Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu

Z komentarzem.

Część 2 od potopu do dziejów patryjarchów

POTOP: 6,1-9,17

Przyczyna potopu — upadek moralny ludzkości

6 ¹ Kiedy ludzie zaczęli się mnożyć na ziemi, rodziły się im [także] córki.² Synowie Boga spostrzegli, iż córki człowiecze są piękne; pojęli więc za żony te wszystkie, które sobie upodobali.
³ Wtedy Jahwe rzekł:
— Duch mój nie może zawsze pozostawać^K w człowieku, gdyż jest on istotą [bardzo] cielesną; niech więc żyje [tylko] sto dwadzieścia lat.
⁴ W owych czasach byli na świecie olbrzymi — a także i potem — kiedy to synowie Boga współżyli z córkami człowieczymi, a one im rodziły [synów]. Byli to przesławni mocarze zamierzchłych czasów. ⁵ I Jahwe widział, że wielka jest niegodziwość ludzi na świecie i że wszelkie ich zamysły kierują się ku złu. ⁶ Pożałował więc Jahwe, że uczynił ludzi na ziemi, i zasmucił się w swym sercu. ⁷ I Jahwe rzekł:
— Zgładzę z powierzchni ziemi ludzi, których stworzyłem; a wraz z ludźmi zwierzęta domowe, płazy i ptactwo nieba, bo żałuję, że ich uczyniłem.⁸ Jedynie Noe był miły Jahwe.

Noe przed potopem

⁹ A oto dzieje Noego.
Noe wyróżniał się niezwykłą prawością wśród współczesnego mu pokolenia. Żył też bardzo bogobojnie. ¹⁰ Noemu urodziło się trzech synów: Sem, Cham i Jafet.¹¹ A świat skaził się (przed Bogiem), wypełniła go nieprawość. ¹² Widząc tak skażony świat — wszyscy ludzie bowiem wypaczyli drogę [swego życia] na ziemi —¹³ rzekł Bóg do Noego:
— Położę kres istnieniu wszelkiego ciała, gdyż przez nich nieprawość napełniła ziemię; wytracę więc ich z tej ziemi. ¹⁴ Ty zaś zbuduj sobie arkę z drzewa gofer; zrób w niej przegrody i powlecz ją smołą wewnątrz i zewnątrz. ¹⁵ A tak oto masz ją wykonać: trzysta łokci [ma mieć] długość arki, pięćdziesiąt łokci — szerokość, a trzydzieści — wysokość. ¹⁶ Sporządzisz dla arki przykrycie^K […] drzwi umieścisz z boku arki; zrobisz też [piętra]: dolne, drugie i trzecie. ¹⁷ Ja zaś sprowadzę na świat wody potopu, aby wygubić wszelką istotę cielesną pod niebem, w której jest tchnienie życia. Niech zginie wszystko na świecie! ¹⁸ Z tobą wszakże zawrę przymierze. Do arki wejdziesz więc ty, a z tobą twoi synowie, twoja żona i żony twoich synów. ¹⁹ Wprowadź też do arki po parze ze wszystkich zwierząt, samca i samicę, aby ocalały wraz z tobą.²⁰ Niech zatem wejdą z tobą wybrane pary wszelkiego gatunku ptactwa, bydła i płazów, aby ocalały. ²¹ Ty zaś zabierz wszystko, co nadaje się do jedzenia, i zgromadź u siebie, aby tobie i im służyło jako pokarm.
²² Noe uczynił to. Wypełnił wszystko, co mu Bóg polecił.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

6,1 Zagadkowy ten tekst pochodzi z tradycji jahwistycznej. Nie jest wykluczone, że stanowi on rodzaj sagi, zwięzłe powtórzenie starożytnego, legendarnego opowiadania o wschodnich herosach — tytanach (hebr. nefilim) i uprawianej przez nich rozpuście; hagiograf wykorzystał tę legendę jako drastyczny obraz upadku moralnego na świecie. — Istnieją też inne próby wyjaśnienia pojęcia „synowie Boga”. Za chybioną jednak trzeba uznać hipotezę Filona, Flawiusza oraz kilku Ojców, dopatrujących się w nich upadłych aniołów; niemożliwy jest przecież upadek cielesny u istot duchowych. Prawdopodobne jest natomiast ujęcie św. Jana Chryzostoma i św. Augustyna, według których idzie tu o Setytów i ich związki z Kainitkami (= córki człowiecze). Inni myślą o mężczyznach należących do klasy rządzącej lub po prostu o mężczyznach i kobietach, ponieważ mężczyzna został stworzony — wg biblijnego opowiadania — bezpośrednio przez Boga, kobieta zaś pochodzi jak gdyby od mężczyzny (według 2,21), jest więc niejako jego córką. Jedno wszakże jest pewne: napiętnowanie przez Autora nieograniczonego wielożeństwa, spowodowanego nieopanowaną zmysłowością. To jest motywem wyznaczenia ludziom przez Boga „stu dwudziestu lat” (ostatecznego okresu pokuty?). — a także potem, glosa nawiązująca do występowania ludzi-olbrzymów żyjących w czasach Mojżesza (por. Pwt 3,11 i 1 Sm 17,4-7). O gigantach przed potopem wspomina prorok Baruch (3,26-28), Księga Mądrości (14,6) i Księga Syracha (16,7n).

