Deklinacja - Declinatio

Deklinacja (Declinatio) to odmiana przez przypadki i liczby (z uwzględnieniem rodzaju). Deklinacji podlegają rzeczowniki, przymiotniki, zaimki i imiesłowy. W łacinie wyróżnia się pięć deklinacji, przy czym trzecia deklinacja posiada trzy typy. O tym, do której deklinacji należy słowo, decyduje końcówka jego dopełniacza l.poj. (Gen. sg.), którą słowniki podają zaraz po głównej formie. dekl I | dekl II | dekl III | dekl IV | dekl V I deklinacja - declinatio prima Do pierwszej deklinacji należą słowa zakończone w mianowniku na -a, zaś w dopełniaczu na -ae. Ich temat (znajdowany w Gen. pl. pod odcięciu końcówki -rum) kończy się na -a, dlatego pierwszą deklinację nazywa się także "deklinacją -a". Zwykle są to: rzeczowniki rodzaju żeńskiego, przede wszystkim oznaczające pojęcia abstrakcyjne: anima, -ae f - dusza clementia, -ae f - łagodność concordia, -ae f - zgoda industria, -ae f - pracowitość iustitia, -ae f - sprawiedliwość lingua, -ae f - język niektóre rzeczowniki rodzaju męskiego lub męsko-żeńskiego, w tym nazwy narodowości: nauta, -ae m - żeglarz agricola, -ae m - rolnik incola, -ae mf - sąsiad/sąsiadka poeta, -ae m - poeta Belga, -ae m - Belg Persa, -ae m - Pers Schemat końcówek I deklinacji: I dekl. Sing Plur Nom. -a -ae Gen. -ae -ārum Dat. -ae -is Acc. -am -as Abl. -ā -is Voc. -a -ae Przykład odmiany w I deklinacji: I dekl. puella, -ae f - dziewczynka Sing Nom. puella Gen. puellae Dat. puellae Acc. puellam Abl. puellā Voc. puella Anomalie pierwszej deklinacji: dea, -ae f - bogini, filia, -ae f - córka, liberta, -ae f - wyzwolona kobieta: w Dat. i Abl. pl. występuje czasem starsza forma deabus, filiabus, libertabus dla odróżnienia od form wyrazów należących do drugiej deklinacji: deus, dei m - bóg, filius, fili m - syn, libertus, -ti m - wyzwoleniec: deis deabusque - do bogów i bogiń filiis et filiabus - do synów i córek familia, -ae f - rodzina: ten rzeczownik zachował swoją starszą formę Gen. sing. w wyrażeniach: pater familias - ojciec rodziny mater familias - matka rodziny w rzeczownikach złożonych z przyrostkiem -cola i -gena Gen. pl. może się również kończyć na -um: Gen. pl.: genus agricolum (= agricolarum) - rodzina rolników II deklinacja - declinatio secunda Do drugiej deklinacji należą słowa, których temat (znajdowany w Gen. pl. pod odcięciu końcówki -rum) kończy się na -o. Z tego powodu drugą deklinację nazywa się także "deklinacją -o". Gen. sg. wyrazów należących do tej deklinacji kończy się na -i. Mogą to być rzeczowniki wszystkich rodzajów, przy czym: rzeczowniki rodzaju męskiego kończą się na -us, -er, -ir rzeczowniki rodzaju żeńskiego kończą się na -us rzeczowniki rodzaju nijakiego kończą się na -um Rzeczowniki kończące się na -er są dwojakiego typu: puer, pueri m - chłopiec: "e" należy do tematu, więc jest zachowane we wszystkich formach ager, agri m - pole: "e" nie należy do tematu, więc jest (dla ułatwienia wymowy) pomijane wszędzie z wyjątkiem Nom. i Voc. sg. Voc. sg. rzeczowników zakończonych na -us kończy się na -e. Rzeczowniki rodzaju nijakiego mają takie same formy w Nom., Acc. i Voc. obu liczb. Do drugiej deklinacji należą takie rzeczowniki jak: caelum, -i n - niebo dominus, -i m - pan imperium, -i n - cesarstwo; rozkaz ingenium, -i n - natura, talent liber, libri m - książka magister, magistri m - nauczyciel malum, -i n - zło minister, ministri m - sługa modus, -i m - miara; sposób oppidum, -i n - miasto oraculum, -i n - wyrocznia praeceptum, -i n - porada, wskazówka proelium, -ii n - walka, bitwa Schemat końcówek II deklinacji: II dekl. m, f n Sing Plur Nom. -us, -er, -ir -i Gen. -i -orum Dat. -o -is Acc. -um -os Abl. -o -is Voc. -e, -er, -ir -i Przyład odmiany w II deklinacji: II dekl. annus, -i m - rok verbum, -i n - słowo Sing Plur Nom. annus anni Gen. anni annorum Dat. anno annis Acc. annum annos Abl. anno annis Voc. anne anni Anomalie drugiej deklinacji: imiona i kilka rzeczowników kończących się na -ius, -aius, -eius tworzy Voc. sg. przez dodanie końcówki -i, np. Vergilius - Vergili, Gaius - Gai, Pompeius - Pompei, filius - fili. rzeczowniki kończące się na -ius i -ium mogą tworzyć Gen. sg. albo przez dodanie końcówki -i, albo -ii, np. negotium - negotii / negoti n - praca, interes. rzeczownik deus, dei m - bóg posiada wiele równoważnych form: Sing Plur Nom. deus dei, dii, di Gen. dei, divi deorum, deum Dat. deo, divo deis, diis, dis Acc. deum deos Abl. deo, divo deis, diis, dis Voc. deus, dive