Konwalia majowa

Gatunek: Convallaria majalis

Rodzina: Liliaceae

Stanowisko: Bogurzynek koło Mławy (woj. mazowieckie)

Siedlisko: skalniak ozdobny

Data: 21.05.2010

Zebrał: Katarzyna Podlińska

Oznaczył: Katarzyna Podlińska

Charakterystyka:

Kłącze jest cienkie (do ok. 5 mm średnicy), podziemne, pełzające płytko pod powierzchnią ziemi, brunatne, z resztkami zeszłorocznych liści. Podzielone jest na krótkie międzywęźla, z których wyrastają korzenie. Z kłącza rozchodzą się boczne rozgałęzienia (rozłogi). Korzenie wyrastają w węzłach kłącza, są cienkie (ok. 1 mm średnicy) i szare. Korzenie sięgają płytko (do 25 cm), na glebach zwięzłych główna ich masa znajduje się na głębokości 7–8 cm, na glebach piaszczystych – na 8–14 cm. Łodyga wyrasta z dwuletnich kłączy i u nasady okryta jest pochwiastymi nasadami liści. Trójgraniasta, wąsko oskrzydlona, bezlistna oś kwiatostanowa (głąbik). Osiąga do 20 (30) cm wysokości i jest zwykle nieco krótsza od liści.

Liście asymilacyjne wyrastają najczęściej parami z kłączy (rzadziej 1 lub 3), otulone u nasady pochwiastymi liśćmi wspólnie z głąbikiem kwiatostanowym. Mają kształt zmienny, wydłużony, od lancetowatego do eliptycznego z równoległą nerwacją i zaostrzonym wierzchołkiem. Są nagie i całobrzegie, nieco wklęsłe i długo zbiegające ku dołowi w ogonek. Osiągają do 20 (25) cm długości i 6 (8) cm szerokości. Liście pochwiaste (do 5) otulające nasadę liści i łodygi są bezbarwne, zielonawe lub purpurowo nabiegłe. Pochwy tych liści tworzą pozorną łodygę rurkowatą, przez którą przechodzi głąbik. Kwiaty zebrane w szczytowe, jednostronne grono o 5–9 kwiatach u roślin dziko rosnących, a u form ogrodowych o 11–18 kwiatach. Kwiaty kulisto-dzwonkowate, pochylone do dołu, ze zrosłymi, białymi lub lekko różowymi listkami okwiatu, do 6 (9) mm długości i szerokości, na końcu z 6 trójkątnymi, odgiętymi ząbkami o długości 1,5–2 mm. Pręcików jest 6, mają duże, żółte pylniki (długości 2 mm) i krótkie, grube nitki. Słupek górny, trójdzielny, znamię długości ok. 2 mm. Miodniki wydzielające nektar wabiący owady zapylające znajdują się wokół zalążni. Intensywnie pachnące kwiaty wyrastają na zgiętych szypułkach o długości do 1 cm, w których pachwinach znajdują się krótkie (do 8 mm), błoniaste przykwiatki. W warunkach naturalnych konwalia zakwita w maju i czerwcu. Owocem są rzadko powstające, zwisające, czerwone jagody o średnicy 8–12 mm. Zawierają po 2–6 niebieskawo-białych lub żółtawych, błyszczących nasion. Są one prawie gładkie i prawie kuliste (z jednej strony słabo się zwężają). Osiągają średnicę 2,5 mm

Zastosowanie:

• Roślina lecznicza

  • Surowiec:

    • Kwiatostan wraz z liśćmi – Inflorescentia Convallariae

    • ziele zbierane przed kwitnieniem – Herba Convallariae (Herba Liliorum convallium). Niektóre farmakopee uznają też za surowiec suszone lub świeże kwiaty i kłącza. Surowca używa się w stanie świeżym lub po wysuszeniu i rozdrobnieniu do produkcji nalewek. Nalewka z ziela konwalii Tinctura Convallariae titrata (w Polsce produkowana przez Herbapol) wchodzi w skład kropli nasercowych Cardiol, Cardiol C, Kelicardina, Neocardina, Guttae cardiaceae (Lab. Gal. Cefarm). Z ziela wytwarzane są także preparaty Convalatoxinum, Cardiosan i drażetki Convafort.