5-8. Antropopatyzmy: Jahwe żałował, martwił się; świadczą one o starożytności tekstu. Decyzja wygładzenia ludzi i zwierząt (stworzonych dla człowieka) jest więc wynikiem gniewu Boga na „świat bezbożnych” (2 P 2,5). Tej idei religijno-moralnej nie wypowiada wyraźnie literatura pozabiblijna, która zachowała tradycje o potopie. W literaturze wielu narodów starożytnych istnieje mianowicie znaczna liczba opowiadań o kataklizmie wodnym, zachowanych, niestety, przeważnie jedynie we fragmentach. Najcenniejsze, bo najobszerniejsze, są relacje mezopotamskie, szczególnie zaś epos pochodzenia sumeryjskiego, Gilgamesz. Istnieje zgodność w wielu szczegółach między relacją biblijną a Gilgameszem, co tłumaczy się pochodzeniem obu relacji ze wspólnego źródła ustnej — a może częściowo i spisanej? — tradycji mezopotamskiej (Abraham pochodził z Mezopotamii). W Biblii tradycja ta zachowała jednak bardziej pierwotny charakter i jest utrzymana w duchu ścisłego monoteizmu. Biorąc pod uwagę zarówno opowiadania biblijne, jak i liczne relacje pozabiblijne o potopie, zgodne między sobą co do istotnej treści, trzeba uznać je za reminiscencję jednego faktu, który zdarzył się w odległej starożytności. Czy zdarzył się on w Mezopotamii (np. jako katastrofalny wylew Eufratu i Tygrysu), tego nie jesteśmy pewni, choć mezopotamski koloryt opowiadania przemawia na korzyść tego przypuszczenia. Jeszcze trudniej określić epokę, w której miało miejsce to zdarzenie. Dotychczasowe niepowodzenia uczonych, poszukujących śladów potopu, sprzyjają hipotezie bardzo odległych czasów.

9. A oto dzieje Noego. Słowo toldot (= pokolenie, historia rodu, dzieje) podobnie jak w wierszu 5,1 nasuwa myśl o oddzielnym źródle literackim, z którego korzysta Autor. Tym razem są to aż dwa źródła, dwie relacje tradycji o potopie: jahwistyczna i kapłańska. Autor zrezygnował z uzgodnienia ich z sobą, pozostawiając widoczne różnice w wielu szczegółach. Zdawał więc sobie sprawę z tego, że są to rzeczy nieistotne i że jego popularne, ludowe opowiadanie będzie i tak dobrze zrozumiane w swej właściwej treści religijnej: Bóg karze za grzech bardzo surowo, lecz ocala ludzi sprawiedliwych. NT powie, że potop jest sądem Bożym i typem Sądu Ostatecznego (Łk 17,26 n; Mt 24,37). Wiersze 9-13 przynoszą tę samą treść, którą podały wiersze 5-8. Jest to świadectwo istnienia dwóch tradycji.

12. wszyscy ludzie, w hebr. dosł.: wszelkie ciało. W tym wyrażeniu zawiera się podkreślenie naturalnej słabości człowieka, a zarazem i jego moralnego upadku: fizyczna, a nie duchowa strona wzięła bowiem górę w człowieku.

14. Rzeczownik teba (= arka) nie jest słowem hebrajskim; być może że wywodzi się z języka egipskiego (por. Wj 2,3.5, gdzie słowo teba użyte jest na oznaczenie koszyka, złożonego w trzcinie na brzegu Nilu). Stanowi to dowód przemawiający na rzecz starożytności tradycji o potopie. Drzewo gofer, skądinąd nieznane, przypomina dźwiękowo gr. kuparissos (cyprys). Inne przekłady podają: drzewo żywiczne.

15-16. Opis arki nie jest dokładny. Miał to być bowiem statek, tymczasem otrzymujemy obraz wielkiej i ciężkiej skrzyni o trzech przegrodach.

17. Niech zginie wszystko na świecie! Ten świat (dosł.: ziemia — erec) nie oznacza całej kuli ziemskiej, lecz obszar, o którym mówi tradycja (np. w Rdz 41,54 „cała ziemia” oznacza jedynie obszar Syrii i Palestyny). Jest to zatem obszar stanowiący prakolebkę ludzkości.

18. Wzmianka o przymierzu Boga z Noem jest uprzedzeniem treści rozdz. 9,9-17.

19-20. Noe ma zabrać po jednej parze zwierząt (tradycja kapłańska). Autor nie troszczy się o to, jak (lub: czy) miano łowić zwierzęta drapieżne.

7 ¹ Potem Jahwe powiedział do Noego:
— Wejdź do arki razem z całą swoją rodziną; przekonałem się bowiem, że ty jeden jesteś prawy wobec mnie wśród tego pokolenia. ² Ze wszystkich zwierząt czystych wybierz sobie po siedem samców i samic, ze zwierząt nieczystych natomiast [tylko] po dwie sztuki: samca i samicę. ³ Z ptactwa [weź] także po siedem samców i samic, aby zachować przy życiu te gatunki na całej ziemi.⁴ Albowiem za siedem dni sprawię, że będzie padał na ziemię deszcz przez czterdzieści dni i czterdzieści nocy. W ten sposób zgładzę z powierzchni ziemi wszelką istotę, jaką powołałem do bytu.
⁵ Noe wypełnił wszystko, co mu Jahwe polecił.