dei, dii, di rzeczownik locus, -i m - miejsce w Nom. i Voc. pl. posiada formy loci i loca kilka rzeczowników kończących się na -us jest rodzaju nijakiego: pelagus, -i n - morze virus, -i n - trucizna vulgus, -i n - tłum III deklinacja - declinatio tertia Do trzeciej deklinacji należą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów, których temat (znajdowany w Gen. pl. po odcięciu końcówki -rum) kończy się na spółgłoskę lub na samogłoskę -i. Trzecia deklinacja dzieli się na trzy typy: IIIa - typ spółgłoskowy IIIb - typ samogłoskowy IIIc - typ mieszany Aby rozpoznać typ odmiany należy stwierdzić, czy wyraz jest równozgłoskowy (parisyllaba), czy nierównozgłoskowy (imparisyllaba): równozgłoskowy ma w różnych przypadkach jednakową liczbę sylab nierównozgłoskowy ma w różnych przypadkach różną liczbę sylab Przykłady rzeczowników nierównozgłoskowych (porównano Nom. i Gen. sg.): lex, leg-is f - prawo consul, consul-is n - konsul homo, homin-is m - człowiek IIIa - typ spółgłoskowy Do typu spółgłoskowego należą: rzeczowniki nierównozgłoskowe: aer, aeris m - powietrze benignitas, -atis f - dobroć comitas, -atis f - uprzejmość decus, -oris n - ozdoba facultas, -atis f - możliwość homo, -inis m - człowiek ius, iuris n - prawo kilka rzeczowników równozgłoskowych: canis, canis m - pies frater, fratris m - brat iuvenis, iuvenis m - młodzieniec mater, matris f - matka pater, patris m - ojciec senex, senis m - starzec vates, vatis m - wieszcz przymiotniki w stopniu wyższym W rzeczownikach rodzaju męskiego i żeńskiego, które kończą się na -s, ostatnia spółgłoska tematu często się zmienia lub całkowicie zanika: palus (palud-s) - "d" zanika miles (milet-s) - "t" zanika rex (reg-s) - "g" ubezdźwięcznia się i razem z "s" tworzy "x" To zjawisko nie dotyczy głosek "p" i "b", które pozostają niezmienione przed -s, np. trabs, trab-is f - pień drzewa, princeps, princep-is m - pierwszy mieszkaniec. Jeśli "s" należy do tematu, w odmianie między samogłoskami wymienia się na "r", np. tempus, tempor-is n - czas. Schemat końcówek typu spółgłoskowego: IIIa dekl. m, f n Sing Plur Nom. różne -es Gen. -is -um Dat. -i -ibus Acc. -em =Nom. Abl. -e -ibus Voc. =Nom. =Nom. Przykład odmiany dla typu spółgłoskowego III deklinacji: IIIa dekl. homo, -inis m - człowiek nomen, -inis n - imię Sing Plur Nom. homo homines Gen. hominis hominum Dat. homini hominibus Acc. hominem homines Abl. homine hominibus Voc. homo homines IIIb - typ samogłoskowy Do typu samogłoskowego należą: przymiotniki w stopniu równym wszystkich rodzajów, zakończone w Gen. sing. na -is; przymiotniki mogą mieć trzy, dwa, lub jedno zakończenie rodzajowe: acer m, acris f, acre n - ostry/a/e nobilis mf, nobile n - szlachetny/a/e felix mfn - szczęśliwy/a/e rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -e, -al, -ar (dawniej były to rzeczowniki równozgłoskowe) animal, animalis n - zwierzę exemplar, exemplaris n - przykład mare, maris n - morze rete, retis n - sieć kilka rzeczowników równozgłoskowych rodzaju żeńskiego: puppis, puppis f - statek sitis, sitis f - pragnienie securis, securis f - siekiera turris, turris f - wieża tussis, tussis f - kaszel Schemat końcówek typu samogł. (rzeczowniki rodzaju nijakiego): IIIb dekl. n Sing Nom. -e Gen. -is Dat. -i Acc. -e Abl. -i Voc. -e Przykład odmiany typu samogł. (rzeczowniki rodzaju nijakiego): IIIb dekl. mare, -is n - morze Sing Nom. mare Gen. maris Dat. mari Acc. mare Abl. mari Voc. mare Schemat końcówek typu samogł. (przymiotniki): IIIb dekl. m, f n Sing Plur Nom. różne -es Gen. -is -ium Dat. -i -ibus Acc. -em -es Abl. -i -ibus Voc. =Nom. =Nom. IIIc - typ mieszany Do tego typu należą rzeczowniki, które dawniej należały do typu samogłoskowego, ale później przyjęły temat zakończony na spółgłoskę z wyjątkiem Gen. pl., gdzie zachowały samogłoskową końcówkę -ium: rzeczowniki równozgłoskowe kończące się na -es i -is (z wyjątkiem należących do typu samogłoskowego): nubes, nubis f - chmura navis, navis f - statek civis, civis mf - obywatel ignis, ignis m - ogień finis, finis mf - granica rzeczowniki jednosylabowe kończące się na spółgłoskę i "s": ars, artis f - sztuka nox, noctis f - noc urbs, urbis f - miasto gens, gentis f - plemię, ród rzeczowniki kończące się na -er, których temat (znajdowany w Gen. pl. po odrzuceniu końcówki -rum) kończy się na dwie lub więcej spółgłosek: imber, imbris m - deszcz linter, lintris fm - łódź Schemat końcówek typu mieszanego: IIIc dekl. m, f