„PROBLEM ZNACZENIA W TEKŚCIE ARTYSTYCZNYM”
Jurij M. Łotman
Często ludzie czytają dzieła, kiedy są do nich nieodpowiednio przygotowani. Wtedy padają zarzuty wobec dzieł, że jest to zagłada sztuki albo, że jest to głoszenie idei „czystej sztuki”.
Sztuka powinna być badana jako całkowicie zamknięty, immanentny system. Twierdzenie, że strukturalno-semiotyczne badania nad literaturą odwodzą od problemu treści, znaczenia, społecznej i etycznej wartości sztuki i jej związków z rzeczywistością jest oparte na nieporozumieniu. Samo pojęcie zanku i systemu znakowego jest nierozerwalnie związane z problemem znaczenia. W kulturze ludzkości znak pełni funkcję pośrednika. Posługiwanie się znakami służy przekazywaniu określonej treści. Istotą podejścia semiotycznego jest badanie tego, co znaczy „mieć znaczenie”, czym jest akt komunikacji i jaka jest jego rola społeczna.
Zwolennicy podejścia strukturalnego mówią o konieczności badania utworu jako synchronicznie zamkniętej struktury, o prawomocności zainteresowania immanentną analizą tekstu. Przykład: Leży książka, która zawiera bardzo ważne prawdy dla Ciebie, ale jest napisana w obcym języku. Nie jesteś lingwistą i nie interesuje Cię problem językoznawstwa, badania języka i sam cel w sobie również nie. Interesuje Cie jedynie pragnienia poznania treści tej książki. Jest to naturalne podejście każdego, kto ma do czynienia z dowolnym systemem znakowym. Wyobraźmy sobie jednak innego człowieka. On powiedziałby, że chce poznać treść tej książki, ale nie chce rozumieć jej języka. Jest to niemożliwe. Aby otrzymać komunikat, trzeba władać językiem w którym został on napisany.
Twierdzenie Mitrofana: drzwi są przydawką, „bo są przydatne do ściany. Tamte, co stoją w lamusie, szósty tydzień nie są wstawione jeszcze, to na razie rzeczownik”. Sądzimy, że to głupota, ale słowa Mitorfana to zdrowy rozsądek, który nie uznaje abstrakcji i chce rozwiązywać problemy z punktu widzenia istoty, nie z punktu widzenia metody. Aby opanować wszelkie nauki trzeba je przedstawić jako immanentne, zamknięte struktury wiadomości.
Immanentne badanie języka jest drogą do poznania treści tego, co w nim napisano. Jak zbudowany jest tekst artystyczny w swojej wewnętrznej, immanentnej strukturze i jakie ma on znaczenie, to znaczy, jakie są jego związki semantyczne ze zjawiskami leżącymi poza nim.
Mieć znaczenie, co to znaczy?
Znaczenie jako „inwariant przy odwracalnych operacjach przekładu”
Problem znaczeń to jeden z podstawowych problemów dla nauk z kręgu semiotyki
Celem badania systemu znakowego jest określenie jego treści
Znak związany jest z planem wyrażania
Problem treści jest zawsze problemem przekodowania. Treści znaków muszą być określone relacjami łańcucha struktur. Znaczenie powstaje, gdy mamy przynajmniej dwa różne łańcuchy – struktury. Jeden z nich można określić jako plan wyrażania, drugi jako plan treści. Cele komunikacyjne stawiają przed każdym z planów inne wymagania. NP. nauczyciel wskazuje na stół i mówi „stół”. W tym przypadku rzeczy będą występować w charakterze znaków języka, których treść stanowić będą słowa.
Znaczenie tworzone jest na drodze przekodowania wewnętrznego. Np. a = b+c , oczywiste jest, że znak „a” ma tu określoną treść. Treść ta niw wynika jednak z jakichkolwiek związkó z systemami leżącymi poza tą równością. Możemy przypisac jej znaczenie zewnętrzne przedstawiając pod a jakąś liczbę, ale nie wynika z tego, że znaki nie będą miały znaczeń.
Znaczenia powstają na drodze przekodowania zewnętrznego. Przypadek ten wydaje się bardziej powszechny, ponieważ występuje w językach naturalnych. Zostaje ustalona równoważność między dwoma łańcuchami różnego typu i ich poszczególnymi elementami. Równoważne elementy tworzą pary i razem stanowią znak.
Zestawienie dwóch szeregów jest najszerzej rozpowszechnionym przypadkiem tworzenia znaczeń języków naturalnych. Można go określić jako binarne przekodowanie zewnętrzne.
Zdarza się jednak zestawienie nie dwóch, lecz wielu samodzielnych struktur, przy czym znak nie będzie już równoważącą parą, ale wiązką wzajemnie sobie równoważnych elementów różnych systemów.
