ZMIANY W POLSKIM SYSTEMIE OŚWIATY PO 1989 ROKU
W roku 1989 doszło do wielu zmian w historii Polski. Dzięki nieustannej walce ludzi pragnących postępu zaczął kształtować się nowy system społeczno – polityczny oparty na zestawie zasad formułowanych w postaci ideologii (ideologiczna koncepcja rzeczywistości). Na nowo widziano przyszłość ludzi, prawa człowieka, prawa moralne i jego światopoglądy. Głoszone były hasła wolności, równości i braterstwa. „Został dokonany wybór konkretnej ideologii konstytuującej rzeczywistość w danym miejscu i czasie zależny od konkretnych uwarunkowań ustrojowych, kształtowanych przez panującą kulturę polityczną”1.
Reformy naprawcze zapoczątkował w 1989 pierwszy niekomunistyczny minister edukacji narodowej H. Samsonowicz (IX 1989–I 1991), zdemontował komunistyczny system oświatowy zachęcając społeczeństwo do tworzenia szkół niepaństwowych (prywatnych, społecznych i wyznaniowych), preferując odejście władzy państwowej od centralistycznego formułowania kierunków polityki oświatowej, planów i programów nauczania, w tym prowadząc do wyeliminowania z programów szkolnych politycznej i ideologicznej indoktrynacji (usunięcie „białych plam” z podręczników do historii, języka polskiego czy wiedzy o społeczeństwie).
W latach 90’ konieczna była „kompleksowa i długofalowa reforma systemu edukacji, aby mogła twórczo odpowiedzieć na polskie, europejskie i globalne wyzwania cywilizacyjne oraz ludzkie aspiracje i potrzeby”2.
Reforma systemu edukacji była postulowana od 1989 roku. Oczekiwano od tego momentu demokratyzacji życia szkolnego, zmian programowych, autonomii szkół
i ograniczenia kontrolnej roli nadzoru pedagogicznego. W listopadzie 1991 roku weszła
w życie ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku. Do 1996 roku szkoły przechodziły stopniowo w gestię gmin.
Polityka oświatowa państwa w latach 1989 – 1993 miała wyraźnie charakter liberalny3. W odniesieniu do założeń programu szkolnego postanowiono odejść od koncepcji jednego obowiązującego programu ministerialnego, na rzecz kilku podstaw programowych do wyboru nauczyciela. Dawało to podstawę do dostosowania treści, metod i form pracy do warunków lokalnych, ograniczało funkcje kontrolne państwa dotyczące procesu nauczania
a kładło nacisk na jego wyniki. Założeń jednak nie dało się wprowadzić z uwagi na wybory
w 1993 roku.
Właściwą reformę szkolnictwa w Polsce przeprowadzono w 1999 roku4. W 1998 r. wprowadzono Ustawę o zmianie ustawy o systemie oświaty, zaś w 1999 r. nowelizację tej ustawy. Zasadniczym celem reformy było stworzenie warunków do upowszechniania średniego oraz wyższego wykształcenia, wyrównywanie, zwłaszcza w środowisku wiejskim, szans edukacyjnych dzieci i młodzieży, wprowadzenie nowych programów kształcenia oraz przywrócenie szkołom funkcji wychowawczych.
Za przeprowadzeniem zmian oświatowych przemawiały także czynniki polityczne (bliska integracja Polski z Unią Europejską – a więc konieczność przygotowania młodzieży do konkurencji na europejskim rynku pracy) oraz makrospołeczne (wynikające z niżu demograficznego – a więc malejącej liczby dzieci i konieczności redukowania stanowisk nauczycielskich).
Ustawa usankcjonowała:
tworzenie i funkcjonowanie;
szkół podstawowych które są:
obowiązkowe, trwają sześć lat
podzielone są na dwa trzyletnie cykle dydaktyczne
1) nauczanie zintegrowane – obejmuje klasy I-III (zajęcia prowadzone są przez jednego nauczyciela, który pełni również funkcję wychowawcy)
2) nauczanie blokowe – obejmuje klasy IV-VI (przedmiotów uczą różni nauczyciele,
z czego jeden (wychowawca) odpowiedzialny jest za swoją klasę)
w klasie VI uczniowie przystępują do sprawdzianu poziomu wiedzy i umiejętności (nie ma on wpływu na ukończenie szkoły podstawowej jak i na przyjęcie do gimnazjum).
Reforma edukacji wiązała się ze zmianą sieci szkolnej i tworzeniem nowych typów szkół.
Gimnazjum:
obowiązkowe, trwające trzy lata
kształcenie na tym etapie ma charakter ogólny
nauka w gimnazjum kończy się egzaminem gimnazjalnym, pisanym przez uczniów klas III w kwietniu (egzamin składa się z dwóch części pisemnych: humanistycznej
i matematyczno-przyrodniczej, a od roku szkolnego 2008/2009 również z języka obcego; wynik egzaminu nie ma wpływu na ukończenie gimnazjum, ale ma znaczenie przy rekrutacji do szkół ponadgimnazjalnych).