Przebieg potopu

⁶ Noe liczył sześćset lat, kiedy wody potopu spadły na ziemię. ⁷ Właśnie przed nadchodzącym potopem wszedł Noe do arki, a wespół z nim synowie, żona i żony jego synów. ⁸ Spośród zwierząt czystych i nieczystych, jak i spośród ptactwa i wszelkich płazów ⁹ weszły za Noem do arki po dwie sztuki — samiec i samica — jak mu to Bóg nakazał.¹⁰ Po upływie siedmiu dni wody potopu spadły na ziemię. ¹¹ Trysnęły więc wszystkie źródła ogromnego oceanu, rozwarły się też upusty niebios. Działo się to w sześćsetnym roku życia Noego, w siedemnastym dniu drugiego miesiąca.
¹² Ulewny deszcz padał na ziemię przez czterdzieści dni i czterdzieści nocy.¹³ W tym właśnie dniu wszedł do arki Noe i jego synowie: Sem, Cham i Jafet, a także żona Noego i trzy żony jego synów. ¹⁴ Oni sami więc i wszelkie rodzaje zwierząt, bydła, płazów, ptaków i innych istot skrzydlatych ¹⁵ weszli za Noem do arki, po parze wszystkich żywych istot cielesnych. ¹⁶ A kiedy już weszły — samiec i samica wszelkiej żywej istoty — jak to Noemu Bóg nakazał, Jahwe zamknął za nim [drzwi].
¹⁷ A potop trwał na ziemi czterdzieści dni. Wody wezbrały i pochwyciły arkę, która uniosła się wysoko ponad ziemię.¹⁸ Wody wezbrały bardziej i spiętrzyły się nad ziemią, arka zaś pływała po ich powierzchni. ¹⁹ Kiedy wody jeszcze bardziej spiętrzyły się ponad ziemią, zostały zakryte wszystkie najwyższe góry, istniejące pod niebem. ²⁰ Wody spiętrzyły się bowiem [jeszcze] o piętnaście łokci powyżej, tak że zostały zakryte góry.²¹ Wyginęły wtedy wszystkie istoty poruszające się po ziemi: ptactwo, bydło, dzika zwierzyna, jak i wszystkie płazy; wyginęli też wszyscy ludzie. ²² Cokolwiek oddychało, cokolwiek istniało na lądzie — wymarło. ²³ Tak więc [Bóg] wygubił doszczętnie wszystkie stworzenia na ziemi, od człowieka do bydlęcia, płazów i ptactwa nieba; zostały one całkowicie zgładzone z ziemi. Ostał się tylko Noe, a z nim to, co było w arce. ²⁴ A wody piętrzyły się nad ziemią przez sto pięćdziesiąt dni.8 ¹ Bóg pamiętał jednak o Noem i każdej żywej istocie, także i o każdym bydlęciu, które z nim było w arce. Dlatego sprowadził Bóg wiatr na ziemię, i wody zaczęły opadać. ² Zamknęły się źródła oceanu i upusty niebios — deszcz przestał padać z nieba. ³ Wody powoli ustępowały z ziemi, ubywało ich przez całe sto pięćdziesiąt dni. ⁴ W końcu arka osiadła na górach Ararat; było to siedemnastego dnia siódmego miesiąca.⁵ Wody tymczasem opadały dalej aż do dziesiątego miesiąca. W pierwszym dniu dziesiątego miesiąca ukazały się szczyty gór. ⁶ Po [dalszych] czterdziestu dniach otworzył Noe okno arki, które sporządził, ⁷ i wypuścił kruka. Ten wylatywał, lecz powracał ^K aż do czasu opadnięcia wód na powierzchni ziemi. ⁸ Noe wypuścił też gołębia, aby się przekonać, czy wody obniżyły się na powierzchni ziemi. ⁹ Gołąb nie znalazł jednak miejsca na odpoczynek i powrócił do niego do arki; wody pokrywały bowiem jeszcze całą ziemię. Noe wyciągnął rękę, pochwycił ptaka i wziął go do siebie, do arki. ¹⁰ Potem czekał jeszcze dalszych siedem dni i znowu wypuścił gołębia z arki. ¹¹ Gołąb powrócił do niego pod wieczór ze świeżym listkiem oliwki w dziobie. Poznał wtedy Noe, że wody bardzo zmalały na powierzchni ziemi. ¹² Poczekał jednak jeszcze dalszych siedem dni i wypuścił gołębia, który nie powrócił już do niego.

Noe po potopie

¹³ W pierwszym dniu pierwszego miesiąca, w roku sześćset pierwszym obeschły wody na ziemi; Noe usunąwszy bowiem dach arki zobaczył, że oto powierzchnia ziemi obeschła. ¹⁴ Zupełnie sucha była jednak ziemia dopiero dwudziestego siódmego dnia drugiego miesiąca.¹⁵ Wtedy to Bóg przemówił do Noego:

— ¹⁶ Wyjdź z arki razem z żoną,

synami i żonami twoich synów.

¹⁷ Wyprowadź też wszystkie żywe istoty cielesne, jakie posiadasz:

ptactwo, bydło i wszystkie płazy;

niech się rozejdą po ziemi,

niech będą płodne i niech się rozmnożą.

¹⁸ Wyszedł więc Noe, a z nim jego synowie, żona i żony jego synów. ¹⁹ Wyszły też z arki wszystkie rodzaje zwierząt, płazów, ptactwa i wszystkiego, co się porusza na ziemi. ²⁰ Noe zaś zbudował dla Jahwe ołtarz, a wybrawszy spośród wszystkich zwierząt czystych i spośród ptaków czystych, złożył je na ofiarę całopalną na tym ołtarzu. ²¹ Kiedy Jahwe poczuł miłą woń, rzekł do siebie:
— Nie będę więcej przeklinał ziemi z powodu ludzi, gdyż skłonności ich serca są złe już od samej młodości. Nie chcę więcej wytracać wszystkiego, co żyje, jak to [przez potop] uczyniłem. ²² Odtąd więc, jak długo będzie istnieć ziemia, nie ustaną

siew i żniwo,

chłód i upał,

lato i zima,

dzień i noc.