n Sing Plur Nom. różne -es Gen. -is -ium Dat. -i -ibus Acc. -em -es Abl. -e -ibus Voc. =Nom. =Nom. Przykład odmiany: IIIc dekl. ars, -tis f - sztuka Sing Nom. ars Gen. artis Dat. arti Acc. artem Abl. arte Voc. ars Anomalie trzeciej deklinacji: następujące rzeczowniki równozgłoskowe mają w Gen. pl. końcówkę -um zamiast -ium: pater, patris m - ojciec mater, matris f - matka frater, fratris m - brat senex, senis m - staruszek juvenis, juvenis m - młodzieniec canis, canis mf - pies następujące rzeczowniki należące do typu mieszanego tworzą Abl. sg. zarówno z końcówką -e, jak i -i: cives mf - cive, civi ignis m - igne, igni navis f - nave, navi rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego kończące się w Gen. pl. na -ium mają dwie formy Acc. pl: ze starszą końcówką -is lub -es: artes, artis nubes, nubis urbes, urbis niektóre rzeczowniki należące do typu spółgłoskowego, zwłaszcza zakończone na -as, posiadają dodatkową formę Gen. pl. kończącą się na -ium: civitas, -atis f - miasto: civitatum, civiitatium parens, -entis mf - rodzic: parentum, parentium Rzeczownik lis, litis f - kłótnia posiada w Gen. pl. wyłącznie formę litium. następujące rzeczowniki odmieniają się nieregularnie: vis, - f - siła Juppiter, Jovis m - Jowisz, najwyższy bóg rzymski bos, bovis mf - krowa sus, suis (sueris) mf - świnia vis, - Juppiter, Jovis bos, bovis sus, suis (sueris) Sing Plur Sing Plur Nom. vis vires Juppiter - Gen. - virium Jovis - Dat. - viribus Jovi - Acc. vim vires Jovem - Abl. vi viribus Jove - Voc. vis vires Juppiter - IV deklinacja - declinatio quarta Do czwartej deklinacji należą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów, których temat (znajdowany w Gen. pl. po odcięciu końcówki -um) kończy się na -u. Z tego powodu czwarta deklinacja zwana jest także "deklinacją -u". W mianowniku rzeczowniki te kończą się na -us lub -u, zaś w dopełniaczu na -us. Najważniejsze rzeczowniki należące do tej deklinacji to nazwy pięciu zmysłów: auditus, -us m - słuch gustatus, -us m - smak odoratus, -us m - węch sensus, -us m - dotyk visus, -us m - wzrok oraz rzeczowniki: acus, -us f - igła, szpilka arcus, -us m - łuk cornu, -us n - róg cultus, -us m - uprawa; ogłada domus, -us f - dom eventus, -us m - wynik exercisus, -us m - wojsko fructus, -us m - owoc gelu, -us n - śnieg, lód genu, -us n - kolano gustus, -us m - smak, gust Idus, -us f - (Plur: Ides) Idy Jesus, -us m - Jezus manus, -us f - ręka magistratus, -us m - urząd metus, -us mf - strach, niepokój motus, -us m - ruch porticus, -us f - portyk senatus, -us m - senat spiritus, -us m - duch tribus, -us f - trzecia część ludu; dzielnica usus, -us m - użycie, praktyka Schemat końcówek IV deklinacji: IV dekl. m, f n Sing Plur Nom. -us -us Gen. -us -uum Dat. -ui -ibus Acc. -um -us Abl. -u -ibus Voc. -us -us Przykład odmiany w IV deklinacji: IV dekl. magistratus, -us m - urząd cornu, -us n - róg Sing Plur Nom. magistratus magistratus Gen. magistratus magistratuum Dat. magistratui magistratibus Acc. magistratum magistratus Abl. magistratu magistratibus Voc. magistratus magistratus Anomalie czwartej deklinacji: imię Jesus ma tylko trzy formy w liczbie pojedynczej: Nom. Jesus, Gen./Dat./Abl./Voc. Jesu, Acc. Jesum rzeczownik domus, -us f - dom ma dodatkowe formy na wzór drugiej deklinacji: Sing Plur Nom. domus domus Gen. domus, domi domuum, domorum Dat. domui, domo domibus Acc. domum domus, domos Abl. domu, domo domibus Voc. domus domus V deklinacja - declinatio quinta Do piątej deklinacji należą głównie rzeczowniki rodzaju żeńskiego (jedynie meridies jest rodzaju męskiego, a dies - męsko-żeńskiego), których temat (po odcięciu końcówki -um w Gen. pl.) kończy się na -e. Z tego powodu deklinację piątą nazywa się "deklinacją -e". Rzeczowniki należące do tej deklinacji kończą się na -es, a w dopełniaczu na -ei. Samogłoska "e" wydłuża się w Gen. i Dat. Sing. jeśli poprzedza ją "i": dies - diēi, ale: fides - fidei. Najważniejsze wyrazy w tej deklinacji to: dies, diei mf - dzień effigies, -iei f - podobieństwo, obraz facies, -iei f - twarz fides, fidei f - wierność materies, -iei f - materia meridies, -iei m - południe res, rei f - rzecz spes, spei f - nadzieja Schemat końcówek V deklinacji: V dekl. Sing Plur Nom. -es -es Gen. -ei -erum Dat. -ei -ebus Acc. -em -es Abl. -e -ebus Voc. -es -es Przykład odmiany w V deklinacji: V dekl. res, rei f</I< span> - rzecz Sing Nom. res Gen. rei Dat. rei Acc. rem Abl. re Voc. res
