Funkcja:
Funkcja fatyczna – nadawca próbuje skontaktować się z odbiorcą lub potwierdzić czy jest słuchany (słyszysz? Rozumiesz? Hej, poczekaj)
Funkcja ekspresywna – myśli, uczucia, stan emocjonalny.
Funkcja impresywna – skłonić do działania, sposobu myślenia (Śpieszmy się kochać ludzi, tak szybko odchodzą)
Funkcja informatywna – fakty, bez komentarzy.
Funkcja poetycka – środki artystyczne w wypowiedzi.
Funkcja metajęzykowa – językiem o języku.
W jakim celu:
- stanowi pomysł na wstęp (cytat)
- zapowiada treść kolejnych akapitów (cytat)
- wpływa na spójność tekstu (cytat)
- wzmacnia siłę przekazu (np. „Wiemy dobrze”)
- jest wnioskiem
- przesłanie/główna myśl tekstu
Środki słownikowe:
W jakim celu słowo x zostało użyte?
- precyzja (terminy naukowe)
- autentyzm (mowa określonego środowiska)
- ekspresja (wyrazistość, żywość)
- stylizacja (naśladowanie określonego stylu)
- humor
Kolokwializmy – ożywienie, stylizacja języka potocznego
Dialektyzacja (wykorzystanie gwary) oddanie realiów, autentyczność, ekspresja.
Archaizmy (wyszły z użycia) – autentyczność, brzmią podniośle/dostojnie, uniezwyklenie.
Ekspresywizm – silnie działają na emocje, mogą być nawet drastyczne (martwy, dziki, zwariował)
Eufemizm – zastąpienie/złagodzenie wulgaryzmu/zbyt drastycznego/ekspresywnego (umarł=odszedł)
Synonimy – wzbogacić język,
Antonimy – przeciwstawne znaczenie, pokazanie przeciwieństwa, ożywienie.
Homonimy - (bal – zabawa, gruba belka)
Zapożyczenia – brak wyrazów rodzimych, prestiż języka obcego.
Makaronizm – obcy wyraz wtrącony do tekstu.
Nacechowanie emocjonujące, wartościujące wyrazu:
- pieszczotliwe (babunia)
- żartobliwe (wariatkowo)
- lekceważące (aktorzyna)
- rubaszne (gęba)
- wulgarne
Środki składniowe:
Wyliczenie – ład w tekście.
Elipsa (opuszczenie wyrazu) – zwiększa spójność tekstu, większa ekspresja, niedomówienie.
Inwersja – zwiększa ekspresję, zwraca uwagę na jakiś wyraz.
Zdanie wykrzyknikowe (eksklamacja, wykrzyknienie) – emocje nadawcy, ekspresja, upust uczuć.
Pytanie retoryczne (nie oczekuje się na nie odpowiedzi) – pobudza uwagę, refleksja, nawiązanie kontaktu, zwiększa ekspresję, ożywia wypowiedź.
Pytanie - wprowadza nowy wątek, ożywienie wypowiedzi.
Zwroty do słuchacza – zaangażowanie odbiorcy, przykucie uwagi.
Antyteza (przeciwstawienie) – ukazanie kontrastu, sprzeczności.
Środki znaczeniowe:
Epitet – zwiększa obrazowość, konkretność, kreuje nastrój, (niebanalne ukazują kunszt).
Porównanie – zwiększa obrazowość, ułatwia interpretację
Metafora – budzi nowe skojarzenia, ukierunkowuje myślenie, działa na emocje, inspiruje do przemyśleń.
Peryfraza (omówienie swoimi słowami) – urozmaicenie stylu, unikanie powtórzeń, unikanie wulgaryzmu.
Synestezja (słodki zapach)
Symbol – budowanie nastroju tajemniczości, zwiększenie wieloznaczności, budzenie odległych skojarzeń.
Alegoria – symbol, który wszyscy rozumieją tak samo. Obrazuje pojęcie.
Oksymoron (suchy ocean) - epitet sprzeczny, metaforyczny odbiór.
Paradoks (nonsens + głębszy sens) – przykucie uwagi, błyskotliwość autora.
Gra słów (wykorzystanie brzmienia wyrazów) – zwrócenie uwagi, wzmocnienie metafory, refleksja, komizm.
Ironia – dystans autora.
Sarkazm – gorzka ironia, która godzi w adresata.
Hiperbola – gruba przesada (gruby jak słoń), ekspresja, wytworzenie nastroju.
Gradacja (stopniowanie krok po kroku) – ilustruje stopnie zjawiska.
Puenta – dobitne zamknięcie wypowiedzi zaskakującym rozstrzygnięciem. (zdecydowana i nieoczekiwana)
Środki fonetyczne:
Eufonia (piękne brzmienie głosek)
Kakofonia (brzmienie nieprzyjemne dla ucha – zmiana nastroju, groza.
Aliteracja (wyrazy o tych samych głoskach)
Środki graficzne:
Pominięcie interpunkcji – zwiększa wieloznaczność tekstu.
Środki słowotwórcze:
Neologizmy – uniezwyklenie mowy, przyciąga uwagę, funkcja poetycka, kunszt, czasem komizm.
Zdrobnienia – nastrój łagodny/ciepły/serdeczny, ironia.
Zgrubienia – negatywne zabarwienie emocjonalne.
Zestawienie (odmieniają się oddzielnie) np. Stalowa Wola, woda sodowa.
Złożenie (pisane łącznie, ostatni człon się odmienia) np. listonosz, łamigłówka
Zrost (z odmiana różnie, pisane łącznie) – Białystok, Wielkanoc, Rzeczpospolita
Refleksja
- pytania w tekście
- spokojny, wyważony ton, unikanie emocji
- długie zdania złożone
Dynamizacja i ożywienie
- czas teraźniejszy
- dużo czasowników
- wykrzyknienia
- pytania retoryczne
- wyrazy ekspresywne i potoczne
- skracanie zdań
- urozmaicenie składni
Obiektywizacja
- zdania oznajmujące
- unikanie wypowiedzi „ja”
- formy 1.os. l.mn. „my” – zbiorowość, odwołanie do odbiorcy, utożsamianie się z odbiorcą
- powoływanie się na autorytety, cytaty
- różne poglądy na dany temat
- relacja przez narratora 3.os (proza)
Subiektywizacja
- formy „ja”
- narracja pierwszoosobowa
- obrazowość języka
- metafory, porównania
Wiarygodność wypowiedzi:
- przejrzysta kompozycja
- konkretne przykłady
- powoływanie się na świadków i autorytety
- unikanie metafor i symboli