Cel naukowy projektu (z opisu szczegółowego)

Nadrzędnym celem projektu jest dokładny opis procesu oddziaływania języka mówionego w interkulturowej komunikacji akademickiej na przykładzie referatu studenckiego. Zaplanowana analiza teoretyczna oraz badania empiryczne mają w całości charakter interdyscyplinarny. Wpisują się one bowiem w następujące dziedziny:

· teorię komunikacji interkulturowej, ze szczególnym uwzględnieniem języka mówionego,

· teorię komunikacji retorycznej, ze szczególnym uwzględnieniem jednej z jej podstawowych form – monologu,

· teorię oddziaływania języka mówionego na odbiorcę, ze szczególnym uwypukleniem komunikacji „face-to-face” (w odróżnieniu od masowej komunikacji medialnej),

· teorię komunikacji akademickiej (w tym także teorię lingwistyki tekstu), ze szczególnym uwzględnieniem referatu studenckiego jako gatunku tekstowego.

Komunikacja interkulturowa jest szczególną formą komunikacji per se – zachodzi w przypadku interakcji przedstawicieli różnych kultur. Różnice kulturowe, przejawiające się w odmiennych zasadach postępowania, odmiennym sposobie myślenia, odczuwania otaczającego świata i pojmowania wartości, są przy tym podłożem potencjalnych konfliktów na wielu płaszczyznach działania człowieka – również w komunikacji za pomocą języka mówionego. Mówienie stanowi fenomen złożony, obejmujący tzw. procesy elementarne: oddychanie, artykulację i kształtowanie warstwy prozodycznej przekazu. Ich właściwy przebieg warunkuje z kolei tzw. złożone procesy komunikacji retorycznej, występującej w dwóch podstawowych formach: dialogu (rozmowie) i monologu. W zależności od rodzaju konstelacji interpersonalnej w poszczególnych grupach społecznych i instytucjach oraz od celu danej sytuacji komunikacyjnej formy te posiadają charakterystyczne cechy oraz spełniają konkretne funkcje – mogą mieć charakter informacyjny, informacyjno-apelatywny jak i perswazyjny. Celem komunikacji retorycznej jest nie tylko pozbawione konfliktów porozumiewanie się za pomocą języka mówionego, lecz przede wszystkim kooperacja w rozumieniu Paula Grice`a. Osoby komunikujące, realizując konkretny cel komunikacyjny, chcą oddziaływać na otoczenie w zamierzony przez siebie sposób, czyli wywołać u odbiorcy konkretne reakcje na percypowany przez niego przekaz. Na odbiorcę oddziałują przy tym nie tylko przekazywane treści, lecz również sposób ich przekazu w swojej kompleksowości, m.in. wspomniana wyżej realizacja artykulacyjno-prozodyczna. Towarzyszą temu niewerbalne środki ekspresji. Badania prowadzone w zakresie oddziaływania języka mówionego na odbiorcę w komunikacji „face-to-face” mają więc na celu wskazanie czynników, które w danej sytuacji komunikacyjnej oddziałują na odbiorcę, wywołując jego konkretne reakcje – świadome bądź też nie. Są to zarówno reakcje bezpośrednie, m.in. o podłożu emocjonalnym (np. na ton głosu), jaki i pośrednie (długotrwałe), przejawiające się w zmianie zachowań, świadomości, poglądów, postrzegania rzeczywistości jak i nastawienia na otaczający świat. Warunkiem wywołania zamierzonych reakcji przez osobę komunikującą jest przede wszystkim zrozumiały dla odbiorcy przekaz – nie tylko pod względem fonetycznym, lecz również gramatycznym i leksykalnym, a także retorycznym. Konsekwencją niezrozumiałego przekazu jest częściowy lub całkowity brak akceptacji osoby komunikującej przez odbiorcę, a co za tym idzie jej negatywna ocena, dotycząca m.in. wykształcenia, statusu społecznego, kompetencji merytorycznych i wiarygodności w odniesieniu do wygłaszanych poglądów i opinii. Zamierzony efekt komunikacyjny nie zostaje osiągnięty. Co więcej, wywołane zostają inne nie zamierzone reakcje, które stają się źródłem potencjalnych konfliktów w sferze komunikacji interpersonalnej.