Szkoły ponadgimnazjalne:
3-letnie licea profilowane (wspólny dla wszystkich kanon kształcenia ogólnego oraz kształcenia w danym profilu) lub przedmiotów i zajęć określonych w podstawach programowych profili kształcenia zawodowego – ich ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego
3-letnie licea ogólnokształcące, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego
2, 3 lub 4-semestralne policealne szkoły zawodowe – umożliwiają osobom maturzystom zdobycie kwalifikacji w konkretnym zawodzie na poziomie średnim technicznym lub równorzędnym
2-3-letnie zasadnicze szkoły zawodowe – ich ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminu
4-letnie technika – ich ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminu, a także uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego
2-letnie uzupełniające licea ogólnokształcące – dla absolwentów zasadniczych szkół zawodowych, ich ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego
3-letnie technika uzupełniające – dla absolwentów zasadniczych szkół zawodowych, ich ukończenie umożliwia uzyskanie dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe po zdaniu egzaminu, a także uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego.
obowiązku szkolnego realizowanego w szkołach podstawowych i gimnazjalnych,
obowiązku nauki realizowanego w szkołach ponadgimnazjalnych,
Ustawa regulowała również zasady działania gimnazjów niepublicznych i publicznych oraz sposób ich finansowania.
W drugim etapie reformy, we wrześniu 2002 r powstały licea profilowane, w których kształcić się ma 80 % uczniów danego rocznika5, uzyskując wykształcenie średnie. Założono, że ponad 45 % absolwentów liceów będzie kontynuować naukę w szkołach wyższych. W ten sposób w 2005 roku około 45 % młodzieży będzie uzyskiwać wyższe wykształcenie.
Drugim ważnym elementem reformy było wyrównanie szans edukacyjnych dzieci
i młodzieży. Założono, że każde dziecko winno mieć równe szanse i możliwości dostępu do edukacji, zależne jedynie od jego uzdolnień i zainteresowań6. Barierą dla tych szans nie może być status materialny jego rodziców jak również ich wykształcenie czy też miejsce zamieszkania. Przeszkodą nie mogła być też niepełnosprawność dziecka. Pomocą
w przezwyciężaniu tych barier miał być system wsparcia rodziców, system stypendialny, oraz „wprowadzenie rozwiązań prawnych na rzecz tworzenia warunków integracji uczniów
o specjalnych potrzebach edukacyjnych”. Ważnym założeniem było również ujednolicenie poziomu szkół funkcjonujących w różnych środowiskach, na wsi i w mieście oraz udostępnienie uczniom pracowni komputerowych oraz językowych. Założono również, że każdy uczeń gimnazjum będzie posiadał umiejętność posługiwania się komputerem.
Trzecim celem reformy była poprawa jakości edukacji. Wiązało się to przede wszystkim ze:
zmianą programów nauczania,
zwiększenia wychowawczej roli szkoły,
lepszym przygotowaniu absolwentów do dorosłego życia,
przygotowaniu absolwentów do stałego, ustawicznego kształcenia się.
Reforma edukacji wprowadziła również nowy element jakim jest ocenianie wewnętrzne, zależne od szkoły i ocenianie zewnętrzne- egzaminy. Ocenianie wewnętrzne to proces długotrwały, ulegający zmianom. Zmiany te musza być akceptowane przez uczniów
i ich rodziców. W reformującej się szkole wprowadzone zostało również ocenianie wspierające, które ma na celu pokazanie uczniowi, w czym i jakie zrobił postępy. Ocenianie takie nie może polegać na wyszukiwaniu błędów i uchybień. Jest to droga do wyeliminowania dotychczasowego sposobu oceniania uczniów, który uważany jest za zbyt represyjny, wywołujący lęk, powodujący u uczniów stany stresowe i uczenie się pod egzamin pod oczekiwania nauczyciela. Egzaminy zewnętrzne przygotowywane są przez Centralną Komisję Egzaminacyjną i Komisje Okręgowe. Pod koniec szkoły podstawowej, w klasie szóstej, odbywa się sprawdzian kompetencyjny, którego celem jest diagnoza osiągnięć i deficytów ucznia. Po zakończeniu gimnazjum jest egzamin gimnazjalny. Innym egzaminem zewnętrznym będzie egzamin maturalny, który budzi wiele kontrowersji oraz egzaminy zawodowe.
Zmiana ustrojowa w niewielkim stopniu poprawiła sytuację zawodową nauczycieli. Polscy nauczyciele rekrutują się w większości ze środowisk robotniczych i chłopskich, najczęściej słabo wykształconych. Zawód nauczyciela jest wciąż traktowany jako najprostsza droga do przejścia do zawodów inteligenckich.
