Antybiotyki to substancje wytwarzane przez bakterie i grzyby, które mają zdolność hamowania procesów życiowych drobnoustrojów chorobotwórczych. Antybiotyki mogą działać:
bakteriostatycznie i fungistatycznie (hamować rozmnażanie bakterii i grzybów)
bakterio- i grzybobójczo (zabijają bezpośrednio komórki bakterii i grzybów chorobotwórczych).
Ogólnie biorąc, antybiotyki można podzielić na 3 główne grupy, w zależności od mechanizmu i miejsca ich oddziaływania na komórki drobnoustrojów:
1. Uszkadzające strukturę ściany i (lub) błony komórkowej oraz zaburzające czynności w nich odbywające się (cefalosporyny, penicyliny, polimiksyny, colistyna, vankomycyna).
2. Hamujące syntezę białek strukturalnych i enzymatycznych cytozolu (erytromycyna, linkosamidy, neomycyna, streptymycyna, tetracykliny).
3. Uszkadzające materiał genetyczny drobnoustrojów (ryfamycyna, ryfampicyna, etambutol, gryzeofulwina).
Typ działania przeciwbakteryjnego |
Grupa chemiczna |
Antybiotyk |
Antybiotyki bakteriobójcze |
β-laktamy |
-Penicyliny, -Cefalosporyny, -Monobaktamy, -Karbapenemy -inhibitory β-laktamaz (kwas klawulanowy, tazobaktam, sulbaktam) |
|
Aminoglikozydy |
-Gentamycyna -Kanamycyna -Neomycyna -Paromomycyna -Streptomycyna |
|
Chinolony |
|
|
Glikopeptydy |
|
Antybiotyki bakteriostatyczne |
Makrolidy |
|
|
Tetracykliny |
|
|
Inne |
Chloramfenikol Kwas fusydowy Linkomycyna Nowobiocyna Ryfampicyna Ryfamycyna Rystocetyna |
Zakres (spektrum) działania
Zakres działania przeciwbakteryjnego |
Mikroorganizmy |
Antybiotyk |
Antybiotyki o wąskim zakresie działania |
Gram + |
penicyliny, makrolidy, nowobiocyna, linkomycyna, ryfampicyna, wankomycyna, rystocetyna, kw. fusydowy |
|
Gram - |
aminoglikozydy, polimiksyny |
Antybiotyki o szerokim zakresie działania |
|
tetracykliny, chloramfenikol, ampicylina, karbenicylina, cefalosporyny |
Mechanizmy działania antybiotyków na drobnoustroje:
hamowanie syntezy ściany komórkowej
hamowanie syntezy błony cytoplazmatycznej
hamowanie syntezy białek
hamowanie replikacji, transkrypcji i superspiralizacji kwasów nukleinowych
Działanie niepożądane:
bezpośredni efekt toksyczny
alergia
dysbakteriozy - objawem dysbakteriozy jest stan zapalny śluzówki przełyku, żołądka, jelit oraz biegunka
Bakterie oporność na antybiotyki mają:
Naturalną
Nabytą
Pierwotną
Wtórną
β-laktamy
bardzo szeroka grupa antybiotyków (penicyliny, cefalosporyny, monobaktamy, karbapenemy i inhibitory β-laktamaz).
działają podobnie, hamując syntezę ściany komórkowej bakterii i w konsekwencji prowadząc do śmierci bakterii (działanie bakteriobójcze).
Największą wadą β-laktamów jest wrażliwość na działanie β-laktamaz, enzymów bakteryjnych, które rozkładają cząsteczkę antybiotyku i w ten sposób ją inaktywują. Aby temu zapobiec, niektóre preparaty łączy się z inhibitorami β-laktamaz (takimi jak np. kwas klawulanowy, tazobaktam, sulbaktam).
Aminoglikozydy
prototypowym antybiotykiem streptomycyna.
11 dostępnych aminoglikozydów, najczęściej stosuje się 4: gentamycynę, tobramycynę netylmycynę i amikacynę.
spektrum aktywności, obejmujące przede wszystkim tlenowe pałeczki Gram(-). niewielka aktywność wobec ziarenkowców Gram(+)
są związkami niskocząsteczkowymi, o aktywności bakteriobójczej.
mechanizm działania polega na zahamowaniu syntezy białka w komórce bakteryjnej.
wywierają tzw. efekt poantybiotykowy, co oznacza, że wzrost bakterii jest zahamowany nawet wtedy, gdy stężenie leku w ognisku zakażenia spada poniżej wartości najniższego stężenia hamującego (MIC).
Tetracykliny
działanie bakteriostatyczne
bardzo szerokie spektrum przeciwbakteryjnym, aktywne wobec bakterii tlenowych, beztlenowych, atypowych, krętków a także pierwotniaków. Wśród tlenowych ziarenkowców Gram(+), pałeczek Gram(-) oraz beztlenowców
są stosowane w terapii empirycznej atypowych zakażeń dróg oddechowych i układu moczowo-płciowego, boreliozie (w postaci wczesnej), zakażeniach skóry (zwłaszcza w trądziku) oraz chorobie wrzodowej (w terapii skojarzonej z innymi lekami).
nie należy stosować u dzieci poniżej 8 roku życia oraz kobiet ciężarnych i karmiących, ze względu na niekorzystny wpływ na tworzenie zawiązków kostnych i wzrost kości oraz przebarwienie zębów.
mogą również wywoływać nadwrażliwość na światło oraz sprzyjać nadkażeniom Candida.