Komunikacja retoryczna zachodzi w obrębie różnych instytucji w pewien określony dla siebie sposób. Typowe jej cechy wynikają przy tym z funkcji, jaką pełni dana instytucja. Charakteryzują ją ponadto specyficzne dla niej rodzaje tekstów mówionych i pisanych. Dotyczy to także instytucji, jaką jest uniwersytet. Instytucjonalna rola uniwersytetu polega m.in. na szerzeniu wiedzy oraz na przygotowaniu studentów do podjęcia konkretnych zadań, również w kontekście naukowym, czyli na wykwalifikowaniu ich na przyszłych naukowców. Warunkiem tego jest nie tylko przekazywanie konkretnych treści merytorycznych – wiedzy fachowej z danego obszaru, lecz również interdyscyplinarnych zasad pracy naukowej, w tym umiejętności posługiwania się językiem naukowym. Tak więc dyskurs naukowy, ze specyficzną dla danej dziedziny terminologią fachową, charakterystyczną leksyką (m.in. typowymi dla konkretnych aktów mowy sformułowaniami, np. w celu tworzenia definicji, wyciągania wniosków, interpretacji uzyskanych danych empirycznych itp.) oraz składnią jak i charakterystycznym stylem w odniesieniu do formułowania myśli naukowej, przenika do dyskursu akademickiego (edukacyjnego), obserwowalnego w procesach nauczania i uczenia się.

W dobie wzmożonej międzynarodowej mobilności osób studiujących, m.in. w ramach programu Erasmus, interkulturowa wymiana wiedzy i doświadczeń jest stałym elementem komunikacji akademickiej. Wynikające z kulturowo uwarunkowanych wzorców różnice, m.in. w przekazywaniu i przyswajaniu wiedzy, przejawiające się np. w odmiennych oczekiwaniach względem realizowanych tekstów akademickich, często towarzysząca temu odmienna tradycja retoryczna, odmienny styl naukowy oraz różnorodność językowa, są potencjalnymi źródłami nie zamierzonego oddziaływania osoby komunikującej na odbiorcę. Potencjalnie ma to miejsce również w przypadku typowej dla komunikacji akademickiej formy, jaką jest referat studencki – z charakterystyczną dla siebie terminologią fachową i sposobem formułowania przekazywanych treści, a w ujęciu retorycznym – z klasycznym dla siebie podziałem na: inventio, dispositio, elocutio, memoria i actio/pronunciatio. Należy przy tym podkreślić szczególny charakter referatu studenckiego: jest to bowiem tekst znajdujący się na pograniczu języka mówionego i pisanego. Mamy tu więc do czynienia z tekstem albo całkowicie mówionym, albo całkowicie odczytanym. Możliwe są także formy mieszanie: mówione i czytane. We wszystkich tych przypadkach referaty powstają przynajmniej w założeniu na bazie tekstów naukowych. W wyniku w/w potencjalnych różnic kulturowych, w referacie studenckim – wpisanym w interkulturowy dyskurs akademicki i naukowy – kumulują się więc, czy też mówiąc inaczej, nachodzą na siebie, różne style – m.in. w odniesieniu do logicznej, uwzględniającej daną sytuację komunikacyjną, struktury i budowy tekstu oraz do istotnych pod względem retorycznym parawerbalnych i niewerbalnych środków wyrazu. Sygnały wizualne (niewerbalne środki przekazu: mimika, gestykulacja, kontakt wzrokowy, aranżacja przestrzeni komunikacyjnej i aparycja) odgrywają równie ważną rolę w procesie oddziaływania osoby komunikującej na odbiorcę, jak środki językowe i realizacja warstwy artykulacyjno-prozodycznej. Dochodzi do tego jeszcze interferencja międzyjęzykowa, determinująca stopień zrozumienia wygłaszanych referatów studenckich, który to z kolei w znacznej mierze decyduje o stopniu wspomnianej wyżej akceptacji osób mówiących przez odbiorców. Dotyczyć to może także sytuacji polskich studentów filologii germańskiej studiujących na uczelniach niemieckich – z formalnego punktu widzenia – na równych prawach ze studentami niemieckojęzycznymi. Z tego względu referat studencki zasługuje w kontekście interkulturowym na szczególną uwagę – również dlatego, iż jest jednym z warunków zaliczenia przedmiotu w ramach podjętych studiów, także na uczelni zagranicznej.