U progu reformy
jedna piata nauczycieli była wobec niej niechętna
nauczyciele narzekali na zbyt niskie płace czy niespełnione obietnice rządu
nie dostrzegali rzeczywistej przyczyny oświatowego ubóstwa w samych sobie
nie dostrzegali swego zawodu jako wysoce cenionego społecznie.
Efektem procesu zubożenia zawodu nauczyciela jest odchodzenie wysoko wykwalifikowanych pedagogów z placówek oświatowo-wychowawczych do przemysłu, administracji, przedsiębiorczości, a nawet polityki. Wielu nauczycieli w szkołach podstawowych uczy głównego przedmiotu niezgodnie z wyuczoną specjalnością, a wielu nie ma pełnego wykształcenia.
Reforma wprowadziła system awansu zawodowego nauczycieli obejmujący cztery szczeble:
nauczyciel stażysta
nauczyciel kontraktowy
nauczyciel mianowany
nauczyciel dyplomowany.
Warunkiem nadania nauczycielowi kolejnego stopnia awansu zawodowego jest:
posiadanie wymaganych kwalifikacji
odbycie stażu zakończonego pozytywną oceną dorobku zawodowego
uzyskanie akceptacji odpowiedniej komisji kwalifikacyjnej lub zdanie egzaminu przed odpowiednia komisja egzaminacyjną.
Przez posiadanie kwalifikacji rozumie się posiadanie wykształcenia wyższego
z przygotowaniem pedagogicznym lub ukończenie zakładu kształcenia nauczycieli, czyli kolegium nauczycielskiego lub nauczycielskiego kolegium języków obcych, o ile jest to wystarczające do pracy na danym stanowisku w danym typie szkoły.
Reformy oświaty osiągały w kolejnych fazach transformacji ustrojowej w Polsce (1989–2002) różne stadia rozwoju. W rezultacie zmian w sferze zarządzania oświatą szkoły otrzymały dość szeroki zakres autonomii, a dyrektorzy i nauczyciele uzyskali uprawnienia do bardziej elastycznej realizacji programów nauczania oraz tworzenia klas autorskich. Do szkół i przedszkoli została wprowadzona nauka religii.
Należy stwierdzić, że reforma szkolnictwa jest procesem długotrwałym
i wymagającym stale rosnących nakładów budżetowych. Celem strategicznym reformy obecnego systemu edukacji w Polsce jest osiągnięcie standardów Unii Europejskiej, co nie będzie możliwe, jeśli na oświatę i szkolnictwo wyższe przeznaczać się będzie mniej niż około 6% PKB w najbliższych latach i ok. 8% w perspektywie lat 2015-20207. Podstawowym warunkiem rozwoju edukacji w Polsce jest określenie jej prognozy oraz opracowanie kompleksowego i perspektywicznego programu polityki edukacyjnej i reformy systemu edukacji, która jest społeczną wartością, podstawowym prawem człowieka oraz kapitałem ludzkim i nadzieją.
Kowalski J., Ideologiczne aspekty projektu reformy systemu edukacji, „Kwartalnik Pedagogiczny” 2000, nr 3-4.
Banach Cz., Edukacja dziś i w perspektywie, Edukacja, Nauka, Edukacja, 2002, s. 150.
Kowalski J., Ideologiczne aspekty projektu reformy systemu edukacji, „Kwartalnik Pedagogiczny” 2000, nr 3-4, s. 144.
„Edukacja, Raport 1997- 2001”, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa 2001, Reforma systemu edukacji, s. 15.
„Nowe w szkole” nr 3 /2000-2001,Kupisiewicz Cz., Banach Cz., Prognoza rozwoju edukacji w Polsce do roku 2020, s. 3-6.
Małgorzata Czerwińska
EWiP z j. angielskim
I rok IIo
Kowalski J., Ideologiczne aspekty projektu reformy systemu edukacji, „Kwartalnik Pedagogiczny” 2000, nr 3-4.↩
Banach Cz., Edukacja dziś i w perspektywie, Edukacja, Nauka, Edukacja, 2002, s. 150.↩
Kowalski J., Ideologiczne aspekty projektu reformy systemu edukacji, „Kwartalnik Pedagogiczny” 2000,
nr 3-4, s. 144.↩
Dz. U. Nr 12 poz. 96, z dnia 8 stycznia 1999 r. Przepisy wprowadzające reformę ustroju szkolnego.↩
„Edukacja, Raport 1997- 2001”, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa 2001, Reforma systemu edukacji, s. 15.↩
Tamże, s. 15.↩
„Nowe w szkole” nr 3 /2000-2001,Kupisiewicz Cz., Banach Cz., Prognoza rozwoju edukacji w Polsce do roku 2020, s. 3-6.↩