rozumieć wykonywanie pracy według ustalonego rozkładu czasu pracy przewidującego zmianę pory wykonywania pracy przez poszczególnych pracowników po upływie określonej liczby godzin, dni lub tygodni.

Z art. wynika że:

• zmianowość może mieć miejsce tylko wówczas, gdy rozkład czasu pracy określony jest z góry na podstawie harmonogramu czasu pracy danego pracownika lub pracowników,

• zmianowość musi dotyczyć co najmniej dwóch pracowników, gdyż ustawodawca używa w definicji liczby mnogiej,

• zmianowość polega na zmianie rozkładu czasu pracy tych co najmniej dwóch pracowników po upływie określonej jednostki czasu, nie musi się jednak łączyć z zastępowaniem innych pracowników.

Art. 146. Praca zmianowa jest dopuszczalna bez względu na stosowany system czasu pracy.

Art. 151. Przy pracy zmianowej praca w niedzielę i święta jest dozwolona.

Art 133. § 2. W przypadku zmiany pory wykonywania pracy przez pracownika w związku z jego przejściem na inną zmianę, zgodnie z ustalonym rozkładem czasu pracy, tygodniowy nieprzerwany odpoczynek może obejmować mniejszą liczbę godzin, nie może być jednak krótszy niż 24 godziny.

Definicje pracy zmianowej i nocnej są zawarte w międzynarodowych aktach prawnych, m.in. w Konwencji nr 171 i Zaleceniu nr 178 Międzynarodowej Organizacji Pracy z czerwca 1990 r.; Dyrektywie Unii Europejskiej 93/104/EC z 1993 r. i Zaleceniu Światowej Organizacji Zdrowia z 1994 r. (Konferencja w Pekinie).

Praca zmianowa konieczność w niektórych dziedzinach życia

Mimo niekorzystnego oddziaływania na zdrowie i niezgodności z zegarem biologicznym człowieka praca zmianowa jest nieodłączną częścią dzisiejszego świata. W niekótrych dziedzinach gospodarki, praca zmianowa stała się niezbędna. Trudno wyobrazić sobie dzisiejszy świat bez nocnych pociągów, lotów, sklepów. Zaspokojanie potrzeb ludzkości, także wiąże się z koniecznością pracy zmianowej, działanie elektrowni, lub ciepłowni nie może zostać zatrzymane , podobnie jak działanie piekarni, które także wymagają pracy w nietypowych dla naszego organizmu godzinach. Zamykanie na noc stacji beznsynowych sparaliżowało by transport, a nieczynne komisariaty, szpitale lub straże pożarne stwarzały by zagrożenie dla naszego mienia, życia i zdrowia. Ochrona mienia, także wymaga 24h czasu pracy, podobnie jak obrona granic państwowych.

Zwykle doba pracownicza dzieli się na trzy części od 6.00 do 14.00, 14.00 do 22.00 i od 22.00 do 6.00, możliwe są inne rozwiązania w zależności od wymagań zakładu pracy i wykonywanych zadań. W zakładach najczęściej odbywa się regularna rotacja, po tygodniu pracy na pierwszą zmianę, pracownik pracuje tydzień na drugiej zmianie. Praca zmianowa dotyczy nie tylko robotników ale i kadry kierowniczej. Nieregularna rotacja zmianowa dotyczny np pilotów, chirurgów i policjantów.

Według Głównego Urzędu Statystycznego praca zmianowa w Polsce jest typowa dla takich działów gospodarki jak:

• przetwórstwo przemysłowe

• opieka zdrowotna i pomoc społeczna

• transport

• usługi administracyjne

• handel

• górnictwo i wydobywanie

W krajach Unii Europejskiej ponad 10% zatrudnionych mężczyzn wykonywało pracę zmianową (1-4 zmian nocnych w miesiącu) oraz pracowało w weekendy. Praca zmianowa z więcej niż pięcioma zmianami nocnymi w miesiącu dotyczyła 17,7% osób w wieku do 45 lat i 13,8% powyżej 45 r.ż. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest globalizacja oraz powstawanie społeczeństw informacyjnych.

Liczba pracowników zmianowych w stosunku do wszystkich zatrudnionych:

Przykładowe profesje, dla których typowa jest praca zmianowa:

barman	monter	pracownik branży rozrywkowej
cukiernik	ochroniarz	pracownik lotniska
dozorca	operator maszyn	pracownik produkcyjny
elektryk	opiekunka	pracownik socjalny
górnik	piekarz	ratownik medyczny
kelner	pielęgniarka	recepcjonista
kierowca	pilot	sprzedawca
kolejarz	policjant	strażak
konduktor	portier	strażnik miejski
lekarz	magazynier	stróż

Rytmy biologiczne człowieka

Rytmy biologiczne człowieka przystosowują procesy życiowe organizmu do cyklicznie powtarzających się zmian środowiskowch, regulują np przebieg snu i aktywności życiowej, są one synchronizowane przez cykle takie jak np. światło-ciemność, hałas-cisza, karmienie-głodzenie, pozycja ciała. Isnieje kilka rodzajów rytmów biologicznych np:

• okołodobowy - cykl snu i czuwania

• okołomiesięczny - cykl menstruacji

• sezonowy - zależny od pór roku

• wieloletni

W wyniku obyczajów współczesnego człowieka, warunków środowiskowych oraz pracy zmianowej i nocnej, zegar bilogiczny może ulec rozlegulowaniu co w konsekwencji może przyczynić się do wielu dolegliwości.