Wszystkie wyliczone wyżej postaci tworzenia znaczeń są obecne we wtórych systemach modelujących, gdzie występują w stopniu mniej lub bardziej pełnym. Znaczenia immanentno – relacyjne pojawiają się w systemach, które pretendują do powszechności, zmonopolizowania całego światopoglądu, systematyzacji rzeczywistości.
Istnieje również wieloczłonowe przekodowanie zewnętrzne, wtedy gdy np. autor nie porównuje dwóch stylów, przyjmując, że jeden z nich jest fałszywy, nienaturalny i nadęty, a drugi prawdziwy, wcielający samą prawdę, lecz chce przeniknąć rzeczywistość, zrozumiawszy ograniczoność dowolnego systemu kodującego. Znaczenie powstaje w tym przypadku przez utożsamienie różnych elementów, przez ustalenie równoważności między kilkoma zupełnie do siebie niepodobnymi systemami semantycznymi pierwszego rzędu.
Wielokrotność przekodowania pozawala zbudować wspólne różnym systemom semantycznym jądro, które odbierane jest jako znaczenie, wyjście poza granice struktur znaków do świata przedmiotu.
Wieloczłonowość przekodowania zewnętrznego przybiera różny sens w różnych strukturach. Może służyć zbudowaniu z wielu systemów obiektywnych ich obiektywnego inwariantu lub wielokrotne przekodowania ustanawiają nieobecność obiektywnej rzeczywistości. Realność w takim przypadku jest pozorna. Treścią są nieskończone interpretacje. W piwerwszym przypadku interpretacja jest znakiem, rzeczywistość – treścią, w drugim odwrotnie.
W tym samym systemie możemy wyróżnić znaczenia powstające w wyniku wewnętrznych i zewnętrznych przekodowań.
Można określać znaczenie elementu poprzez wskazanie jego stosunku do innych elementów tego samego systemu.
Problem natury treści wtórych systemów modelujących.
Subiektywizm romantyczny. Świat autorskiego „ja” jest jedynym światem. Nie jest związany ze światem rzeczywistości, ani ze światem jakiejkolwiek innej jednostki. Z punktu widzenia roamtyka wykluczona jest możliwość równoważności jego świata poetyckiego i rzeczywistości albo świata postrzeganego przez innego, bardziej prozaicznego człowieka. System ten nie podlega przekodowaniu. Jako całość jest jedyny, jest uniwersum danego poety i nie ma znaczenia semantycznego.
W takim systemie, który zbudowany jest na podobnych zasadach znaczenia będą powstawać wskutek poprzez wewnętrzne relacje między nimi, nie przez ustalenie równoważności jego elementów z elementami innego systemu.
Struktura, której znaczenie powstaje w wyniku wzajemnego przekodowania wielu systemów-łańcuchów, pozwala w największej mierze na wyjście w ogóle poza granice każdej konkretnej systemowości. Odpowiada to naturze znaczeń w niektórych gatunkach sztuki realistycznej.
Klasyfikacja różnych typów znaczeń:
szeregów-łańcuchów w obrębie systemów znaków w sferze:
-sematyki (przekodowanie semantyczne) , przykładem będzie : holenderski ser, ponieważ równoważne stają się elementy semantycznie różne
-pragmatyki (przekodowanie pragmatyczne), wtedy, gdy realizowana jest możliwość odmiennej stylistycznie narracji o tym samym przedmiocie. Zmienia się model przedmiotu, lecz stosunek do niego, to znaczy modelowany jest nowy przedmiot.
Rozróżnienie pragmatyczne i semantyczne w tekście artystycznym jest możliwe tylko w systemie abstrakcji badawczej. W rzeczywistości mamy przed sobą złożone kombinacje obu systemów.
Znaczenie powstające w wyniku przekodowań zewnętrznych można określić jako paradygmatyczne, wewnętrznych – jako syntagmatyczne. Systemy zbudowane tylko na bazie syntagmatycznych albo tylko paradygmatycznych znaczeń są w rzeczywistych tekstach artystycznych praktycznie niemożliwe. Częściej spotykana jest dominacja jednego typu znaczenia nad innym. Im surowiej zorganizowany jest jeden z systemów, tym swobodniej zorganizowany jest drugi.
Znamienne jest, że wystarczy spojrzeć na struktury ściślej syntagmatyczne np. powieść kryminalna, przygodowa, a surowość organizacji paradygmatycznej w znacznym stopniu maleje.
Jeśli weźmiemy tekst taki jak wiersz liryczny i będziemy rozpatrywać go jako jeden element strukturalny, to znaczenia syntagmatyczne nabiorą takiego samego charakteru rezerwy strukturalnej, jaki w muzyce miała semantyka.