9 ¹ Następnie pobłogosławił Bóg Noego i jego synów, mówiąc do nich:
— Bądźcie płodni, mnóżcie się i zapełniajcie ziemię. ² Niech bo jaźń i lęk wobec was odczuwają wszystkie zwierzęta ziemi, wszystkie ptaki nieba, wszystko, co się porusza na ziemi, i wszystkie ryby morskie; są one oddane w wasze ręce. ³ Wszystko, co się porusza i żyje, ma wam służyć za pokarm, podobnie jak i rośliny zielone; wszystko to daję wam.⁴ Nie wolno wam tylko spożywać mięsa z jego życiem, to jest z jego krwią.⁵ Także i waszej krwi, to jest waszego życia, będę się dopominał; będę się dopominał od każdego zwierzęcia i od każdego człowieka. Upomnę się o życie człowieka u jego bliźniego. ⁶ Ktokolwiek przeleje krew ludzką, jego własna krew ma być przelana przez ludzi, gdyż Bóg uczynił człowieka na swój obraz. ⁷ Wy zaś bądźcie płodni i mnóżcie się; rozprzestrzeniajcie się po ziemi mnożąc się na niej.
⁸ Potem przemówił Bóg do Noego i jego synów tymi słowami:
— ⁹ Oto Ja ustanawiam teraz moje przymierze z wami i waszym przyszłym potomstwem, ¹⁰ a także ze wszystkimi istotami żywymi, które są razem z wami: z ptactwem, bydłem i dziką zwierzyną^K; ze wszystkimi tymi, które wyszły z arki, ze wszystkimi zwierzętami na ziemi.¹¹ Zawieram przymierze z wami! Żadna istota cielesna nie zostanie już nigdy zgładzona przez wody potopu, bo nigdy już nie będzie potopu niszczącego ziemię.
¹² I rzekł Bóg:
— A oto znak przymierza. Kładę go pomiędzy mną a wami — i wszelką żywą istotą, która jest z wami — po wieczne czasy. ¹³ Kładę mój łuk na obłokach; on będzie służył za znak przymierza pomiędzy mną a ziemią. ¹⁴ Gdy więc zgromadzę obłoki nad ziemią, a na obłokach ukaże się ten łuk, ¹⁵ wówczas wspomnę na swoje przymierze, łączące mnie z wami i z wszelką istotą żywą, obdarzoną ciałem: i nigdy już wody nie przeobrażą się w potop, by zniszczyć wszelką istotę cielesną. ¹⁶ Kiedy więc ten łuk ukaże się na obłokach, wtedy Ja spojrzę nań, aby przypomnieć sobie przymierze wieczne, łączące mnie z każdą żywą istotą, z wszelkim ciałem na ziemi.
¹⁷ I rzekł Bóg do Noego:
— Taki właśnie jest znak przymierza, które zawarłem z wszelką istotą cielesną, jaka istnieje na ziemi.
¹⁸ Synami Noego, którzy wyszli z arki, byli: Sem, Cham i Jafet. Cham był ojcem Kanaana. ¹⁹ Ci trzej więc byli synami Noego; z nich to rozwinęła się [ludzkość] całej ziemi.
²⁰ Noe rozpoczął teraz pracę jako rolnik; zasadził także winnicę. ²¹ Gdy pewnego razu napił się wina, odurzył się i obnażył się w swoim namiocie. ²² Cham, ojciec Kanaana, zobaczył nagość ojca i opowiedział o tym obu braciom na dworze. ²³ Wtedy Sem i Jafet wzięli płaszcz, założyli go sobie na plecy i wszedłszy tyłem okryli nagość swego ojca; twarze mieli przy tym odwrócone, tak że nie widzieli nagości ojca. ²⁴ Kiedy Noe obudził się po winie i dowiedział się, jak z nim postąpił jego młodszy syn,²⁵ rzekł:

— Przeklęty niech będzie Kanaan!

Niech będzie najniższym sługą swoich braci!

²⁶ A potem dodał:

— Niech będzie błogosławiony Jahwe, Bóg Sema,

a Kanaan niech będzie jego^K sługą.

²⁷ Niech Bóg rozprzestrzeni Jafeta;

niech on zamieszka w namiotach Sema,

Kanaan zaś niech będzie jego sługą.²⁸ Noe żył po potopie trzysta pięćdziesiąt lat. ²⁹ Kiedy Noe umierał, liczba lat całego jego życia wynosiła dziewięćset pięćdziesiąt.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

7,2 -3 Noe ma wziąć po siedem par zwierząt czystych, a po jednej parze nieczystych (tradycja jahwistyczna, odmienna od 6,19-20). Z tego wynika, że na czasy przed potopem przenosi Autor podział na zwierzęta rytualnie czyste i nieczyste, wprowadzony dopiero przez Prawo Mojżesza (Kpł 11, Pwt 14). Jest to wyraźny anachronizm.

8-9. Znowu podana jest inna liczba zwierząt: po parze z czystych i nieczystych stworzeń (tradycja kapłańska, na określenie Boga używająca niemal wyłącznie słowa Elohim).

11. Ślad starowschodnich wyobrażeń o budowie świata: ziemia jako tafla pływa po ogromnym oceanie, a firmament obejmuje jej krańce, wylewając czasem wodę górną przez swoje zawory (por. 1,7).

13. Razem osiem osób. (Wg relacji Berossusa na okręcie Xisutrosa byli jeszcze krewni i służba, wg eposu Gilgamesz prócz rodziny Utnapisztima byli rzemieślnicy i sternik). Św. Piotr uważa arkę za typ Kościoła (1 P 3,21): na obszarze objętym potopem arka była istotnie jedynym środkiem ratunku. Pomimo 2 P 2,5 i 1 P 3,20 potop nie musiał zaskoczyć i zgładzić wszystkich ludzi, a zatem Noego nie musi się uważać za praojca całej ludzkości.

17. czterdzieści dni (por. w. 12) trwał potop, tzn. padał ulewny deszcz, ale woda utrzymała swój najwyższy poziom przez 150 dni (w. 24).

8,4. Ararat, babil. Urartu: nazwa krainy górzystej, zwanej później Armenią. Wg Gilgamesza okręt ląduje na górze Nisir.

6-12. Wysyłanie ptaków obrazowo uzmysławia niecierpliwe oczekiwanie na osuszenie się ziemi. Żeglarze morscy na starożytnym Wschodzie zabierali zwykle na pokład ptaki; w razie potrzeby wypuszczali je i po kierunku lotu ptaków poznawali, gdzie znajduje się najbliższy ląd. Także Gilgamesz opowiada o wypuszczeniu ptaków i to trzech różnych: gołębia, jaskółki i kruka.