Czasownik - Verbum
Aby stosować łaciński czasownik, trzeba poznać jego cztery formy podstawowe (amō, amāre, amāvi, amātum - kochać). Słowniki skracają dalsze formy i nie wymieniają bezokolicznika, podając numer koniugacji (amō, -āvi, -ātum, 1 - kochać). Przy czasownikach regularnych po pierwszej formie może od razu wystąpić numer koniugacji (amō 1. - kochać). Nie wszystkie czasowniki posiadają cztery formy (studeo, studui, - , 2 - starać się). forma podstawowa - 1 os. l. poj. cz. teraz. strony czynnej (amo - kocham). forma podstawowa - bezokolicznik czasu teraźniejszego (amāre - kochać), infinitivus praesentis activi. Tu znajduje się, po odrzuceniu końcówki -re, temat czasu teraźniejszego - temat praesentis (amā-). forma podstawowa - pierwsza osoba czasu przeszłego dokonanego trybu oznajmującego strony czynnej (amāvi - pokochałem), perfectum indicativi activi. Tu znajduje się, po odrzuceniu końcówki -i, temat czasu przeszłego dokonanego - temat perfecti (amāv-). forma podstawowa - tzw. supinum, specjalna forma do wyrażania celu działania (amātum - aby pokochać). Tu, po odrzuceniu końcówki -um, znajduje się temat supini (amāt-). Czasowniki ze względu na zakończenie tematu czasu teraźniejszego (2. formy podstawowej) dzieli się na cztery koniugacje, według których się odmieniają: Koniugacja Końc. tematu Końc. bezok. Przykłady I -a -are amā-re - kochać, narrā-re - opowiadać II -e -ēre studē-re - studiować, vidē-re - widzieć III spółgłoska, -u -ĕre leg-ĕre - czytać, statu-ĕre - ustanawiać IV -i -ire scī-re - wiedzieć, audī-re - słyszeć W koniugacji III w bezokoliczniku między tematem czasownika a końcówką -re występuje spójka -ĕ. Zobacz także: Tryby - schematy końcówek i przykłady odmiany dla różnych trybów, czasów i stron Odmiana - odmiana podanego czasownika, uwzględniająca typ koniugacji. Sum, esse, fui - informacje dotyczące czasownika sum - być. Czasy (Tempora) W łacinie występuje sześć czasów: Czas teraźniejszy (Praesens) - wyraża równoczesność czynności z momentem mówienia Czas przyszły niedokonany (Futurum I) - wyraża przyszłość czynności Czas przyszły dokonany (Futurum II) - wyraża poprzedzanie przez daną czynność innej czynności w przyszłości Czas przeszły niedokonany (Imperfectum) - wyraża równoczesność danej czynności z inną czynnością w przeszłości Czas przeszły dokonany (Perfectum) - wyraża przeszłość czynności w stosunku do momentu mówienia Czas zaprzeszły (Plusquamperfectum) - wyraża dużą odległość czynności w przeszłości lub poprzedzanie przez daną czynność innej czynności w przeszłości Zobacz także: Schematy końcówek czasownika dla poszczególnych czasów w trybach. Tryby (Modi) W łacinie wyróżnia się trzy tryby: Oznajmujący (Indicativus) - oznajmia o danej czynności Rozkazujący (Imperativus) - wyraża nakaz wykonania danej czynności Warunkowy (Coniunctivus/Subiunctivus) - wyraża czynność jako możliwość lub stosunek emocjonalny (np. wątpliwość, pragnienie). Zwykle pojawia się w zdaniach podrzędnych, w zdaniach głównych wyraża prośbę, naleganie lub zaproszenie Zobacz także: Więcej o trybach i schematy końcówek czasownika. Strony (Genera) W łacinie wyróżnia się dwie strony: Strona czynna (Activum) - wyraża fakt wykonywania czynności przez podmiot: Pater filiam suam amat. - Ojciec kocha swoją córkę. Strona bierna (Passivum) - wyraża fakt podlegania podmiotu czynności wykonywaną przez kogoś innego (agens): Pater amatur a filia sua. - Ojciec jest kochany przez swoją córkę. Zobacz także: Więcej o stronie biernej i verba deponentia. Formy osobowe i bezosobowe (Verba finita et infinita) Czasowniki dzielą się na dwie klasy: formy osobowe (verba finita) formy bezosobowe (verba infinita): bezokolicznik (Infinitivus) - posiada czas i stronę imiesłów (Participium) - cechy czasownika i przymiotnika rzeczownik odczasownikowy (Gerundium) przymiotnik odczasownikowy (Gerundivum) celownik odczasownikowy (Supinum) Formy osobowe czasownika tworzy się przez dodanie do odpowiedniego tematu (teraźniejszego lub przeszłego dokonanego) właściwej cząstki charakterystycznej dla czasu oraz końcówki osobowej. Końcówki osobowe są takie same dla trybu oznajmującego (z wyjątkiem czasu Perfectum) i warunkowego. L. Os. Czynna Bierna Poj. 1. -o, -m -or, -r 2. -s -ris 3. -t -tur Mn. 1. -mus -mur 2. -tis -mini 3. -nt -ntur L. Os. Indicativus perfecti Poj. 1. -i 2. -isti 3. -it Mn. 1. -imus 2. -istis 3. -erunt Kiedy temat kończy się na spółgłoskę lub -u, pomiędzy tematem a końcówką wstawiane są samogłoski łączące (zawsze krótkie): -e- przed –r leg|e|re - czytać -i- przed –m, –s, –t leg|i|mus - czytamy, leg|i|s - czytasz, leg|i|t - czyta -u- przed –nt leg|u|nt - czytają, leg|u|ntur - są czytani, są czytane
