Przez wiele wieków, począwszy od starożytności problemy należące dziś do psychologii rozważano w obrębie innych nauk: filozofii (Platon, Arystoteles, R. Descartes, J. Locke, D. Hume, F. Brentano), medycyny (Hipokrates, Galen, Paracelsus), teologii (św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu). Najczęściej wiązano problematykę psychologii z dualistycznym poglądem na świat, przyjmującym istnienie dwóch rodzajów bytu: ciała i duszy, przy czym psychologię traktowano jako naukę o duszy i stąd wywodzi się jej nazwa (gr. psyche 'dusza', logos 'słowo, nauka'), użyta po raz pierwszy w okresie odrodzenia.
Za datę ukonstytuowania się psychologii jako samodzielnej nauki uznaje się utworzenie w 1879 r. pierwszego laboratorium psychologicznego na Uniwersytecie Lipskim przez Wilhelma Wundta. Psychologia oddzieliła się wtedy od filozofii i powstał pierwszy naukowy nurt- introspekcjonizm.
Introspekcja [łac.] jest to badanie własnego umysłu, wgląd w siebie, poznanie własnych procesów wewnętrznych. Zajmowała się ona jedynie świadomością, sam termin procesy „psychiczne” oznaczał procesy świadome. Introspekcjoniści nie interesowali się światem rzeczywistym, tylko wrażeniami powstającymi w psychice. Introspekcja zakłada, że jednostka jest świadoma wystąpienia danego procesu psychicznego np. emocji, potrafi poprawnie oszacować rodzaj tego procesu oraz jego natężenie, jest w stanie określić źródło stanów psychicznych i potrafi określić związek pomiędzy zachodzącym procesem psychicznym a mechanizmami fizjologicznymi lub reakcjami behawioralnymi.
Metodą pośrednią dla introspekcji jest ekstraspekcja, polegająca na wnioskowaniu przez analogię (skoro ktoś się jakoś zachowuje, możemy przypuszczać na podstawie własnego doświadczenia, jak się musi czuć).
W odróżnieniu od wcześniejszej psychologii, posługującej się metodą dedukcji, introspekcja była nauką empiryczną- metodą poznawania są doświadczenia. John Locke podzielił je na wewnętrzne (dotyczące psychiki), oraz zewnętrzne (wszystkie pozostałe, dotyczące świata zewnętrznego, otoczenia). Argumentem opowiadającym się za obiektywizmem introspekcji jest fakt, że każde z tych doświadczeń, również to zewnętrzne (np. w fizyce) musi przejść przez ludzką świadomość. Celem introspekcji był opis i klasyfikacja zjawisk świadomości, oraz wyjaśnianie ich przebiegu.
Powstało kilka teorii dotyczących opisu i „budowy” naszej świadomości. Teoria atomistyczna, wywodząca się z fizyki doszukuje się w naszej świadomości mniejszych elementów, z których dałoby się zsyntetyzować całą resztę. Takimi elementami były wrażenia, uczucia, myślenie, akty woli. Inne zjawiska miały być tylko kombinacjami tych elementów (uczucia = spostrzeżenia + wrażenia). Introspekcjoniści przyjęli różne stanowiska, ze względu na ilość tych elementów . Idiogeniści uważali, że powinno być ich jak najmniej, a allogeniści - nieskończenie wiele.
Inną teorią zawdzięczaną introspekcji jest teoria asocjacyjna. Została ona zaczerpnięta z Arystotelesa i mówi, że jeżeli dwa zjawiska występują w bliskim odstępie czasowym, to w procesie odtwarzania pojawiają się też razem. Takie kojarzenie może też występować w wyniku podobieństwa (mogą one być czasowe, przestrzenne, na zasadzie kontrastu). Tłumaczenie tego zjawiska jest takie: Każde zjawisko zachodzące w świadomości ma swoje miejsce, w mózgu. Każdy proces zostawia w nim trwały ślad.
Na początku XX wieku introspekcja została poddana krytyce, zwłaszcza przez przedstawicieli behawioryzmu, którzy wysunęli przeciwko niej zarzut niesprawdzalności formułowanych na jej podstawie twierdzeń i odrzucili jako metodę nienaukową.
Twierdzili oni, że nawet w relacji do obiektywnego świata, przy odzwierciedlaniu bezpośrednim informacja introspekcyjna nie jest pełna, a niekiedy jest nawet fałszywa. Podmiot przeżywając takie lub inne procesy psychiczne, będące zawsze jakąś postacią odzwierciedlania rzeczywistości może informować w różny sposób o tym że przeżywa; jego informacje mogą być wykorzystane do charakterystyki sposobu odzwierciedlania przez niego rzeczywistości a zatem stanowić materiał psychologiczny. Lecz nie jest to jedyny ani najważniejszy materiał.
Ani fakt, że każdy może informować o swoich przeżyciach ani zapewnienia introspekcjonistów, że przeżywający wie najlepiej jakie zjawiska psychiczne występują w jego świadomości nie mogą stanowić gwarancji ich wiarygodności.
Sprawozdanie introspekcyjne jest wtedy w pewnym stopniu wiarygodne, gdy dokonywane będzie w sytuacji zabezpieczającej obiektywną kontrolę jego wiarygodności. Im bardziej oddala się od tej sytuacji w tym większym stopniu maleje wiarygodność a wzrasta subiektywizm sprawozdania. Nie można przecież zapominać, że osoba badana zdaje sobie sprawę z tego co dotyczy jej samej. Reasumując należy stwierdzić, że introspekcja opiera się na błędnych założeniach, zawiera wewnętrzną sprzeczność i jest niesprawdzalna.
Współczesna psychologia odróżnia nie poddający się weryfikacji akt introspekcyjny (konstatowanie własnych przeżyć wewnętrznych) od wypowiedzi introspekcyjnej, mającej wszelkie cechy obserwowalnego zachowania, które jako takie może być źródłem obiektywnej informacji o człowieku.
Podsumowując, introspekcjonizm to kierunek w psychologii opierający się na założeniu, że procesy psychiczne możemy poznać tylko od "wewnątrz", kładąca nacisk na bezpośrednie i subiektywne badanie świadomości - introspekcję. Metoda ta była krytykowana szczególnie przez behawiorystów z powodu subiektywizmu i nieuniknionych deformacji treści psychiki przez sam fakt ich badania.
Bibliografia:
Guillame P., Podręcznik Psychologii, Warszawa, PWN, 1958.
Nowacki T., Zarys Psychologii, Warszawa, WSiP, 1979.
Szewczuk W., Psychologia, Warszawa, PZWS , 1970.