14. Z porównania 7,11 i 8,14 wynika, że rodzina Noego przebywała w arce rok i jedenaście dni.

20. Ofiara całopalna jest przede wszystkim aktem uwielbienia Boga; tutaj, oczywiście, jest także podziękowaniem za ocalenie od zagłady. O ofierze wdzięczności po potopie wspominają również relacje pozabiblijne, lecz kończą się one mitycznym ubóstwieniem bohatera potopu.

21. W języku kultowym spaloną ofiarę i jej zapach określa się jako „woń miłą Bogu” (por. Wj 29,18; Kpł 1,13; 2,2). Antropomorficzne wyrażenie: Jahwe poczuł miłą woń oznacza życzliwe przyjęcie złożonej ofiary. Ciekawa rzecz, zupełnie podobne wyrażenie zawiera tekst Gilgamesza, ale już w ujęciu politeistycznym: „bogowie wdychali miły zapach”. — Motywem zmniejszającym odpowiedzialność człowieka za grzech jest według Autora skłonność do zła, istniejąca w człowieku od samej młodości. Tę ważną prawdę moralną wspominają także inne Księgi ST (Ps 51,7; Jb 14,4 i in.).

22. Poetycko ujęte zapewnienie, że porządek w przyrodzie nie dozna odtąd istotnego zakłócenia.

9,1. Począwszy od tego wiersza aż do w. 17 tradycja P (zob. Wstęp) opowiada o przymierzu, jakie Bóg zawarł z Noem i jego rodziną, a poprzez nich z ludzkością, której Noe stał się praojcem (por. w. 9).

3. Człowiek otrzymuje prawo żywienia się mięsem zwierzęcym. Autor tego wersetu sądzi zatem, że ludzie początkowo byli jaroszami (zob. Koment. do 1,29), że więc żyli w pełnej harmonii ze zwierzętami; ta harmonia po potopie już nie powróciła.

4-7. Dwa zakazy, zwane popularnie „prawem Noego”: zakaz spożywania krwi zwierząt (bo krew jest siedliskiem życia, którego jedynym panem jest Stwórca) i zakaz odbierania życia człowiekowi. Ten drugi zakaz opatrzył Autor (tradycja P) teologiczną motywacją: człowiek jest stworzony na podobieństwo Boga, stąd Bóg upomina się o jego życie, jakoby o życie swego krewnego. Zakaz spożywania krwi jest tutaj nawiązaniem do Prawa Mojżeszowego (Kpł 7,26; Pwt 12,23), być może w związku z troską o złagodzenie Obyczajów. Także Kościół Apostolski zachował ten zakaz na pewien czas (Dz 15,29).

12-17. Przymierze Boga z Noem jest według intencji Autora ideą teologiczną, niejako wyrównującą niezgodność pomiędzy uniwersalistycznym pojmowaniem Boga w prehistorii biblijnej (Rdz 1-11), a ograniczonym charakterem religii izraelskiej (Jahwe królem tylko jednego Narodu Wybranego). Bóg — Stwórca — Jahwe błogosławi całej ludzkości. Niezwykle pięknie, poetycko symbolizuje to właśnie tęcza na niebie (etiologia ludowa). Trudno doprawdy o trafniejszy obraz przyjaźni człowieka z Bogiem.

18. Imiona trzech synów Noego występują już po raz czwarty (por. 5,32; 6,10; 7,13). Cham jest najmłodszy (9,24), Sem (hebr. Szem) najstarszy (10,21). Autor nawiązuje tutaj do genealogii Adamitów (z rozdz. 5) przerwanej długim opowiadaniem o potopie.

20-27. Można dyskutować nad tym, czy te wiersze nie są interpolacją, glosą przerywającą opowiadanie (w którym 9,18-19 i 10,1b tworzą naturalny wstęp do „tablicy narodów”). Można też mieć wątpliwości co do historyczności samego zdarzenia w rodzinie Noego. Nie ulega jednak wątpliwości, że Autor podkreśla w bardzo obrazowy sposób niski stan seksualnej moralności Kanaanitów, jak gdyby odziedziczonej przez nich po ich praojcu Chamie. Może zatem jest to tylko echo potępienia Kanaanitów przez Mojżesza (Kpł 18,24-30)? — Tekst traktuje głównie o kwestii religijnej. Wskazuje na to wyrażenie: Niech będzie błogosławiony Jahwe (w. 26). Jest On nazwany Bogiem Sema, gdyż lud Jahwe, Izraelici, to potomkowie Sema. Jafet ma mieszkać w namiotach Sema, co prawdopodobnie ma oznaczać łatwy, przyjacielski sposób poznania (i przyjęcia) religii prawdziwego Boga (dla pełnego zrozumienia tekstu por. koniecznie Rdz 12,3). Cham natomiast jako sługa zetknie się z religią swego pana. Wiadomo, że Izraelitom były wzbronione bliższe kontakty z Kanaanitami, „synami Chama” (por. Wj 23,31-33; Pwt 7,1-4). Tak więc przez wypowiedź Noego uwypukla Autor ideę wybrania Semitów jako ludu Jahwe. Choć Jafet zachował się równie godnie jak Sem, nie doznał żadnego wyróżnienia. Zaimek „jego” (w. 26) odnosi się do Sema.

