INTROSPEKCJA

Jest odmianą obserwacji bezpośredniej. Jest to metoda poznawania psychiki.

Introspekcja została wprowadzona przez Wilhelma Wundta pod koniec XIX wieku jako nauka o wewnętrznych przeżyciach człowieka, czyli świadomości.

Metoda ta polega na analizowaniu treści świadomości badanego, rozbitej na takie składniki, jak: wrażenia, wyobrażenia, uczucia.

W tradycyjnym ujęciu, pochodzącym od Wundta, introspekcja to

„patrzenie skierowane do wewnątrz (łac. intro - do wewnątrz, spectare - spoglądać ) i pozwalające na bezpośrednie poznanie oraz opisywanie własnych przeżyć psychicznych”

DEFINICJA: Introspekcja to bezpośrednie spostrzeganie samego siebie,

realizowane w świadomości i nie sięgające do zmysłów, a kierowane przedsięwziętym zadaniem poznawczym.

Jest to po prostu obserwowanie samego siebie, swych przeżyć, myśli, przekonań, dążeń, ocen, wartości.

Badanie za pomocą introspekcji można porównać do zeskanowania stanu umysłowego zachodzącego w mózgu.

POŻYTKI INTROSPEKCJI

1. Jest zasadniczą drogą do samowiedzy. Starożytna sentencja Poznaj samego siebie umieszczona nad wejściem do świątyni w Delfach, kieruje naszą uwagę na konieczność rozpoczynania wszelkiego poznania od poznania siebie. Właśnie tym sposobem – spoglądania do wewnątrz psychiki – uzyskujemy np. wiedzę o swoich mocnych i słabych stronach.

2. Inny pożytek to możność przyjęcia sądów – do których dochodzimy z jej pomocą – za prawdziwe. Kazimierz Twardowski tak pisał o tym w „Encyklopedii wychowania”: To, co jest nam dane w doświadczeniu wewnętrznym, czyli w introspekcji, zawsze istnieje: nie może być, by nie istniał w nas fakt psychiczny, o którym mówi nam nasza świadomość. Możemy ulegać różnym błędom i pomyłkom co do bliższych określeń tego faktu, ale o samym istnieniu faktu psychicznego (np. widzeniu jakiejś barwy, doznawaniu przykrości) nie możemy wątpić, gdy obserwujemy go w naszej świadomości.

3. Introspekcja dziedziczy większość zalet obserwacji bezpośredniej, jak: naturalność (rozumianą jako ukształtowaną w rozwoju zdolność poznawczą),

- zdolność do uchwycenia tła badanego zjawiska,

- otwartość (pojmowana jako dyspozycja do uchwycenia w obrazie poznawczym cech empirycznych rzeczy badanej).

4) Jest ona szczególnie użyteczna w badaniu procesów poznawczych zorientowanych na rozwiązywanie problemów. Do tego celu wykorzystuje się tzw. Protokoły głośnego myślenia.

Introspekcja jako procedura badawcza umożliwia śledzenie pracy umysłu. Badanych prosi się, żeby zdawali głośno sprawozdanie z tego, co robią podczas rozwiązywania np. łamigłówki, próby obsługi nieznanej maszyny lub wykonywania innego rodzaju złożonego zadania. Opisują oni jak najbardziej szczegółowo ciąg myśli, których doświadczają podczas wykonywania zadania.

Relacje te badani zapisują w formie sprawozdań zwanych Protokołami głośnego myślenia. Protokoły służą do udokumentowania strategii umysłowych, stosowanych w celu wykonania zadania, a także do analizowania rozbieżności między wykonaniem zadania a zdawaniem sobie sprawy ze sposobu jego wykonania.

Przykład Protokołu głośnego myślenia

Badanym przedstawiono plan miasta z zaznaczonymi sklepami i punktami handlowymi. Polecono im kupienie wielu różnych towarów i zaplanowanie całodniowych zakupów. Podczas tego planowania mieli za zadanie cały czas myśleć na głos. Protokoły wykazały, że planowanie nie jest ani procesem logicznym ani hierarchicznym. Jest natomiast procesem tzw. „od okazji do okazji”. Badany podąża wieloma tropami myślowymi równocześnie, przeskakując tam i z powrotem w miarę odkrywania informacji istotnych dla tego lub innego tropu myślowego.

Protokoły głośnego myślenia pokazują, jak ludzie naprawdę postępują, a nie jak powinni się zachowywać, zgodnie z założeniami logicznego działania.

RODZAJE INTROSPEKCJI

I. Jeśli jako kryterium przyjmiemy postawę obserwatora, to wyróżniamy:

1. Introspekcję incydentalną – badacz biernie czeka na spontaniczne wystąpienie określonych procesów psychicznych. Np. uczucie tęsknoty, miłości, rozpaczy możemy badać tylko wtedy, gdy występują one spontanicznie u danej osoby.