Wobec powyższego, istotą zaproponowanego projektu jest wypełnienie luki badawczej (teoretycznej) co do oddziaływania języka mówionego na odbiorcę w interkulturowej komunikacji akademickiej. Zaplanowane zamierzenie wyrosło z praktycznej potrzeby usystematyzowania wiedzy na temat odpowiedniego względem tekstu i konkretnej sytuacji komunikacyjnej, jaką jest tu omówiony wyżej referat studencki, zastosowania środków retorycznych (językowych, parawerbalnych i niewerbalnych) w celu osiągnięcia zamierzonego efektu. Mówiąc innymi słowy, Autorka pragnie ukazać czynniki, które w komunikacji „face-to-face” mogą wywołać niepożądane (niezamierzone) reakcje u odbiorcy przekazu. Praktycznym rezultatem całego przedsięwzięcia będzie polepszenie efektywności – w tym przypadku interkulturowej – komunikacji za pomocą języka mówionego. Cele szczegółowe oraz poszczególne etapy badawcze zostaną przedstawione w punkcie 4.

Oryginalny wkład, który niesie rozwiązanie postawionego problemu do dorobku danej

dyscypliny naukowej (z opisu szczegółowego)

Podjęty w zaplanowanym przedsięwzięciu problem badawczy wpisuje się w tradycję empirycznych prac naukowych nad oddziaływaniem języka mówionego w aspekcie fonetycznym jaki i retorycznym w komunikacji „face-to-face”, które zapoczątkowano w latach 60-70-tych w ośrodku naukowym uniwersytetu Halle-Wittenberg (Niemcy) – por. m.in.: Stock, E./Suttner, J. (wyd.): Sprechwirkung. Theoretische und methodisch-praktische Probleme ihrer Erforschung und Optimierung. 1976; (tu długa lista tytułów wraz z opisami bibliograficznymi). W latach 90-tych badania te zostały poszerzone o aspekt interkulturowy – por. m.in.: Hirschfeld, U.: Der fremde Akzent in der interkulturellen Kommunikation. 2001; (tu długa lista tytułów wraz z opisami bibliograficznymi).

