R. Pawłowska, Interpretacja głosowa tekstu a czytanie ze zrozumieniem
Interpretacja głosowa tekstu to według Mieczysława Kotlarczyka wyjaśnienie, wyłożenie przed słuchaczami całej wielowarstwowości i złożoności natury dzieła sztuki literackiej, indywidualności autora oraz indywidualności interpretatora.
Interpretacja głosowa to też odtworzenie głosem cudzego tekstu z pełnym zrozumieniem i z pełnym przekonaniem, czyli przetworzenie tego tekstu we własną wypowiedź.
Wymaga ona od wykonawcy nie tylko zrozumienia tekstu, ale także jego odczucia, przeżycia, wewnętrznego zobaczenia obrazów, usłyszenia głosów, doświadczenia jego zawartości i przekazania tego wszystkiego, czego się samemu doznało – innym.
W aspekcie kształcenia sprawności językowej zadaniem tych ćwiczeń jest wypracowanie poprawnej, naturalnej, wyrazistej wymowy.
M. Kotlarczyk wymienia wśród wad wymowy: bełkot, czyli niechlujstwo dykcyjne; momotanie, czyli gmatwanie głosek; przejęzyczenia się; paplanie, czyli artykulację katarynkową z połykaniem głosek, sylab, zakończeń wyrazów; zmanierowanie, czyli znudzona wymowa od niechcenia, półgębkiem, cedzenie przez zęby, mówienie z zasznurowanymi ustami, przeciąganie, sylabizacja; seplenienie; szeplenienie; wadliwa wymowa r.
Do tych błędów wymowy wynikłych z niedbałości dołączają się błędy powstające na podłożu dialektycznym, np. na terenach północnych: kedy, bokem itp.
Podstawowymi celami pracy nad wymową jest słyszalność, czystość, wyraźność i wyrazistość.
Obcowanie z warstwą brzmieniową tekstu literackiego prowadzi do interpretacji głosowej tego tekstu. Poprawna interpretacja głosowa tekstu wymaga od ucznia żmudnej pracy, wytrwałego wysiłku. Tekst należy dobrze zrozumieć we wszystkich jego warstwach, uchwycić wieloznaczność, wybrać jakiś styl interpretacji. Tego typu ćwiczenia interpretacyjne kształcą sprawność myślenia, rozwijają wyobraźnię, wzbogacają świat duchowy, świat przeżyć, zdolność odczuwania drugiego człowieka, wczuwania się w jego sytuację, w jego przeżycia, odczucia, doświadczenia; skupiają uwagę na drugim człowieku, pomagają go zrozumieć; uczą spostrzegawczości, obserwacji świata i ludzi w najdrobniejszych przejawach życia, kształcą żarliwość wewnętrzną przekonania, bez egzaltacji jednak i czułostkowości, bo w nowoczesnej interpretacji głosowej tekstu chodzi o prawdę i prostotę. Praca nad interpretacją głosową utworu prowadzi do jego pełnego odbioru, czyli zrozumienia i przeżycia, doświadczenia i zachwytu, kontemplacji literatury.
Ćwiczenia w czytaniu oraz interpretacji głosowej są w szkole zaniedbywane. Współczesny nauczyciel subiektywnie wiecznie zagoniony, w zbyt licznych zespołach klasowych uczniów dokonuje pochopnych wyborów materiału nauczania, decydując się na zadania według swojego mniemania najważniejsze, rezygnując z zadań mniej ważnych. Do tych mniej ważnych zalicza się najczęściej, zupełnie niesłusznie, ćwiczenia w czytaniu i wygłaszaniu tekstów literackich.
Reginie Pawłowskiej chodzi o to, co podkreśla, by niekiedy zastąpić na lekcji, tzw. omawianie tekstu, jego analizę i interpretację opisową przygotowaniem tekstu do czytania czy wygłaszania, czyli analizą i interpretacją głosową tekstu.
Uczeń na takiej lekcji występowałby wobec tekstu w roli wykonawcy, ale częściowo również w roli badacza, bo żeby dobrze wykonać utwór, trzeba go dogłębnie zanalizować, tylko że za pomocą innych pojęć i zasad niż przywykliśmy to robić.
Podstawowym zadaniem dla uczniów na lekcji opracowująco głosowo tekst będzie znalezienie odpowiedzi na pytanie, jak za pomocą języka zagrać, oddać wszystkie brzmienia tekstu, jak namalować obrazy, jak rysować i rzeźbić słowem sytuacje, jak oddać dramatyczność akcji, nastrój, jak wyrazić w głosie własną postawę wobec utworu, jak wykorzystać wszystkie środki sztuki żywego słowa dla zamierzonych celów: przekonania słuchaczy o jakiejś prawdzie, wzruszenia słuchaczy, ich rozbawienia, ich zaciekawienia, czy zdziwienia.