  • Działanie: Nasercowe, ale i silnie (śmiertelnie) trujące przy przedawkowaniu. Konwalatoksyna wykazuje najsilniejsze działanie na mięsień sercowy spośród wszystkich znanych glikozydów, działa 10-krotnie silniej od digitoksyny pozyskiwanej z naparstnicy Wzmacnia siłę skurczy serca (efekt inotropowy dodatni), zmniejszając równocześnie częstość skurczów mięśnia sercowego (efekt chronotropowy ujemny) i zwalniając tętno oraz zwiększa pobudliwość mięśni komór serca (efekt batmotropowy dodatni). Hamuje Na⁺ i K⁺-ATP-azę i bezpośrednio zwieksza stężenie wewnątrzkomórkowe jonów Ca⁺⁺. Stosowana jest w początkowych stadiach niewydolności krążenia. Preparaty konwalii podawane są w celu wzmocnienia pracy serca u osób w podeszłym wieku, przy lekkich zaburzeniach pracy serca na tle nerwicowym u kobiet w okresie menopauzalnym, w przewlekłym zespole płucno-sercowym, a także u osób cechujących się nadwrażliwością na inne preparaty nasercowe. Działa szybko, lecz krótko i nie kumuluje się. Glikozydy konwalii praktycznie nie wiążą się z białkami osocza (albuminami) i szybko ulegają wydaleniu z organizmu, w przeciwieństwie do innych glikozydów nasercowych. Konwalia ma również właściwości moczopędne i słabe uspokajające. Zwiększa przy tym wydzielanie soli sodowych i potasowych z moczem. Saponina konwalaryna działa łagodnie przeczyszczająco, drażniąc jednak śluzówkę żołądka. Esencja ze świeżego, kwitnącego ziela wykorzystywana jest w homeopatii. Konwalia stosowana jest również w leczeniu niewydolności krążenia w weterynarii w postaci leków homeopatycznych.

  • Dawkowanie: Zaleca się stosowanie wyłącznie preparatów gotowych, dostępnych w aptekach i ścisłe przestrzeganie sposobu dawkowania podanego w ulotce lub na opakowaniu. Stosowanie przetworów domowych jest niebezpieczne z powodu zmiennej zawartości związków czynnych w roślinie, co może prowadzić do zatrucia. Poza tym napary lub nalewki sporządzane w warunkach domowych są nietrwałe i niepewne w działaniu. Do produkcji preparatów dostępnych w aptekach stosuje się nalewkę konwalii majowej o mianowanej aktywności związków czynnych, przeliczanych na jednostki gołębie. Stosuje się także standardyzowany proszek zawierający 0,2% konwalatoksyny przyjmowany w trzech dawkach po 0,2 g. Wchłanianie konwalatoksyny z przewodu pokarmowego jest u ludzi bardzo słabe (ok. 10% dawki). Ze względu na brak zjawiska kumulacji, leki z konwalii mogą być stosowane przez długi okres. Ponieważ preparaty z konwalii cechują się znaczną różnicą między dawką leczniczą, a dawką toksyczną (tzw. duża rozpiętość terapeutyczna), dlatego nieznaczne przedawkowanie nie powoduje dostrzegalnych skutków ubocznych. Największa dawka jednorazowa wynosi 0,5 g, a dzienna 1,5 g.

  • Przeciwwskazania: Poza tym, że znaczne przedawkowanie leku może prowadzić do zatrucia, nie należy go stosować przy równoczesnym leczeniu glikozydami naparstnicy. Preparaty z konwalii są też przeciwwskazane przy miażdżycy naczyń wieńcowych, przy bloku serca przedsionkowo-komorowym i niedoborach potasu. Preparaty z konwalii nie powinny być zażywane przez osoby z uszkodzonymi nerkami lub wątrobą. Nie należy ich także łączyć z diuretykami, lekami hipotensyjnymi, kortykosterydami i preparatami wapniowymi.

  • Zbiór i suszenie: Kwiaty można zbierać po dwóch latach, liście po 3–4 latach od rozpoczęcia uprawy. Surowiec zbiera się w początkowym okresie kwitnienia (ew. liście mogą być zbierane przed zakwitnięciem) i suszy w temperaturze pokojowej lub w suszarniach w temp. 80–100 °C. Nie należy pozyskiwać surowca mokrego i nie można spryskiwać zebranego ziela wodą w celu odświeżenia. Podczas zbioru ścina się część nadziemną roślin na wysokości 4–5 cm.

• Roślina ozdobna:

  • Uprawiana na rabatach i na kwiat cięty.

  • Stosowana razem z paprociami także do okrywania miejsc cienistych, zadrzewionych, przy fundamentach budynków.

  • Popularny składnik wiązanek ślubnych. Kwiatostany stosowane do bukietów o niewielkich rozmiarach złożonych z samych konwalii (otulonych też zwykle liśćmi tego gatunku) lub z innymi białymi kwiatami. Utrzymują się długo w wodzie po skośnym ucięciu pędów i nacięciu ich na długości ok. 5 cm.

• Roślina perfumeryjna

  • Olejek eteryczny konwalii otrzymywany z kwiatów (farnezol) wykorzystywany jest w kosmetyce i perfumerii do tworzenia kompozycji i mieszanek zapachowych (potpourii).

• Roślina jadalna:

  • względu na skład chemiczny może działać toksycznie po spożyciu

  • kwiaty bywają dodawane podczas fermentacji wina z rodzynek

• Roślina barwierska:

  • Odziomkowe liście użyte do barwienia wapna dają trwałą, zieloną farbę.

• Inne zastosowania:

  • Ze względu na silne pobudzanie do kichania, proszek z suszonych kwiatów konwalii stosowany bywa jako składnik tabaki.

