Aktywność i kreatywność własna jako czynnik rozwoju psychicznego.

Aktywność stanowi niezbędny wyznacznik procesów rozwojowych, bez którego rozwój nie mógłby się w ogóle dokonywać. Jest ona charakterystycznym stanem i podstawową cechą każdego żywego organizmu. Tak rozumiana aktywność ludzka jest nie tylko stanem, ale również procesem i wyraża się w konkretnych działaniach, czynnościach podejmowanych przez człowieka od wczesnego dzieciństwa.

Aktywność dziecka jest wyznacznikiem jego rozwoju psychicznego, lecz także podlega ona kształtowaniu i doskonaleniu wraz z wiekiem. Progresywny charakter aktywności człowieka polega na tym, że w ciągu jego życia poszerzają się dziedziny jego działalności i usprawniają wykonywane przez niego czynności. W związku z pojawieniem się potrzeb i dążeń w coraz to bardziej złożonym środowisku człowiek zmienia swoje czynności i działania, kształtuje je tak, aby zapewniały mu one optymalną regulację stosunków ze światem zewnętrznym.

Stefan Szuman przypisuje duże znaczenie aktywności własnej dziecka, uważając ją za niezmiernie ważny czynnik rozwoju psychicznego. Podkreśla on rolę działania w rozwoju umysłowym małego dziecka, a w szczególności rolę zabawy, która w wieku przedszkolnym jest jednym z najważniejszych sposobów uprawiania i przejawiania przez dziecko aktywności w świecie zewnętrznym.

Elementarnymi jednostkami aktywności ujmowanej jako proces są czynności, działanie natomiast jest to ciąg czynności oddziałujących na przedmioty, polegających na przekształceniu rzeczywistości. Czynności i działania w ontogenezie nie od razu są w pełni ukierunkowane i zorganizowane. Podlegają one rozwojowi i doskonaleniu zarówno pod względem strukturalnym jak i funkcjonalnym. W okresie dzieciństwa i młodości dynamika rozwoju czynności jest największa, ponieważ w tym czasie aktywności cechuje duża plastyczność i szybkie tempo zmian. Inne kierunki zmian rozwojowych w zakresie czynności to, po pierwsze wzrost udziału świadomości w wykonywaniu rozmaitych czynności dziecka i przeciwstawny tej tendencji proces automatyzacji czynności, po drugie zaś – indywidualizacja i socjalizacja czynności ludzkich.

Przez wzrost udziału świadomości w wykonywaniu rozmaitych czynności w ontogenezie rozumiemy włączanie się w aktywność jednostki zarówno świadomości ekstrospektywnej, czyli coraz wyraźniejszą reprezentację wewnętrzną, coraz jaśniejsze i bardziej adekwatne do rzeczywistości odzwierciedlanie przedmiotów działania, jak i świadomości introspektywnej, dotyczącej uprzytomniania sobie kolejnych operacji składających się na tę czynność.

Przeciwstawny kierunek rozwoju czynności to ich automatyzacja. Początkowo wiele czynności, które wykonuje dziecko sprawia mu sporo trudności. Musi ono wykonywać je uważnie, aby uzyskać efekt jaki zamierzało. Stopniowo jednak te czynności się automatyzują i nie wymagają już pełnej kontroli świadomości.

Przez socjalizację czynności rozumiemy przechodzenie w rozwoju od czynności indywidulanych do zespołowych (to zjawisko jest widoczne na podstawie zabawy). Wraz z wiekiem zmieniają się proporcje zabaw samotnych i wspólnych oraz zespołowych, podczas których dzieci układają sobie plan działania, dzielą się nim i wykonują różne role.

Indywidualizacja czynności polega na tym, iż czynności wykonywane przez jednostkę zawierają nie tylko elementy nabyte i wyuczone na drodze społecznej. Wraz z wiekiem, w bardzo dużym stopniu odbijają się w czynnościach indywidualne cechy psychiczne jednostki, jej możliwości, zdolności oraz doświadczenie.

Aktywność własna dziecka przejawia się w różnorodnych jego czynnościach i działaniach, nie wszystkie z ich jednak mają charakter twórczy. Jednak nawet proste czynności chwytne, manipulacyjne czy lokomocyjne, u których podłoża leży dojrzewanie funkcji filogenetycznych, służą dziecku do eksploracji nowego i nie znanego mu świata.

Sposobem eksploracji świata, w którym niemal wszystko jest nowością, staje się już w wieku niemowlęcym czynne eksperymentowanie. Wraz z rozwojem funkcji symbolicznej i ze wzrastającą interioryzacją czynności zewnętrznych (działań na przedmiotach) w czynności i operacje umysłowe zwiększa się zdolność reorganizacji już zdobytych doświadczeń.