Rzeczownik - Substantivum
Podobnie, jak czasownik, rzeczownik ma kilka form, których znajomość jest niezbędna, aby go właściwie stosować. W słownikach podaje się zazwyczaj mianownik oraz dopełniacz liczby pojedynczej (często tylko jego końcówkę): comoedia, -ae f komedia Właśnie po tej końcówce można stwierdzić, do której deklinacji należy rzeczownik, czyli jak należy go odmieniać. Rozróżnia się pięć deklinacji: Dekl. Należą do niej rzeczowniki... Przykład I rodz. żeńskiego i męskiego zakończone w mianowniku l. poj. na -a, a w dopełniaczu na -ae rosa, -ae f róża nauta, -ae m żeglarz II rodz. męskiego zakończone w mianowniku l. poj. na -us i -er i rodz. nijakiego zakończone na -um; dopełniacz kończy się na -i dominus, -i m pan puer, -i m chłopiec verbum, -i n słowo III wszystkich rodzajów, o różnych zakończeniach mianownika l.poj., zakończone w dopełniaczu l. poj. na -is leo, -onis m lew lex, legis f prawo nomen, -inis - imię IV rodz. męskiego i żeńskiego zakończone w mianowniku l. poj. na -us i rodz. nijakiego zakończone na -u; dopełniacz kończy się na -us gradus, -us m krok manus, -us f ręka cornu, -us n róg V rodz. żeńskiego zakończone w mianowniku l. poj. na -es, a w dopełniaczu na -ei res, rei f rzecz facies, -ei f twarz Zobacz także: Deklinacja ze schematami końcówek. Gramatyka łacińskiego rzeczownika jest zbliżona do polskiej: rzeczownik odmienia się przez przypadki (casus) i liczby (numeri) oraz posiada rodzaj (genus). Rodzaj (Genus) W łacinie wyróżnia się trzy rodzaje gramatyczne (genera): męski - masculinum (m), żeński - femininum (f) oraz nijaki - neutrum (n). Rodzaj rzeczownika może być naturalny, tzn. zgodny z płcią osoby lub zwierzęcia, które oznacza, lub gramatyczny, tzn. zgodny z końcówką gramatyczną. Rzeczowniki oznaczające mężczyzn są rodzaju męskiego, zaś oznaczające kobiety - rodzaju żeńskiego (kursywą zaznaczono skrót od łacińskiej nazwy rodzaju): frater m - brat pater m - ojciec femina f - kobieta soror f - siostra Rzeczowniki oznaczające osoby można podzielić na dwie grupy: nomina communia - posiadające jedną formę dla obu rodzajów, np. acola - sąsiad/sąsiadka, cives - obywatel/obywatelka nomina mobilia - posiadające odmienną formę dla rodzaju męskiego i żeńskiego, np. filius - syn, filia - córka Z reguły nazwy wiatrów i rzek są rodzaju męskiego (Sequana m - Sekwana), zaś nazwy drzew - rodzaju żeńskiego (laurus f - drzewo laurowe). Rzeczowniki oznaczające zwierzęta mają zwykle jedną formę dla samców i samic, np. aquila f - orzeł, vulpes f - lis. W takich przypadkach płeć rozróżnia się na podstawie towarzyszących im przymiotników masculinus i femininus: vulpes masculina - lis vulpes feminina - lisica Warto zwrócić uwagę na formę przymiotnika masculinus - masculina, który przystosowuje się do rodzaju żeńskiego rzeczownika, choć w rzeczywistości oznacza przynależność do rodzaju męskiego. Nieliczna grupa rzeczowników oznaczających zwierzęta posiada zarówno formę męską, jak i żeńską: gallus - kogut, gallina - kura asinus - osioł, asina - oślica Przypadek (Casus) W łacinie wyróżniało się siedem przypadków (casus): Nazwa Pytanie Funkcja podstawowa 1. Nominativus (Nom.) quis? quid? przypadek orzeczenia oraz orzecznika w orzeczeniu imiennym (być ... - ... esse) 2. Genetivus (Gen.) cuius? przypadek wskazujący na przynależność lub pochodzenie 3. Dativus (Dat.) cui? przypadek dopełnienia dalszego 4. Accusativus (Acc.) quem? quid? przypadek dopełnienia bliższego 5. Ablativus (Abl.) quo? przypadek wyrażający przyczynę, sposób, czas lub inne okoliczności 6. Locativus (Loc.) quo? przypadek wskazujący miejsce zdarzenia; tą funkcję przejął prawie całkowicie Ablativus 7. Vocativus (Voc.)   przypadek adresata, do którego zwraca się podmiot Zobacz także: Gramatyka - Funkcje przypadków. Liczba (Numerus) W łacinie klasycznej wyróżnia się dwie liczby (numeri): liczbę pojedynczą - singularis (sing.) oraz liczbę mnogą - pluralis (plur.). Dawniej (podobnie, jak w staropolszczyźnie) istniała jeszcze liczba podwójna - dualis, która uległa zanikowi. Generalnie rzeczowniki odmieniają się przez liczby, tzn. występują zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej. Istnieje jednak pewna grupa rzeczowników posiadająca wyłącznie liczbę pojedynczą (singularia tantum), oraz grupa rzeczowników występująca wyłącznie w liczbie mnogiej (pluralia tantum). Singularia tantum: aurum, -i n - złoto fides, -ei f - wiara iustitia, -ae f - sprawiedliwość plumbum, -i n - ołów sapientia, -ae f - mądrość vestis, -is f - ubranie vulgus, -i n - lud Pluralia tantum: arma, -orum n - armia castra, -orum, n - obóz divitiae, -arum f - bogactwo fides, -ium f - struny liberi, -orum m - dzieci majores, -um m - przodkowie moenia, -ium n - mury miejskie nuptiae, -arum f - ślub