1. Introspekcja dorywcza – opisujemy jednorazowo lub kilkakrotnie,

w bliżej nie ustalonych odstępach czasu, proces psychiczny, który nas

interesuje.

1. Introspekcja systematyczna (ciągła) – należy przez szereg dni, tygodni, a nawet miesięcy rejestrować każdorazowe wystąpienie badanego procesu psychicznego. Przedmiotem badania należy tu uczynić osoby, u których ze względu na ich strukturę lub inne okoliczności dany proces występuje często lub w dużym nasileniu.

Na przykład: emocję lęku należałoby badać u osób ze schorzeniami układu krążenia, które mają organicznie uwarunkowaną skłonność do przeżyć lękowych. Albo u osób wykonujących niebezpieczne zawody.

2. Introspekcję eksperymentalną – badacz stwarza warunki powodujące wystąpienie badanego procesu, a następnie posługuje się introspekcją w celu uzyskania informacji o jego przebiegu.

M. Kreutz wyróżnia trzy rodzaje introspekcji eksperymentalnej:

a) Introspekcja izolująca – badacz po stworzeniu właściwych warunków eksperymentalnych pyta osobę badaną wyłącznie o określony rodzaj procesów psychicznych, wyodrębniony zawczasu (czy dane zjawisko zaistniało, czy nie; jakie było; jakie są jego treści itp.)

b) Introspekcja wyczerpująca – osoba badana stara się możliwie dokładnie opisać wszystkie procesy psychiczne występujące u niej w trakcie trwania eksperymentu.

Ten rodzaj introspekcji ma zastosowanie w badaniu doznań dla podmiotu nowych, słabo zinternalizowanych. Jest ona wstępem do introspekcji pytaniowej.

c) Introspekcja pytaniowa – wymaga uprzedniego przeprowadzenia eksperymentów wstępnych, w trakcie których zbieramy spontaniczne wypowiedzi na temat badanych procesów psychicznych. Na tej podstawie opracowujemy listę pytań, które stawiamy w badaniach właściwych.

II. Jeśli jako kryterium przyjmiemy czas zbierania wypowiedzi introspekcyjnych, wyróżniamy:

1. Introspekcję równoczesną – myślę o czymś, co jednocześnie przeżywam (np. uświadamiam sobie, że oto widzę rzecz piękną).

2. Introspekcję z przypomnienia (retrospekcję) – przypominam sobie coś wcześniej przeżytego (np. wspominam uczucia, jakie przeżywałem na egzaminie).

!!!W następującym dalej opisie przyjmiemy, że introspekcja jest:

równoczesna, eksperymentalna i pytaniowa.

PROCEDURA I WYNIKI INTROSPEKCJI

I Część postępowania introspekcyjnego:

1. Faza pierwsza – to upewnienie się, że możliwe jest stworzenie warunków, które wywołają badane zjawisko psychiczne.

2. Faza druga – ma na celu upewnienie się, że uzyskane informacje dostarczą nam pożądanych informacji. W związku z tym, przeprowadzamy niewielki eksperyment wstępny w formie introspekcji wyczerpującej, gdzie istotę stanowi szczegółowe opisanie badanego zjawiska. Następnie tworzymy listę pytań, które zastosujemy w badaniu właściwym.

3. Faza trzecia – stwarzamy warunki, które spowodują przeżycie przez osobę badaną tego zjawiska, które chcemy badać.

4. Faza czwarta – to faza wstępnych czynności poznawczych. W ich trakcie osoba posługująca się introspekcją musi ukierunkować swój umysł na te stany psychiczne, które są przedmiotem badania. Skupia na nich myśli, czyni je przedmiotem refleksji.

5. Faza piąta – to faza bezpośrednich czynności poznawczych. Składają się na nią:

   • rozpoznanie przeżywanych stanów lub procesów,

   • wydanie o rzeczy rozpoznanej pewnego sądu.

Sąd taki kończy I część postępowania introspekcyjnego.

Wynikiem I części jest stwierdzenie istnienia pewnego konkretnego stanu psychicznego oraz jego właściwości.

Wyróżniamy trzy rodzaje sądów, do których dochodzimy na opisanej drodze: Sądy egzystencjalne – stwierdzają, że jakieś zjawisko psychiczne w danej chwili występuje lub występowało. Sądy o właściwościach danego zjawiska – np. o intensywności wspomnienia, o sile przeżywanej emocji, o długotrwałości zjawiska, jego umiejscowieniu w czasie itp. Sądy o związkach danego zjawiska z innymi zjawiskami lub stanami rzeczy.