Tablica narodów

10 ¹ Oto dzieje synów Noego, Sema, Chama i Jafeta, którym po potopie urodzili się synowie.
² Synami Jafeta byli:
Gomer, Magog, Madaj, Jawan, Tubal, Meszek i Tiras.
³ Synami zaś Gomera byli: Aszkenaz, Rifat i Togarma. ⁴ Synami Jawana byli: Elisza, Tarszisz, Kittim i Dodanim. ⁵ Od nich pochodzą mieszkańcy pogańskich wysp w różnych krajach, podzieleni według języka na szczepy i narody.
⁶ Synami Chama byli: Kusz, Micrajim, Put i Kanaan. ⁷ Synami Kusza byli: Seba, Chawila, Sabta, Rama i Sabteka. Synami Ramy byli: Szeba i Dedan. ⁸ Kuszowi urodził się Nimrod, pierwszy mocarz na ziemi. ⁹ Był on też sławnym myśliwym (przed Jahwe). Stąd poszło przysłowie: Dzielny jak Nimrod, sławny myśliwy (przed Jahwe). ¹⁰ Początkiem jego panowania był Babel, Erek, Akkad i Kalne w ziemi Szinear¹¹ Z tej ziemi pociągnął do Aszszur i zbudował Niniwę, Rechobot-Ir, Kalach,¹² a także wielkie miasto Resen, leżące pomiędzy Niniwą a Kałach. ¹³ Micrajimowi zaś urodzili się: Ludim, Anamim, Lehabim, Naftuchim, ¹⁴ Patrusim, Kasiuchim — od których wywodzą się Filistyni — w końcu zaś Kaftorim. ¹⁵ Kanaanowi urodził się pierworodny syn Sydon, potem Chet, ¹⁶ a także Jebuzyci, Amoryci, Girgaszyci, ¹⁷ Chiwwici, Arkici, Sinici, ¹⁸ Arwadyci, Cemaryci i Chamatyci. Potem szczepy Kanaanitów rozproszyły się. ¹⁹ Granica posiadłości Kanaanitów sięgała od Sydonu w kierunku Gerary aż po Gazę, a dalej w kierunku Sodomy, Gomory, Admy i Cebojim aż po Leszę. ²⁰ Ci to są synowie Chama, podzieleni według szczepów i języków, krajów i narodów.
²¹ Semowi, praojcu wszystkich Hebrajczyków^K a starszemu bratu Jafeta, urodzili się również synowie. ²² Synami Sema byli: Elam, Aszszur, Arpakszad, Lud i Aram. ²³ Synami Arama byli: Uc, Chul, Geter i Masz. ²⁴ Arpakszadowi urodził się Szelach, Szelachowi zaś Heber. ²⁵ Heberowi urodziło się dwóch synów; jednemu było na imię Peleg, gdyż za jego czasów podzieliła się [ludzkość] na ziemi; jego brat nosił imię Joktan. ²⁶ Joktanowi urodził się Almodad, Szelef, Chacarmawet, Jerach, ²⁷ Hadoram, Uzal, Dikla, ²⁸ Obal, Abimael, Szeba, ²⁹ Ofir, Chawila i Jobab. Ci wszyscy byli synami Joktana. ³⁰ Ich siedziby sięgały od Meszy w kierunku Sefar, ku wschodniej wyżynie. ³¹ Ci to są synowie Sema, podzieleni według szczepów, języków, krajów i narodów.
³² Takie są szczepy synów Noego według ich pokrewieństwa wśród narodów. Od nich wywodzą się narody, które rozprzestrzeniły się na ziemi po potopie.

Rozproszenie narodów

11 ¹ Cała ziemia używała wtedy jednej mowy, czyli tych samych wyrazów.² Gdy [ludzie] nadciągnęli ze wschodu, natrafili na nizinę w ziemi Szinear i tam się osiedlili.
³ Potem powiedzieli sobie:
— Do dzieła! Naróbmy cegieł i wypalmy je w ogniu!
I tak cegła zastępowała im kamień, a smoła zaprawę murarską. ⁴ Rzekli też:
— Do dzieła! Zbudujemy sobie miasto z wieżą, której szczyt dosięgnie nieba! Tak zdobędziemy sobie rozgłos, abyśmy nie musieli rozpraszać się po całej ziemi.
⁵ A Jahwe zstąpił, aby zobaczyć miasto i wieżę, które budowali ludzie, ⁶ i rzekł:
— Tworzą oni jeden lud i wszyscy mają tę samą mowę. To jest przyczyna ich działania! Odtąd żadne zamierzenie nie będzie dla nich niewykonalne. ⁷ Zejdźmy więc i pomieszajmy tam ich mowę, aby już nie rozumieli się wzajemnie.
⁸ I tak rozproszył ich Jahwe stamtąd po całym świecie, przestali więc budować owo miasto. ⁹ Dlatego właśnie nazwano je Babel, gdyż Jahwe pomieszał tam mowę całej ziemi; stamtąd też rozproszył ich Jahwe po całym świecie.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..

10,1 Ten wiersz znowu rozpoczyna cytat, starożytną genealogię (por. 5,1) zwaną powszechnie „tablicą narodów”. Mimo że w w. 10,1 Sem jest wymieniony na pierwszym miejscu, jego potomkowie są podani w tej „tablicy” na miejscu ostatnim. Widocznie Autorowi chodziło o to, by z potomkami Sema bezpośrednio związać dzieje Abrahama-Semity, rozpoczynające się od 11,26. — „Lista” z rozdziału 10 posiada swoisty charakter. Nie stanowi ona bynajmniej wiernie przekazanej genealogii ludów Wschodu, lecz jest raczej próbą jakiegoś syntetycznego ujęcia najstarszej, historycznie już znanej ludzkości. Uderza fakt, że oprócz imion szczepów i narodów występują też imiona jednostek (np. Nimrod, Heber), a także i nazwy miast. Jeśli do tego dodać niejednolitość stylu i języka, a także małe niezgodności w treści (porównaj np. w. 7 z 28, a 13 z 22), dojdziemy do wniosku — powszechnego wśród uczonych — że „lista” ma charakter kompilacyjny: tradycję jahwistyczną powiązano z kapłańską (podobnie jak to było w opowiadaniu o potopie). Tym się też najlepiej tłumaczy fakt, że obok starożytnych imion, takich jak: Babel, Erek, Akkad — spotykamy młode ludy „Jawan” i „Madaj”, po raz pierwszy wspomniane w zapiskach klinowych z IX wieku przed Chr. Tak więc IX/VIII wiek wypada uznać za czas ostatecznej redakcji „tablicy”, której większa część pochodzi jednak ze znacznie starszej tradycji. — Główna idea teologiczna wynikająca z „listy” to uniwersalizm duchowy: wszystkie narody świata (bo taki tylko „świat” znał Autor Księgi) z woli Boga, który uczynił płodnym pierwsze małżeństwo (por. 1,28), tworzą jedną wielką rodzinę. Choć niektóre zapomniały o Bogu — Stwórcy wszechświata, On jest ich Panem i może je znowu przywieść do siebie.