Przymiotnik - Adiectivum
Przymiotnik (Adiectivum) zawsze opisuje rzeczownik, z którym zgadza się pod względem przypadku, liczby i rodzaju. Warto o tym pamiętać, ponieważ w łacinie przymiotnik niekoniecznie występuje obok rzeczownika, który określa. Przymiotnik odmienia się według określonej deklinacji; może się także stopniować. Łaciński przymiotnik może posiadać jedno, dwa lub trzy zakończenia rodzajowe. Jedno zakończenie (-s lub -x) oznacza, że mianownik l. poj. jest jednakowy dla rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego. Te przymiotniki należą do przymiotników III deklinacji. Słownik podaje ich mianownik i dopełniacz l. poj. (jego końcówkę): felix, -icis - szczęśliwy, szczęśliwa, szczęśliwe ingens, -entis - ogromny, ogromna, ogromne sapiens, -entis - mądry, mądra, mądre Dwa zakończenia rodzajowe (-is, -e) oznaczają, że mianownik l. poj. rodzaju męskiego i żeńskiego jest jednakowy i kończy się na -is, a nijakiego na -e. Te przymiotniki również należą do przymiotników III deklinacji. Słownik podaje oba zakończenia (końcówkę drugiego zakończenia) lub liczbę 2: fortis, 2 - silny (fortis - silny, silna; forte - silne) militaris, -e - wojskowy (militaris - wojskowy, wojskowa; militare - wojskowe) nobilis, -e - szlachetny (nobilis - szlachetny, szlachetna; nobile - szlachetne) Występują dwa typy trzech zakończeń rodzajowych: -us/-er, -a, -um - są to przymiotniki I i II deklinacji. Słownik podaje wszystkie trzy zakończenia (ich końcówki) lub liczbę 3: bonus, 3 - dobry, dobra, dobre liber, -era, -erum - wolny, wolna, wolne pulcher, -chra, -chrum - piękny, piękna, piękne -er, - is, -e - należą do przymiotników III deklinacji. Słownik podaje wszystkie trzy zakończenia (ich końcówki): acer, acris, acre - ostry, ostra, ostre celeber, -bris, -e - wolny, wolna, wolne volucer, -cris, -cre - latający, latająca, latające Przymiotniki I i II deklinacji Są to przymiotniki o trzech zakończeniach rodzajowych: -us/-er, -a, -um. Formy męskie i nijakie (-us/-er, -um) odmieniają się według drugiej deklinacji, a formy żeńskie (-a) - według pierwszej deklinacji. Przymiotniki zakończone na -er są dwojakiego typu: jeśli samogłoska "e" należy do tematu, występuje we wszystkich przypadkach, w przeciwnym razie pozostaje tylko w mianowniku i wołaczu liczby pojedynczej. [ pokaż odmianę ] [ schowaj odmianę ] Singularis Pluralis m f Nom. bonus bona Gen. boni bonae Dat. bono bonae Acc. bonum bonam Abl. bono bona Voc. bone bona Nom. liber libera Gen. liberi liberae Dat. libero liberae Acc. liberum liberam Abl. libero libera Voc. liber libera Nom. pulcher pulchra Gen. pulchri pulchrae Dat. pulchro pulchrae Acc. pulchrum pulchram Abl. pulchro pulchra Voc. pulcher pulchra Wyjątki: przymiotniki zakończone na -fer i -ger zachowują samogłoskę "e" we wszystkich formach: armiger, armigera, armigerum - noszący/a/e broń, signifer, signifera, signiferum - noszący/a/e sztandar. Przymiotnik dexter, dextra, dextrum - prawy/a/e posiada dodatkowe formy z "e": dexter, dextera, dexterum. Przymiotnik satur, satura, saturum - nasycony/a/e utracił końcówkę -us w mianowniku l. poj. rodzaju męskiego. Przymiotniki III deklinacji Przymiotniki III deklinacji mogą mieć jedno, dwa lub trzy zakończenia rodzajowe: -s (-x) wspólne dla wszystkich trzech rodzajów -is, -e wspólne dla rodz. męskiego i żeńskiego, osobne dla nijakiego -er, -is, -e osobne dla każdego rodzaju Przymiotniki III deklinacji odmieniają się według typu samogłoskowego trzeciej deklinacji. [ pokaż odmianę ] [ schowaj odmianę ] Singularis Pluralis m f Nom. felix felix Gen. felicis felicis Dat. felici felici Acc. felicem felicem Abl. felici felici Voc. felix felix Nom. fortis fortis Gen. fortis fortis Dat. forti forti Acc.Abl. forti forti Voc. fortis fortis Nom. acer acris Gen. acris acris Dat. acri acri Acc. acrem acrem Abl. acri acri Voc. acer acris Stopniowanie Większość przymiotników podlega