Jednocześnie należy tu zdecydowanie podkreślić, iż zarysowany wyżej problem stanowi – w aspekcie retorycznym oraz w kontekście interkulturowej komunikacji akademickiej – zagadnienie, przynajmniej według posiadanego na dziś stanu wiedzy, dotąd jeszcze systematycznie niezbadane w zamierzony i przedstawiony poniżej sposób. To właśnie, jak i interdyscyplinarne podejście do zaplanowanych badań, również pod względem metodologicznym, będące nieodzownym elementem dzisiejszej nauki, decyduje o oryginalności zaproponowanego projektu oraz o jego nowatorskim charakterze. Jego istotą jest bowiem nie tylko praca nad opisem języka samego w sobie. Jest nią, co więcej, ukazanie związków, jakie istnieją pomiędzy językiem oraz para- i nonwerbalnymi środkami ekspresji a ich zamierzonym (bądź też nie) oddziaływaniem na odbiorcę. Przedstawiony projekt wykracza zatem w dużej mierze poza badanie tylko jednego aspektu językowego, np. fonetycznego, leksykalnego czy gramatycznego. Uzyskane rezultaty przyczynią się więc znacznie do powiększenia dorobku wszystkich w/w dziedzin naukowych. Ukazując bowiem wszelkie możliwe korelacje, jakie zachodzą pomiędzy poszczególnymi płaszczyznami komunikacji, podkreślony zostaje równocześnie złożony charakter ludzkiego działania – nie tylko za pomocą języka. Poprzez umiejscowienie człowieka w kontekście interkulturowym, charakterystycznym dla współczesnego świata i z nim nierozerwalnym, w zaplanowanym przedsięwzięciu uwypuklone zostaną zarówno problemy jak i szereg możliwości ich rozwiązań, które polepszą funkcjonowanie w takim świecie. Jednocześnie, stosując eksperyment komunikacyjny jako metodę badawczą, położony zostaje nacisk na możliwie daleko idącą autentyczność zamierzonych badań empirycznych. Pozyskane empirycznie rezultaty oraz ich interpretacja przyczynią się w dużej mierze do polepszenia efektywności szeroko pojmowanej komunikacji interpersonalnej. Zaplanowane badania empiryczne pozwolą zatem na weryfikację dotychczasowego stanu wiedzy bądź poglądów powstałych na bazie codziennej obserwacji zjawisk zachodzących w procesie komunikacji, lecz do tej pory nie uzasadnionych naukowo. Empirycznie poparte wnioski nie będą już tylko i wyłącznie wiedzą zaczerpniętą z poradników komunikacji retorycznej, jakimi są choćby zwyczajowo utarte poglądy dotyczące mowy ciała (body language) czy zastosowani parawerbalnych środków ekspresji, takich jak wysokość i siła głosu czy tempo mówienia.

Scope of the project (z opisu projektu: Development of a specialised corpus and its computer interface as a language tool for research writing at the University of Zaragoza)

In the past years there has been an increasing use of English as lingua franca in the dissemination and publication of research activities of university scholars at an international level. This tendency has been mainly due to the fact that publishing research findings in international journals makes the research more visible to the scientific community and to its different branches of disciplinary specialisation. The hegemony of English in current research activities is particularly noticeable in almost all the disciplinary areas and, in the case of Spain, has become manifest in the National Evaluation System guidelines concerning the quality standards of research activities, according to which publishing in English-only international journals with high impact factors entails greater merit than doing it in national-scale publications.

On a different perspective, the use of English as lingua franca has also been fostered by the process of adaptation of the Spanish university system to the European Space in Higher Education. This process of convergence has recently led the University of Zaragoza to promote an internationalisation program, a program which involves increasing staff mobility of teachers and researchers in search for fruitful exchanges and cooperation of universities worldwide and which uses as English the common linguistic instrument of communication across European tertiary institutions.

Both situations have brought about an increasing need for instructing university staff in academic written English in order to favour mutual collaboration in the research and teaching activities of tertiary education. More specifically, a questionnaire on the role of English submitted last January to the 2,500 teachers at the University of Zaragoza has pointed to the need for organising specialised courses on how to write research articles in English. The questionnaire has also revealed the need for suitable computer tools that could cover the linguistic needs of the scholars when they want or need to publish their research in English.

In response to these needs, the present project seeks to develop a computer tool for those researchers at the University of Zaragoza who need or want to publish their research in English. This tool will be based on SERAC (the Spanish English Research Article Corpus), a compilation of 576 research articles in English and in Spanish. The articles have been retrieved as a representative sample of contemporary academic writing and have all been downloaded from the University of Zaragoza electronic library and databases. To date, SERAC has compiled a linguistic sample of 4 million words and, though still small in size, it is representative of the four major academic divisions (biological and health sciences, social sciences and education, humanities and arts, and physical sciences and engineering).

This corpus is the result of the research work carried out by the INTERLAE team at the University of Zaragoza (Spain). All the group members belong to the Department of English and German studies and SERAC has been developed under the auspices of two research projects, “English and science: the voice of the author in the expression and disseminatio of scientific knowledge” (funded by the Spanish Ministry of Education, project code HUM2005-03646), and “Interpersonality in academic written language” (funded by the Regional Government of Aragon, project code 245-100).