Makrolidy
są antybiotykami bakteriostatycznymi
mechanizm działania polega na zahamowaniu syntezy białek w komórce bakteryjnej.
są lekami z wyboru w terapii zakażeń układu oddechowego o etiologii Mycoplasma pnemoniae i Legionella pneumophila oraz antybiotykami alternatywnymi do tetracyklin w leczeniu zakażeń Chlamydia sp.
charakteryzują się doskonałą penetracją do wnętrza komórek (dotyczy to również makrofagów)
wterapii niektórych zakażeń (głównie dróg oddechowych) są stosowane alternatywnie do antybiotyków β-laktamowych (penicylin i cefalosporyn). Jeden z nowych makrolidów - klarytromycyna, jest stosowany w terapii skojarzonej choroby wrzodowej (eradykacja zakażenia Helicobacter pylori)
prototypowym antybiotykiem - erytromycyna, z której uzyskano wiele pochodnych, takich jak m.in. roksytromycyna, klarytromycyna i azytromycyna.
Makrolidy znacznie szybciej niż β-laktamy selekcjonują oporne szczepy bakterii.
preparaty o bardzo długim okresie biologicznego półtrwania- azytromycyna
makrolidy obok aktywności przeciwbakteryjnej wykazują również działanie przeciwzapalne.
należą do grupy najbardziej bezpiecznych antybiotyków. Najczęstszym objawem niepożądanym jest biegunka, występująca głównie w czasie leczenia erytromycyną.
Linkozamidy
antybiotyki bakteriostatyczne,
hamowaniu syntezy białek w komórce bakteryjnej.
dobra aktywność wobec bakterii beztlenowych
nie penetrują do płynu mózgowo-rdzeniowego, w związku z czym nie mogą być stosowane w leczeniu zakażeń ośrodkowego układu nerwowego
dość silnie zaburzają florę fizjologiczną przewodu pokarmowego, co może prowadzić do rzekomobłoniatego zapalenia jelita grubego, na skutek nadmiernego rozplemu Clistridium difficile.
Chinolony
związki syntetyczne, pochodne chlorochiny
prototypem był kwas nalidyksowy, wycofany z użycia ze względu na szybką selekcję szczepów opornych
działają bakteriobójczo poprzez zahamowanie syntezy bakteryjnego DNA]
starsze chinoliny, tj. cyprofloksacyna i ofloksacyna charakteryzują się znakomitą aktywnością wobec pałeczek Gram(-) oraz bakterii atypowych. Nie posiadają natomiast dostatecznej aktywności wobec beztlenowców oraz ziarenkowców Gram(+) z rodzaju Streptococcus tj., Streptococcus pneumoniae oraz Enterococcus. Cyprofloksacyna jest nadal najbardziej aktywnym chinolonem wobec Pseudomonas aeruginosa
nowe preparaty, takie jak lewofloksacyna i moksyfloksacyna są równie aktywne wobec bakterii Gram(-) i jak Gram(+), w tym również wobec szczepów Streptococcus pneumoniae, także tych opornych na penicylinę.
chinolony są na ogół dobrze tolerowane
Glikopeptydy
związki wielkocząsteczkowe
źle penetrujące do tkanek i narządów (dotyczy to także płynu mózgowo-rdzeniowego).
działanie bakteriobójcze jest wynikiem zahamowania syntezy ściany komórkowej bakterii.
stosowane w leczeniu zakażeń wywoływanych przez ziarenkowce Gram(+) u pacjentów uczulonych na β-laktamy oraz w sytuacjach, gdy szczep odpowiedzialny za zakażenie jest oporny na penicyliny i cefalosporyny.
są zarezerwowane do leczenia szpitalnego ciężkich zakażeń (również uogólnionych) wywoływanych przez Enterococcus, metycylinooporne szczepy gronkowców złocistych (MRSA) lub skórnych, szczepy Streptococcus pneumoniae wysoce oporne na penicylinę, a także do terapii ciężkich postaci rzekomobłoniastego zapalenia jelita grubego o etiologii C. difficile, nie odpowiadających na metronidazol.
należą do tzw. „antybiotyków ostatniej szansy”, dlatego też muszą być stosowane bardzo rozważnie.
Metronidazol
pochodna nitroimidazolu,
wykazuje działanie pierwotniako- i bakteriobójcze wobec drobnoustrojów beztlenowych,
nie aktywny wobec bakterii tlenowych
*Spektrum aktywności:
Beztlenowe ziarenkowce i pałeczki w tym Bacteroides sp.
Beztlenowe laseczki Gram(+): Clostridium sp.
campylobacter sp.
helicobacter pylori
gardnerella vaginalis
Trichomonas vaginalis
Entamoeba histolytica
Giargia lamblia