stopniowaniu. Podobnie, jak innych językach, w łacinie wyróżnia się trzy stopnie: stopień równy (Gradus positivus) stopień wyższy (Gradus comparativus) stopień najwyższy (Gradus superlativus) Stopień równy (Gradus positivus) wyraża fakt posiadania danej cechy przez obiekt lub osobę, bez porównywania do innych obiektów lub osób (np. szybki, miły). Stopień równy reprezentuje podstawowa forma przymiotnika podawana w słownikach. acer, acris, acre - ostry, ostra, ostre facilis, -e - łatwy/a, łatwe felix, -icis - szczęśliwy/a/e Przymiotniki w stopniu równym odmieniają się tak, jak to opisano powyżej (przymiotniki I i II deklinacji oraz przymiotniki III deklinacji). Stopień wyższy (Gradus comparativus) wyraża posiadanie większego natężenia cechy w porównaniu z innymi obiektami (np. szybszy, milszy). Tworzy się go przez dodanie przyrostka -ior do tematu form męskich i żeńskich oraz -ius do tematu form nijakich. Temat znajduje się odrzucając końcówkę -i lub -is w dopełniaczu l. poj. rodzaju męskiego. Stopień równy Temat Stopień wyższy m, f acer, -is, -e ostry/a/e acr- acrior ostrzejszy/a facilis, -e łatwy/a/e facil- facilior łatwiejszy/a felix, -icis szczęśliwy/a/e felic- felicior szczęśliwszy/a Przymiotniki w stopniu wyższym odmieniają się według typu spółgłoskowego trzeciej deklinacji. Stopień najwyższy (Gradus superlativus) wyraża posiadanie największego natężenia cechy w porównaniu z innymi obiektami (np. najszybszy, najmilszy). Stopień najwyższy tworzy się w następujący sposób: przymiotniki zakończone na -er: zamiana -er na -errimus, -a, -um: Stopień równy Stopień najwyższy acer, acris, acre ostry/a/e acerrimus, -a, -um najostrzejszy/a/e celer, celeris, celere szybki/a/e celerrimus, -a, -um najszybszy kilka przymiotników zakończonych na -ilis: zamiana -ilis na -illimus, -a, -um: Stopień równy Stopień najwyższy facilis, -e łatwy/a/e facillimus, -a, -um najłatwiejszy/a/e difficilis, -e trudny/a/e difficillimus, -a, -um najtrudniejszy/a/e similis, -e podobny/a/e simillimus, -a, -um najb. podobny/a/e dissimilis, -e niepodobny/a/e dissimillimus, -a, -um najb. niepodobny/a/e gracilis, -e smukły/a/e gracillimus, -a, -um najsmuklejszy/a/e humilis, -e niski/a/e humillimus, -a, -um najniższy/a/e pozostałe przymiotniki: dodanie do tematu -issimus, -a, -um Stopień równy Stopień najwyższy felix, -icis szczęśliwy/a/e felicissimus, -a, -um najszczęśliwszy/a/e utilis, -e użyteczny/a/e utilissimus, -a, -um najb. użyteczny Przymiotniki w stopniu najwyższym odmieniają się jak przymiotniki I i II deklinacji. Wyjątki w odmianie Przymiotniki frugi - uczciwy, -a, -e oraz nequam - nikczemny, -a, -e są jedynymi przymiotnikami, które nie odmieniają się (ale się stopniują). Przymiotniki odmieniające się nieregularnie: alius, -a, -ud - inny, -a, -e alter, -era, -erum - jeden (z dwóch), -a, -e ullus, -a, -um - jakiś, -aś, -ieś nullus, -a, -um - żaden, -dna, -dne uter, utra, utrum - który (z dwóch), -a, -e neuter, -tra, -trum - żaden (z dwóch), -a, -e solus, -a, -um - sam, -a, -o totus, -a, -um - cały, -a, -e unus, -a, -um - jedyny, -a, -e Te przymiotniki nie posiadają wołacza. W liczbie mnogiej odmieniają się regularnie. Przymiotnik neuter odmienia się jak uter. [ pokaż odmianę ] [ schowaj odmianę ] Singularis m Nom. alius Gen. alterius Dat. alii Acc. alium Abl. alio Nom. uter Gen. utrius Dat. utri Acc. utrum Abl. utro Przymiotniki odmieniające się jak rzeczowniki III deklinacji: vetus, -eris stary, -a, -e dives, -itis bogaty, -a, -e compos, -otis rządzący, -a, -e particeps, -cipis uczestniczący, -a, -e pauper, -eris ubogi, -a, -e princeps, -ipis pierwszy, -a, -e sospes, -itis zachowany, -a, -e superstes, -stitis ocalały, -a, -e Ponadto dives, -itis posiada formy skrócone: sing. Nom. dis, Gen. ditis, Dat. i Abl. diti, Acc. ditem, plur. Nom. i Acc. dites (mf), ditia (n), Gen. ditium, Dat. i Abl. ditibus. Przymiotniki inops, -opis - potrzebujący, -a, -e oraz memor, -oris - pamiętny, -a, -e mają w Abl. sing. inopi, memori, ale w Gen. plur. inopum, memorum. [ pokaż odmianę ] [ schowaj odmianę ] Singularis Pluralis m, f n Nom. vetus vetus Gen. veteris veteris Dat. veteri veteri Acc. veterem vetus Abl. vetere vetere Voc. vetus vetus W liczbie pojedynczej plus (więcej) jest rzeczownikiem rodzaju nijakiego, ale w liczbie mnogiej jest przymiotnikiem wszystkich rodzajów. W żadnej liczbie nie posiada wołacza. [ pokaż odmianę ] [ schowaj odmianę ] m, f n m, f n Nom. - plus plures plura Gen. - pluris plurium