Zegar biologiczny umieszczony jest w obszarze mózgu nazywanym podwzgórzem, w zespole komórek nerwowych położonych tuż nad skrzyżowaniem nerwów wzrokowych i jest połączony z szyszynką, gruczołem wydzielania wewnętrznego, odpowiedzialnym za produkcję melatoniny.

Melatonia ułatwia zasypianie, poprawia jakość snu, wzmacnia odporność oraz reguluje procesy dojrzewaniaj, ej wytwarzanie jest zależne od natężenia światła i zmniejsza się w ciągu dnia. Ilość wytwarzanej melatoniny zmniejsza się wraz z wiekiem dlatego praca zmianowa ma o wiele bardziej niekorzystne skutki dla osób po 45 roku życia.

Rytmy biologiczne człowieka są odpowiedzialne za to, że ogranizm ludzki nie jest przystosowany do wykonywania pracy z tą samą efektywnością w dowolnej porze doby. Sprawność fizyczna i psychiczna jest największa w ciągu dnia i najmniejsza w środku nocy. Największe znużenie osiągamy w godzinach 16:00-18:00 a najgorsze wyniki testów psychologicznych występują między godzinami 01:00-03:00 w nocy, ma to duże znaczenie dla osób wykonujących odpowiedzialne zadania w porze nocnej.

Zalety i wady pracy zmianowej

Współczesne społeczeństwo działa przez siedem dni w tygodniu po dwadzieścia cztery godziny na dobę, aby nadążyć za stale zwiększającymi się potrzebami ludzkości zatrudnienie w systemie zmianowym stale wzrasta. Praca zmianowa przestała być juz tylko domeną pracowników fizycznych. Mimo ogromnej ilości zalet taka organizacja pracy pociąga za sobą także niezliczone ilości wad.

W dobie stale zwiększających się potrzeb ludzkości wprowadzenie pracy zmianowej pozwala na nawet trzykrotne zwiększenie efektywności, pozwala na zatrudnianie trzyktornie większej ilości ludzi. Praca zmianowa chroni przed popadanie w rutnynę, pozwala na świerze spojrzenie na swoją pracę. Nocne zmiany często są spokojniejsze i wbrew pozorom pozwalają szczególnie pracownikom umysłowym pracować efektywniej. Dzięki pracy zmianowej potrzeby ludzkości są zaspokojane dwadzieścia cztery godziny na dobę, pozwala ona na dostęp do towarów i usług bez ograniczeń czasowych. Posiadanie wolnego czasu, gdy inni ludzie są w pracy pozwala na o wiele szybsze i wygodniejsze załatwianie wielu spraw. Praca zmianowa to także wyższe zarobki i dodatki za pracę w godzinach nocnych.

Mimo oczywistych zalet praca zmianowa wiąże się z niezliczoną ilością wad negatywnie oddziaływujących na zdrowie fizyczne i psychiczne pracowników, wynikających z zaburzenia naturlanego rytmu biologicznego organizmu, braku zgodności czasowej między fazami cyklów, sporzywania posiłków w porach nizgodnych ze stanem fizjologicznym układu pokarmowego i procesami metabolicznymi, wiąże się też z większym zmęczeniem fizycznym i psychicznym pracowników zmianowych.

Praca zmianowa prowadzi do poczucia izolacji od codziennego życia, znajomych, oraz rodziny, zaburza równowagę między aktywnością zawodową a życiem towrzyskim i rodzinnym, brak właściwego wypoczynku i stres związany z długotrwałą pracą w systemie zmianwowym niekorzystnie wpływa na psychikę pracownika. Wśród pracowników zmianowych stwierdza się wyższy wskaźnik rozwodów, nadużywania leków, występowania depresji.

Występowanie schorzeń i zaburzeń czynności przewodu pokarmowego u pracowników zmianowych jest częstsze niż u pozostałych pracowników.

Praca zmianowa bywa zaliczana do czynników ryzyka chorób układu krążenia, porówywalym do ryzyka odpowiadającego skutkom nałogowego palenia jednej paczki papierosów dziennie.
Do szczególnie częstych zaburzeń zdrowia występujących u pracowników zmianowych zalicza się przewlekłe zmęczenie, dominujące uczucie senności w ciągu dnia, trudności w zasypianiu.