Zabawa jest tym rodzajem aktywności człowieka, który w rozmaitych formach przewija się przez całe jego życie. W okresie dzieciństwa jest to główny rodzaj działalności jednostki przed rozpoczęciem przez nią systematycznej nauki w szkole i nawet jeśli w zabawie można odnaleźć pewne elementy uczenia się czy pracy, przesłania je ludyczna postawa dziecka wobec świata. Dzięki zabawie dziecko zaspokaja przede wszystkim swoje potrzeby emocjonalne. Stanowi ona bowiem zarówno źródło przeżyć uczuciowych jak i pole do ekspresji uczuć. Z drugiej strony zabawa, a zwłaszcza twórcza w role, umożliwia dziecku ekspresję jego autentycznych emocji i uczuć. Walory rozwojowe i pedagogiczne zabaw są wręcz nieograniczone. Należy wspomnieć także o możliwościach wykorzystania funkcji rozwojowych i wychowawczych zabawy w praktyce pedagogicznej (np. przedszkola, zerowe klasy w szkołach itp.)

Aktywność własna wg A. Matczak, jest rezultatem, skutkiem rozwoju poprzez czynniki biologiczne, oddziaływanie środowiska oraz wychowanie. Aktywność to czynność, a czynność to proces ukierunkowany na osiągnięcie celu, o strukturze kształtującej się w zależności od okoliczności, w taki sposób, aby możliwość osiągnięcia celu została utrzymana. Rozwój umożliwia aktywność, a aktywność stymuluje rozwój. Wpływać na rozwój to wpływać na aktywność. Aktywność u dzieci należy pobudzać, stymulować, zachęcać i ukierunkowywać. Poziom trudności również wpływa na rozwój aktywności z tym, że musi ona być możliwa do wykonania, uwzględniająca indywidualne tempo i rytm rozwoju dziecka. Rosnący poziom trudności dotyczy sfery najbliższego rozwoju dziecka. Sfera najbliższego rozwoju to różnica między sprawnością osiąganą przez dziecko, przy całkowicie samodzielnej aktywności, a sprawnością uzyskiwaną przy pewnej sugestii czy podpowiedzi dorosłego. Na aktywność dzieci w wieku 5 – 7 lat wpływa się poprzez stawianie zadań, a dziecko samo rozstrzyga, jaki rodzaj aktywności (czynności) wybierze. Podstawową formą aktywności dzieci w wieku przedszkolnym jest zabawa. „Dla dziecka zabawa jest pracą, dobrem, obowiązkiem i ideałem życia. Jest to jedyna atmosfera, w której może ono psychicznie oddychać, a zatem działać" E. Claparede.

Zabawa - w ujęciu psychologicznym - to dobrowolnie podejmowana czynność, wynikająca z zainteresowań i potrzeb, zmierzająca do określonego celu, której motywacją jest przyjemność związana z jej wykonywaniem. Powstało wiele teorii zabawy, które wskazywały na jej różne właściwości i źródła, zarówno biologiczne, jak i społeczne oraz różnie ujmowały jej funkcje i cele.

Gry i zabawy kształcą aktywność fizyczną, emocjonalną, społeczną i intelektualną. Mogą ukierunkować ciekawość poznawczą oraz mogą uzewnętrznić ukryte zdolności dziecka. Zabawa jest środkiem do rozwoju umysłowego. Podczas zabawy występuje uczenie się przez poznawanie, przeżywanie i działanie, które to uczenie rozwija procesy umysłowe myślenia takie jak: synteza i analiza, rozumowanie, klasyfikowanie, uogólnianie, abstrahowanie. W zabawie występuje również aktywność percepcyjna czyli poznanie bezpośrednie, zmysłowe, aktywność asymilacyjna czyli przyswajanie i wspominana już aktywność twórcza związana z odkrywaniem. Sukcesy dzieci, związane z rozwojem umysłowym, zależą głównie od przestrzegania porządku rozwojowego oraz dostarczania jak najwięcej okazji do aktywności własnej dziecka czyli zabawy.

Na genotyp dziecka nie mamy wpływu, na rozwój aktywności mamy wpływ. Jednakże nie są to jedyne czynniki, które decydują o prawidłowym rozwoju intelektualnym dziecka. Równie ważnym czynnikiem rozwojowym dla dziecka jest wpływ środowiska.

Źródła:

1. Przetacznik-Gierowska M. i Tyszkowa M. „Psychologia rozwoju człowieka”

2. Bee H. „Psychologia rozwoju człowieka”

3. Matczak. A. 2003. „Zarys psychologii rozwoju", Warszawa

4. Przetacznikowa M. 1976. „ Wiek przedszkolny"

5. Żebrowska M. (red.) „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży", Warszawa, PWN