2-5. Potomkowie Jafeta zamieszkują wyspy Morza Śródziemnego i północną część Azji Mniejszej. Potomków Jawana — Greków (Jończyków) wspomina po raz pierwszy król asyryjski Sargon II (721-705). — Madaj — Medowie, znani są od IX w. z zapisków klinowych. Gomer — to Kimmeriowie (por. Odyseja 11,14), którzy w VII w. wszczęli wędrówkę ludów Wschodu. Magog — Scytowie, mieszkający między Morzem Czarnym a Kaspijskim.

6-20. Potomkowie Chama zamieszkują południowe obszary starożytnego Wschodu. Micrajim oznacza Egipt. Put — tereny Libii lub wybrzeże Somali. Imię Kusz objaśnia Autor niejednolicie (w. 7 i 8). — Nimrod (w. 8-12) według w. 10 miał się przyczynić do powstania semickiego państwa w Mezopotamii. Jego postać przywodzi na myśl legendarną postać Gilgamesza z Uruk, walczącego z lwami, lub króla Ninib-Ninurtę, czczonego w mieście Nippur. — Kaftoryci to mieszkańcy wyspy Kaftor (gr. Krapatos), później zwanej Kretą.

21-31. Potomkowie Sema zamieszkują Mezopotamię i ziemie sąsiadujące z nią. — Wiersz 21 czyni wrażenie późniejszego dodatku, jakoby wstępu do listy Semitów. Być może, że Autor-glosator chciał w ten sposób już na wstępie podkreślić rolę Hebera (o którym mówi w. 24-25), praojca Hebrajczyków, a stąd i Abrahamidów (por. 11,10-27). — Elam to wielki, niesemicki lud mieszkający nad Zatoką Perską. Powiązanie go z Semitami tłumaczy się tym, że Elamici ulegali wpływom semickiej kultury babilońsko-asyryjskiej. — Aram jest ludem zajmującym początkowo obszary Syrii i górnej Mezopotamii, potem rozproszonym aż po Egipt. Za czasów Patriarchów za główną siedzibę Aramejczyków uważano kraj położony w górnej Mezopotamii, który nazwano Aram-Naharajim (= Aram dwu rzek, tj. rzek Eufratu i Tygrysu). — Joktan, bliżej nieznana kraina, być może leżąca w południowej Arabii.

11,1. Czy wyrażenie „jedna mowa” stoi w sprzeczności z „tablicą narodów” (rozdz. 10), która suponuje istnienie wielu narzeczy i odrębnych języków? Tylko w przypadku, gdyby Autor myślał o całym znanym mu świecie. Jednakże wyrażenie: cała ziemia może się też odnosić jedynie do pewnego terytorium, na którym niegdyś — zgodnie ze starożytną tradycją — ludzie mówili jednym językiem. Być może jest to odległe wspomnienie pierwotnej jednolitości językowej Semitów.

2. Z wędrówek szczepów wyłaniają się narody; wspomniana przez Autora grupa ludzka przechodzi ze stanu koczowniczego do życia osiadłego. Ponieważ Szinear (odpowiadając akk. Szanhar) oznacza Babilonię, albo też całą Mezopotamię (por. Dn 1,2; Rdz 14,1.9; Iz 11,11), w wyrażeniu ze wschodu kryje się wspomnienie o przybyciu stamtąd najstarszych mieszkańców Międzyrzecza — Mezopotamii.

3. W braku naturalnego kamienia i wapna cegła i smoła są od dawna właściwym budulcem Mezopotamii.

4. Łączność miasta z wieżą jest na Wschodzie zrozumiała sama przez się. Wieża jednak w najstarszych czasach nie miała przeznaczenia obronnego, lecz narodowo-religijne. Jako ziggurat (= piramida stopniowa) górowała ona nad miastem, utwierdzając sławę tego miasta i jego naczelnego bóstwa, któremu była poświęcona. Tak np. już w trzecim tysiącleciu przed Chr. sumeryjski książę Gudea chełpił się, że wzniósł swoją budowlę w Lagasz (dla boga Ninnu) „aż do nieba”. Ten zwrot jest więc zwykłą wschodnią hiperbolą. — Wiersz 4 nie mówi wyraźnie, na czym polegała wina budowniczych. Wydaje się jednak, że słowo rozgłos (hebr. szem może też oznaczać pomnik) każe domyślać się u nich uczucia pychy; pełni zbiorowej energii chcą stworzyć potęgę: jej symbolem ma być wieża, która by była postrachem dla innych mieszkańców tych ziem. Ponieważ przy tym zamierzają oni utwierdzić kult obcych bóstw, a nie Jahwe — Stwórcy świata (wynika to ze słowa Babel w w. 9; wiadomo, że obok Marduka czczono w Babilonie wiele różnych bóstw), dopuszczają się — w oczach Autora-Izraelity — ciężkiego występku.

5. Antropomorfizm: Bóg musi schodzić na ziemię, aby dostrzec to, co ludziom wydawało się tak olbrzymim. Subtelna, choć może nie zamierzona ironia.

6-7. Bóg postanawia ukarać pychę. Czy musi On działać osobiście? Nie. Podobnie jak w Rdz 2,21 wystarczy, że On jest przyczyną nadrzędną, bezpośrednio natomiast działają przyczyny wtórne. Nie Bóg to zatem, ale złe postępowanie ludzkie, grzech rozbija jedność między ludźmi, dzieli ich i rozprasza.