Zaburzenia snu dotyczące pracowników zmianowych to: bezsenność, narkolepsja, bezdech w czasie snu. Zaburzenia zdrowotne utrzymują się nawet po dziesięcioletnim okresie ustania aktywności zawodowej. U kobiet pracujących w trybie zmianowym zaobserowano zaburzenia cyklu miesięcznego, częste poronienia, obniżoną płodność, upośledzenie rozwoju płodu. Badania epidemiologiczne wksazują na możliwy związek zachorowalności na raka piersi, z zakłóceniami rytmów biologicznych w wyniku pracy nocnej.

Praca zmianowa nie jest również korzystna dla pracowników starszych, gdyż może przyśpieszać rózwój problemów zdrowotnych spowodowanych wiekiem.

Literatura podaje liczne przykłady katastrof spowodowanych w porze nocnej gdy czujność pracowników jest najmniejsza. Nieszczęścia te były następstwem błędu człowieka, jak miało to miejsce np. w Czernobylu czy Three Mile Island - podczas największych jak dotąd awarii w elektrowniach atomowych, w Exxon Valdez - w rafinerii ropy naftowej, w Bhopalu - podczas eksplozji w fabryce chemicznej.

Pracy zmianowej nie da się wyeliminować z życia dzisiejszego społeczeństwa, nie da się też wyeliminować negatywnych skutków tego rodzaju pracy, można je jednak łagodzić negatywne skutki pracy zmianowej. Warto pamiętać, że nie wszyscy mają jednakowe predyspozycje do pracy zmianowej i negatywne skutki mogą występować w różnym stopniu i czasie.

Posiadając odpowiednią wiedzę można ograniczyć neatywne skutki pracy zmianowej, należy pamiętać, że światło żarówki nie równa się światłu słonecznemu, a człowiek nie może być aktywny przed 24 godziny na dobę. Pracownik zmianowy powinien mieć zapewnione właściwe warunki do wypoczynku, jest to niezbędne dla jego zdrowia i bezpiecznej pracy.

Podczas snu po nocnej zmianie, należy odizolować się od światła słonecznego. Na pełnowartościowy odpoczynek składa się: ciemność, cisza, spokój wewnętrzny, zabiegi higieniczne przed snem oraz poczucie bezpieczeństwa.

Należy pamiętać, o tym że nie wszyscy ludzie mają jednakowe potrzeby w zakresie długości snu, Ci którym wystarcza krótszy sen lepiej tolerują pracę w porze nocnej. Pracując na różne zmiany należy pamiętać także o relaksie po pracy i kontaktach z rodziną. Podczas pracy na nocnej zmianie należy spożywać jedynie posiłki niezbyt obfite, lekkostrawne i bogate w białko, np.: chude wędliny, sery, a pić soki i niegazowane wody mineralne. Pracownicy zmianowi powinni być poddawani badaniom okresowym aby w porę przciwdziałać problemom zdrowotnym.

Trzeba także pamiętać o zakazie podejmowania pracy zmianowej przez osoby chore na cukrzyce, co ma związek rytmem wydzielania insuliny przez organizm.

Można zminimalizować skutki zdrowotne pracy zmianowej, stosując następujące zasady organizacyjne:

• rotacja zmian powinna przebiegać zgodnie z naturalnym upływem czasu, tj. dzień - popołudnie - noc

• zmiana nocna powinna być krótsza od pozostałych zmian

• początek zmiany dziennej nie powinien wpływać na skrócenie snu nocnego

• korzystniejsza jest szybka rotacja zmian

• należy unikać krótkich przerw między zmianami.

Łagodzenie negatywnych skutków pracy zmianowej powinno opierać się także na wykorzystywaniu wiedzy o planowaniu czasu pracy by dopasować go do możliwości psychofizycznych pracownika. Podczas ustalania godzin pracy zmianowej powinno uwzględniać się schemat pracy, grafiki, godziny początku i końca zmian, nadgodziny, ciężkość pracy i obciążenie pracą. Nowoczesny rozkład pracy zmianowej to taki, w którym tygodniowy wymiar czasu pracy wynosi 34-38 godzin, czas pracy nie przekracza 9 godzin, kolejne zmiany rozpoczynaja się o 7.00-15.00-21.00, a pracownik w cyklu zmianowym ma 40% czasu wolnego, dowolnie rozłożonego między zmianami.

Bibliografia :

1. Kozioł Ł.- „Zarządzanie czasem pracy”

2. Kowal E.- ,,Ergonomiczno-społeczne aspekty ergonomii”

3. Wyskowska M.-,,Ergonomia” - wydanie internetowe

4. www.ciop.pl

5. www.gazetaprawna.pl

6. www.prawopracy.gofin.pl

---