plurium Dat. - - pluribus pluribus Acc. - plus plures, -is plura Abl. - plure pluribus pluribus Wyjątki w stopniowaniu Przymiotniki zakończone na -dicus, -ficus, -volus tworzą stopień wyższy przez zamianę końcówek -us/-a, -um na -entior, -entius, zaś stopień najwyższy - przez zamianę tych końcówek na -entissimus, -a, -um: Stopień równy Stopień wyższy Stopień najwyższy maledicus, -a, -um złośliwy, -a, -e maledicentior, -ius złośliwszy/a, -e maledicentissimus, -a, -um najzłośliwszy, -a, -e magnificus, -a, -um wspaniały, -a, -e magnificentior, -ius wspanialszy/a, -e magnificentissimus, -a, -um najwspanialszy, -a, -e benevolus, -a, -um życzliwy, -a, -e benevolentior, -ius życzliwszy/a, -e benevolentissimus, -a, -um najżyczliwszy, -a, -e Przymiotniki zakończone na -eus, -ius, -uus (ale nie -quus) stopniują się opisowo za pomocą modyfikatorów magis - bardziej i maxime - najbardziej: Stopień równy Stopień wyższy Stopień najwyższy arduus, -a, -um stromy, -a, -e magis arduus, -a, -um bardziej stromy, -a, -e maxime arduus, -a, -um najbardziej stromy, -a, -e idoneus, -a, -um stosowny, -a, -e magis idoneus, -a, um bardziej stosowny, -a, -e maxime idoneus, -a, -um najbardziej stosowny, -a, -e dubius, -a, -um wątpliwy, -a, -e magis dubius, -a, -um bardziej wątpliwy, -a, -e maxime dubius, -a, -um najbardziej wątpliwy, -a, -e Przymiotniki stopniujące się nieregularnie: Stopień równy Stopień wyższy Stopień najwyższy bonus, -a, -um dobry, -a, -e melior, melius optimus, -a, -um malus, -a, -um zły, -a, -e peior, peius pessimus, -a, -um magnus, -a, -um wielki, -a, -e maior, maius maximus, -a, -um parvus, -a, -um mały, -a, -e minor, minus minimus, -a, -um multus, -a, -um liczny, -a, -e plus, plus plurimus, -a, -um frugi uczciwy, -a, -e frugalior, frugalius frugalissimus, -a, -um nequam nikczemny, -a, -e nequior, nequius nequissimus, -a, -um Przymiotniki nieposiadające stopnia równego: Stopień wyższy Stopień najwyższy citerior, -ius bliższy/a, -e citimus, -a, -um najbliższy, -a, -e deterior, -ius niższy/a, -e deterrimus, -a, -um najgorszy, -a, -e interior, -ius głębszy/a, -e intimus, -a, -um najgłębszy, -a, -e ocior, -ius szybszy/a, -e ocissimus, -a, -um najszybszy, -a, -e potior, -ius mocniejszy/a, -e potissimus, -a, -um najmocniejszy, -a, -e prior, -ius wcześniejszy/a, -e primus, -a, -um pierwszy, -a, -e propior, -ius bliższy/a, -e proximus, -a, -um najbliższy, -a, -e ulterior, -ius dalszy/a, -e ultimus, -a, -um najdalszy, -a, -e Przymiotniki, których stopień równy ma szczególne znaczenie: Stopień równy Stopień wyższy Stopień najwyższy postero die - następnego dnia posteri - przodkowie posterior, -ius późniejszy/a, -e postremus najpóźniejszy/a, -e nationes exterae - obce kraje exteri - obcokrajowcy exterior, -ius zewnętrzny/a, -e extremus, extimus najdalszy/a, -e Mare Inferum - M. Tyreńskie inferi - bogowie podziemia inferior, -ius niższy/a, -e infimus, imus najniższy/a, -e Mare Superum - M. Adriatyckie superi - bogowie niebiańscy superior, -ius wyższy/a, -e supremus - ostatni/a, -e summus - najwyższy/a, -e Przymiotniki nieposiadające stopnia wyższego: Stopień równy Stopień wyższy Stopień najwyższy vetus, -eris stary/a, -e vetustior, -ius starszy veterrimus, -a, -um najstarszy, -a, -e fidus, -a, -um wierny, -a, -e - fidissimus, -a, -um najwierniejszy, -a, -e novus, -a, -um nowy, -a, -e recentior, -ius nowszy novissimus, -a, -um ostatni, -a, -e sacer, -cra, -crum święty, -a, -e - sacerrimus, -a, -um najświętszy, -a, -e falsus, -a, -um fałszywy, -a, -e - falsissimus, -a, -um najbardziej fałszywy, -a, -e Stopień wyższy vetustior, -ius pochodzi od innego przymiotnika: vetustus. Stopień najwyższy "najnowszy" wyraża się przez recentissimus. Przymiotniki nieposiadające stopnia najwyższego: Stopień równy Stopień wyższy Stopień najwyższy alacer, -cris, -cre żwawy, -a, -e alacrior, -ius bardziej żwawy/a, -e - ingens, -entis ogromny/a, -e ingentior, -ius większy/a, -e - salutaris, -e zdrowy/a, -e salutarior, -ius zdrowszy/a, -e - iuvenis, -is młody/a, -e iunior, -ius młodszy/a, -e minimus natu najmłodszy senex, senis stary/a, -e senior, -ius starszy/a, -e maximus natu najstarszy Również wiele przymiotników zakończonych na -alis, -ilis, -bilis nie posiada stopnia najwyższego. Przymiotniki niestopniujące się: przymiotniki, których znaczenie nie pozwala na stopniowanie, np. hodiernus - dzisiejszy, annuus - coroczny, mortalis - śmiertelny, oraz kilka wyjątków: mirus, gnarus, merus.