Uczeń dokonując takich analiz będzie kierował się przede wszystkim intuicją, zmysłem naśladowczym nauczyciela i innych mówiących, będzie wykonawcą bardziej praktycznym niż refleksyjnym.
Dla przypomnienia wymieńmy za Kotlarczykiem w skrócie zagadnienia teoretyczne i dydaktycznego dotyczące sztuki żywego słowa:
W dziedzinie techniki mówienia chodzi o „dobre postawienie głosu” (prawidłowe oddychanie podczas mówienia itp.) oraz o pracę zdrowych, wyćwiczonych wiązadeł głosowych i o właściwy rezonans (kształtowanie głosu w przodzie jamy ustnej, na tzw. masce). Z techniką mówienia wiąże się również wypracowanie u ucznia systematycznymi, długotrwałymi ćwiczeniami nienagannej dykcji.
Nauczyciel polonista powinien doskonale znać teoretycznie i praktycznie budowę i działanie ludzkiego instrumentu głosowo-wymawianiowego. Należy także znać i uświadamiać uczniom zasady higieny mówienia i zapobiegania schorzeniom instrumentu głosowego.
Nauczyciel sam powinien odznaczać się nieskazitelną dykcją i dobrze postawionym głosem. Błędy wymowy nauczyciela odzwierciedlają się w wymowie i w ortografii uczniów.
Ćwiczenia dykcyjne uczniów muszą być w szkole prowadzone stale na wszystkich poziomach. Tymi ćwiczeniami trzeba przeciwdziałać lenistwu i niedbalstwu narządów artykulacyjnych, rozruszać szczękę dolną, rozruszać mięśnie warg i języka oraz policzków, wyćwiczyć ruchy podniebienia miękkiego.
W dziedzinie ekspresji głosowej trzeba poznać składniki sztuki żywego słowa oraz opanować umiejętność operowania: iloczasem, tempem, rytmem itp.
Czytając i wygłaszając utwory literackie, gramy tempem, rytmem, dynamiką, intonacją; malujemy – barwą głosu, rzeźbimy i rysujemy – precyzją słowa, frazy; pauzą.
Nauczyciel powinien mieć pełną świadomość zasad posługiwania się tymi środkami ekspresji.
Iloczas to czas trwania dźwięków, sylab, wyrazów. Dla celów pięknego mówienia trzeba świadomie posługiwać się iloczasem i tempem, wprowadzić ład i dyscyplinę.
Z iloczasem związany jest rytm, a więc miarowość, regularność, powtarzalność.
Siła głosu wiąże się z dynamiką naszego mówienia. Możemy mówić głośno, cicho, szeptem itp.
Dynamika naszego mówienia zależy od tekstu, od warunków lokalowych, od ilości słuchaczy itp.
Ekspresyjnie ważne są różnice wysokości między kolejnymi dźwiękami: tony, półtony itp.
Do malowania głosem służy barwa brzmienia (np. głos złoty, srebrny, spiżowy, aksamitny, jedwabny itp.).
Poprzez zmianę barwy głosu interpretujemy tekst, odczytujemy podteksty, dajemy własny komentarz do tekstu itp.
Z barwą, siłą i wysokością dźwięków wiąże się wyrazistość słowa – kształt i rysunek mowy. Dzięki tym środkom możemy uwydatnić wyraz, podkreślić, rozplanować ważność słów.
Oprócz wyrazów uwydatniamy w mówieniu frazy jako odcinki tekstu ograniczone pauzami. Frazę może stanowić sylaba, słowo, kilka słów, półwiersz…
Z frazą ściśle powiązana jest pauza artystyczna, czyli brak brzmienia. Pauza artystyczna jest ciszą znaczącą. Podkreśla nastrój itp.
Pauza potrzebna jest ze względu na słuchacza – trzeba dać mu czas na refleksję, na zrozumienie.
Przy stosowaniu wszystkich środków ekspresji mówienia obowiązuje umiar, smak, kultura.
Wygłaszanie utworów literackich służy kształceniu żywej pamięci człowieka; pamięci, która jest magazynem tekstów, doznań, doświadczeń, śladem rzeczywistej pracy człowieka.
Dobrze powiedzieć wiersz to znaczy zrozumieć go, przeżyć, zobaczyć i usłyszeć wyobraźnią, przekazać innym swoje rozumienie i doświadczenie.