8. przestali więc budować owo miasto — Jest to ujęcie symboliczne, gdyż Babilon, o którym tu mowa (w. 9), jako wielkie miasto istniał od końca trzeciego tysiąclecia aż po wiek VII przed Chr. Autor wyraża myśl teologiczną, że miasta — jak i wszelkie inne dzieła ludzkie — nie osiągną zamierzonej wielkości bez zgody Boga. — Jest też możliwe, że Autor pisał w czasie, gdy Babilon był częściowo zniszczony przez działania wojenne (Sancherib, rok 689).

9. Imię Babel ma przypominać pomieszanie języków. Autor przytacza tu hebrajską etymologię ludową: balal = pomieszać, pomnożyć. W języku akkadzkim objaśnia się to słowo jako bab-ili(u) = brama boga. Uczeni jednak i tę etymologię uważają za niepewną. — Całe opowiadanie 11,1-9 ujmuje istnienie wielości języków z punktu widzenia religijnego. Rozmaitość języków, łatwa do zaobserwowania na Wschodzie, a szczególnie w wielojęzycznym Babilonie, jest dla ludzi przykra. Utrudnia ona wzajemne porozumiewanie się, posiada zatem znamiona kary Bożej. Kara ta może być wyrazem potępienia cywilizacji hołdującej grzechowi.

10-26. Lista Semitów służy Autorowi jako myślowe przejście od ludzkości, która oddaliła się od Boga, do tej jej części, która Mu pozostała wierną. Tekst „listy” przypomina pod względem układu genealogię w rozdz. 5.

27-32. „Lista” rodu Teracha wykazuje pokrewieństwo, łączące Abrahama (= Abrama), a potem i jego potomków, Izraelitów, z innymi ludami semickimi Bliskiego Wschodu. — Nachor jest dziadkiem Rebeki, żony Izaaka (Rdz 24,24), a Lot praojcem Moabitów i Ammonitów (wg 19,30-38). — Starożytne miasto sumeryjskie Ur leżało blisko dawnej zatoki morskiej. Świetność swą przeżywało już około 2600 r. przed Chr. (szlachetne metale, koło garncarskie, bogate wyposażenie domów, imponująca wieża — piramida stopniowa). Istnieje jednak przypuszczenie (np. C. H. Gordona), że w tekście w. 28 chodzi o inne Ur, mianowicie o kolonię handlową położoną niedaleko Charanu (późn. Edessy), w północnej Mezopotamii. Tę kolonię założyło sobie starożytne miasto Ur znad zatoki morskiej, i dlatego nadało jej swoje imię: Ur. Miasto Charan (akk. Char-ra-nu) w północnej Mezopotamii stanowiło punkt centralny, w którym krzyżowały się szlaki karawan.

POTOMKOWIE SEMA: 11,10-26

¹⁰ Oto dzieje potomków Sema:
Sem liczył sto lat, gdy urodził mu się Arpakszad w dwa lata po potopie. ¹¹ Po urodzeniu się Arpakszada żył Sem pięćset lat i miał jeszcze synów i córki.
¹² Arpakszad liczył lat trzydzieści pięć, gdy urodził mu się Szelach. ¹³ Po urodzeniu się Szelacha żył Arpakszad czterysta trzy lata i miał jeszcze synów i córki.
¹⁴ Szelach liczył lat trzydzieści, gdy urodził mu się Heber. ¹⁵ Po urodzeniu się Hebera żył Szelach czterysta trzy lata i miał jeszcze synów i córki.
¹⁶ Heber liczył lat trzydzieści cztery, gdy urodził mu się Peleg. ¹⁷ Po urodzeniu się Pelega żył Heber czterysta trzydzieści lat i miał jeszcze synów i córki.
¹⁸ Peleg liczył trzydzieści lat, gdy urodził mu się Reu. ¹⁹ Po urodzeniu się Reua żył Peleg dwieście dziewięć lat i miał jeszcze synów i córki.
²⁰ Reu liczył trzydzieści dwa lata, gdy urodził mu się Serug. ²¹ Po urodzeniu się Seruga żył Reu dwieście siedem lat i miał jeszcze synów i córki.
²² Serug liczył trzydzieści lat, gdy urodził mu się Nachor. ²³ Po urodzeniu się Nachora żył Serug dwieście lat i miał jeszcze synów i córki.
²⁴ Nachor liczył dwadzieścia dziewięć lat, gdy urodził mu się Terach. ²⁵ Po urodzeniu się Teracha żył Nachor sto dziewiętnaście lat i miał jeszcze synów i córki.
²⁶ Terach liczył siedemdziesiąt lat, gdy urodził mu się Abram, Nachor i Haran.

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………

Lista Semitów służy Autorowi jako myślowe przejście od ludzkości, która oddaliła się od Boga, do tej jej części, która Mu pozostała wierną. Tekst „listy” przypomina pod względem układu genealogię w rozdz. 5.

27-32. „Lista” rodu Teracha wykazuje pokrewieństwo, łączące Abrahama (= Abrama), a potem i jego potomków, Izraelitów, z innymi ludami semickimi Bliskiego Wschodu. — Nachor jest dziadkiem Rebeki, żony Izaaka (Rdz 24,24), a Lot praojcem Moabitów i Ammonitów (wg 19,30-38). — Starożytne miasto sumeryjskie Ur leżało blisko dawnej zatoki morskiej. Świetność swą przeżywało już około 2600 r. przed Chr. (szlachetne metale, koło garncarskie, bogate wyposażenie domów, imponująca wieża — piramida stopniowa). Istnieje jednak przypuszczenie (np. C. H. Gordona), że w tekście w. 28 chodzi o inne Ur, mianowicie o kolonię handlową położoną niedaleko Charanu (późn. Edessy), w północnej Mezopotamii. Tę kolonię założyło sobie starożytne miasto Ur znad zatoki morskiej, i dlatego nadało jej swoje imię: Ur. Miasto Charan (akk. Char-ra-nu) w północnej Mezopotamii stanowiło punkt centralny, w którym krzyżowały się szlaki karawan.