!!!Sądy egzystencjalne nie wymagają uzasadnienia, są bowiem pewne na mocy oczywistości przeżycia.

Dwa ostatnie rodzaje sądów wymagają natomiast interpretacji, co może prowadzić do błędów i pomyłek. Aby temu zapobiec przeprowadzamy drugą część postępowania introspekcyjnego.

II Część postępowania introspekcyjnego polega na zebraniu sądów o badanym zjawisku psychicznym od większej liczby osób. Wówczas możemy opracować tak uzyskane dane jako wyniki niezależnego obserwowania.

Zbierając sądy o badanym zjawisku psychicznym, wypytujemy innych o ich przeżycia, zbieramy zeznania.

UWAGI O REALIZACJI INTROSPEKCJI

Poprawne posługiwanie się metodą introspekcji wymaga przestrzegania szeregu zasad i wskazań metodycznych. Oto ważniejsze z nich.

1) Przy posługiwaniu się introspekcją należy pamiętać, że jest ona przydatna jedynie

• w odniesieniu do osób rozumiejących znaczenie podstawowych pojęć psychologicznych,

• osób umiejących się nimi posługiwać przy opisie własnych stanów psychicznych.

2) Metoda ta nie znajduje zastosowania przy badaniu małych dzieci, osób o niskim poziomie rozwoju umysłowego, które nie dysponują odpowiednim zasobem pojęć pozwalających na opisanie badanych przeżyć.

3) Przy stosowaniu introspekcji treść odpowiedzi może być uzależniona od sposobu formułowania pytań. Dla uniknięcia takiego stanu rzeczy należy przeanalizować poszczególne pytania i usunąć wszelkie zawarte w nich sugestie odnośnie do treści odpowiedzi.

4) Badanie introspekcyjne nie może rozpoczynać się od zadawania pytań, które przygotowaliśmy w drugiej fazie w eksperymencie wstępnym.

a) W pierwszej kolejności skupiamy się na spontanicznej wypowiedzi badanego. Możemy zachęcić go do ekspresyjnego zeznania z przeżywanego zjawiska, które badamy.

b) Dopiero później, gdy zarejestrujemy to zeznanie, możemy zadawać pytania.

Pytania te nie muszą i nawet nie powinny być w niezmiennej, szablonowej formie, ani w raz na zawsze ustalonym porządku. Ważne jest dostosowanie ich do zaistniałej sytuacji, do tego, co znalazło swój wyraz w spontanicznym zeznaniu introspekcyjnym.

REJESTRACJA WYNIKÓW

Rejestrując sprawozdanie introspekcyjne i odpowiedzi na pytania, trzeba liczyć się z możliwością zeznań niezgodnych z rzeczywistością.

Za podstawę do odrzucenia zeznań niepewnych można przyjąć:

• wyraźną niezgodność z wynikiem badania samego siebie; zakładamy tu, że badacz może sobie ufać;

• odmienność od innych zeznań; wolno bowiem sądzić, że ludzie podobne sytuacje przeżywają podobnie;

• wyczucie, czy dane przeżycie jest możliwe bądź niemożliwe;

• brak oznak tego, że badany stara się przedstawić swoją relację wiernie i dokładnie, że przykłada się do swego zadania.

Jest wiele powodów, dla których rejestrowane wyniki zeznań będą niezgodne z rzeczywistością. Najważniejsze to:

• lęk przed dzieleniem się swoimi przeżyciami, ponieważ może to być dla nich krępujące;

• lenistwo – łatwiej skłamać niż zadać sobie trud skrupulatnego opisu przeżycia;

• luki w pamięci wypełniane różnego rodzaju domysłami,

• chęć pokazania się z dobrej strony – każdy chce uchodzić wobec siebie i innych za dobrego, mądrego, rozsądnego itp.

GŁÓWNE TRUDNOŚCI INTROSPEKCJI

1. Pierwsza trudność wynika z tego, że realizując introspekcję trzeba niejako „rozdwoić się” na dwie istoty, z których pierwsza myśli, czuje, przeżywa…, a druga obserwuje, jak ta pierwsza myśli, czuje, przeżywa…

Łatwo tu o błąd, pomyłkę.

Antidotum stanowi rzetelna wiedza i samowiedza.

1. Do oczywistych trudności prowadzi niewłaściwy dobór obserwowanych osób, co wynika z braku umiejętności badacza.

2. Źródłem błędów może być pośpiech. Należy zatem wiernie opisywać fakty, skrzętnie je zbierać, a następnie przy wystarczającej ich liczbie formułować wnioski ogólne – zamiast pochopnie wypowiadać prawdy słabo uzasadnione.

W trudności mogą nas wpędzić braki metodyczne – introspekcja jest sztuką i trzeba nabyć odpowiedniej wprawy w