Właściwości toksyczne:

Wszystkie części rośliny są trujące, przy czym szczególnie wrażliwe na zatrucia są dzieci. Opisano zatrucia śmiertelne u dzieci po zjedzeniu kilku jagód czy wypiciu wody z wazonu, w którym stał bukiet konwalii. Trujące są także perfumy z konwalii (m.in. do zatrucia śmiertelnego doszło po zastosowaniu lewatywy z użyciem gliceryny perfumowanej wyciągiem z konwalii). Konwalia powoduje także zatrucia wśród zwierząt, zwłaszcza gęsi i kaczek, rzadziej i tylko po spożyciu dużej ilości – koni i bydła. Udokumentowano także padnięcie psa po zjedzeniu liści konwalii. Zatrucie objawia się u ludzi i zwierząt zaburzeniami w czynnościach przewodu pokarmowego (nudności, wymioty i biegunka) oraz pracy serca. W ciężkich przypadkach śmierć następuje w wyniku zapaści przez migotanie komór. Kontakt skóry z liśćmi może wywołać u osób wrażliwych słabe podrażnienia. Także proszek z wysuszonego ziela działa drażniąco na błony śluzowe nosa, powodując kichanie i dlatego praca z surowcem zielarskim wymaga stosowania masek z wilgotnej gazy.

Bez czarny

Gatunek: Sambucus nigra

Rodzina: Caprifoliaceae

Stanowisko: Strzelewo koło Nakła (woj. Kujawsko-pomorskie)

Siedlisko: przydroże

Data: 14.05.2010

Zebrał: Katarzyna Podlińska

Oznaczył: Katarzyna Podlińska

Charakterystyka:

Liście są nieparzysto-pierzastozłożone, o długości do 30 cm, złożone z 5-7 naprzeciwległych, eliptycznych listków, z wierzchu ciemnozielone, od spodu jasne, ostro piłkowane. Po roztarciu nieprzyjemnie pachnące. Kwiaty są białe lub kremowe o średnicy około 5 mm, o mdłym zapachu, zebrane w podbaldach, pięciołatkowe i z tyloma pręcikami oraz jednym słupkiem. Kwitnie od maja do czerwca. Owocami są czarne, mięsiste pestkowce, kuliste, niewielkie, lśniące i soczyste o średnicy 6 do 15 mm. Początkowo zielone, potem czerwieniejące, aby w końcowej fazie nabrać czarnofioletowego koloru. Owoce dojrzewają w lipcu i sierpniu.

Zastosowanie:

• Roślina lecznicza:

  • Surowcem zielarskim są kwiaty (Flos sambuci) i dojrzałe (czarne) owoce (Fructus sambuci), rzadko liście i kora. Wszystkie części rośliny zawierają toksyczny składnik zwany sambunigryną. Składnik ten po spożyciu jest rozkładany do cyjanowodoru, co powoduje poczucie słabości, niekiedy wymioty. Jednak podczas przetwarzania (suszenie, gotowanie itp.) sambunigryna ulega rozkładowi, co pozwala na stosowanie.

  • Zawiera: kwiaty dzikiego bzu zawierają olejki eteryczne, śluzy, związki wapnia, potasu, sodu, glinu i żelaza, glikozydy cyjanogenne, saponiny triterpenowe, flawonoidy (rutyna, kwercetyna, estragalina), garbniki. Owoce zawierają witaminy (A, B1, B2, C i J), antocyjany, olejki eteryczne, garbniki, glikozydy cyjanogenne (sambunigryna), pektyny, kwasy organiczne (octowy, jabłkowy, walerianowy, winowy i benzoesowy).

  • Działanie: kwiaty działają moczopędnie, napotnie, przeciwgorączkowo, wzmacniająco na naczynia krwionośne (zmniejsza kruchość naczyń włosowatych). Zewnętrznie ma zastosowanie do przemywań w stanach zapalnych oczu i gardła. Owoce działają łagodnie przeczyszczająco, moczopędnie, napotnie, przeciwbólowo, odtruwająco. W medycynie ludowej stosowany jako środek przeciw przeziębieniom, np. w postaci soku z owoców lub nalewki.

  • Zbiór i suszenie: Kwiaty zbiera się w dzień słoneczny, gdy rozkwitną, lecz nie przekwitają. Należy unikać zbierania surowca przegniłego lub wyschniętego (zbrązowiałe), gdyż powoduje on gnicie pozostałego surowca przy suszeniu. Kwiaty ścina się całymi baldachami, a następnie w domu odłuskuje od szypułek po wysuszeniu lub przed (lepiej przed). Najlepiej suszyć w miejscu suchym, cienką warstwą, temperatura nie większa niż 35 stopni Celsjusza. Dobry surowiec nie może się zaparzyć i ma kolor białawo-żółty (brązowy należy odrzucać już podczas suszenia). Owoce najlepiej zbierać po deszczowym dniu, ale w słoneczny dzień, kiedy są w większości w pełni dojrzałe (mają kolor czarnofioletowy). Odrzuca się zielone i niedojrzałe, gdyż zawierają duże ilości sambunigryny.