Marcin Żółkiewski

3120

Rozprawka na temat demokracji rządzonej i rządzącej, a także demokracji poziomej i pionowej

Jak powiedział kiedyś słynny polityk brytyjski i mąż stanu w okresie II wojny światowej – Winston Churchill, „demokracja jest najgorszą formą rządu, jeśli nie liczyć wszystkich innych form, których próbowano od czasu do czasu”. Te proste acz głębokie słowa w pełni oddają stosunek brytyjskiego polityka do systemu demokratycznego, który choć niewątpliwie posiada wiele wad, jest najwartościowszym spośród wszystkich innych, stworzonych do tej pory. Elementem najważniejszym decydującym o przewadze demokracji nad innymi systemami jest czynne uczestnictwo ludzi żyjących w zorganizowanych strukturach mieszczących się w ramach państwowych oraz w rządzeniu tymi strukturami. Pragmatycznych wartości demokracji należy szukać także w tym, że w warunkach współczesnych zapewnia ona najwyższą legitymizację państwa w oczach jego obywateli, to znaczy największe prawdopodobieństwo, że będą się oni stosować do jego praw. W dzisiejszym państwie demokratycznym władzę sprawuje społeczeństwo, naród, jako zorganizowana zbiorowość obywateli, ustanawiająca prawa dla tej zbiorowości i egzekwująca je.

Robert Dahl, amerykański politolog i socjolog wywarł znaczny wpływ na nauki polityczne swoimi badaniami nad podziałem władzy w społecznościach lokalnych. Jego koncepcje teoretyczne dotyczące demokracji i pluralizmu politycznego doprowadziły do stworzenia tzw. proceduralnego minimum, które musi spełnić demokracja polityczna, czy jak ujmuje to Dahl, „poliarchia”. Wymogi te to przede wszystkim kontrola nad politycznymi decyzjami rządu, konstytucyjna gwarancja pochodzenia polityków z wyborów, które są uczciwe, jawne, równe, regularne. Wszyscy obywatele mają zagwarantowaną możliwość wybierania przedstawicieli, mogą też po spełnieniu pewnych warunków sami kandydować. Obywatele maja prawo wypowiadać się w szeroko rozwijanych kwestiach politycznych bez groźby poniesienia za to kary, także prawo szukania alternatywnych źródeł informacji, które faktycznie istnieją i są chronione przez prawo i tworzenia niezależnych od rządu organizacji, stowarzyszeń włączając w to partie polityczne i grupy interesu.

Współcześnie termin demokracja występuje w wielu, różnych znaczeniach, formach i typach. Giovanni Sartori, włoski teoretyk polityki, specjalizujący się w dziedzinie techniki porównań systemów politycznych, ustrojów na przestrzeni geopolitycznej lub historycznej dokonał podziału polityki na pionową i poziomą. Wiąże on pojęcie polityki pionowej z uzależnieniem, zwierzchnictwem i koordynacją z hierarchiczną strukturą zbiorowości, zaś politykę poziomą z losami demokracji na przestrzeni dziejów. Według Sartoriego na demokrację poziomą składają się takie elementy jak opinia publiczna, demokracja wyborcza, demokracja partycypacyjna, demokracja poprzez referendum, które reprezentują poziome stosowanie i rozprzestrzenianie demokracji. Natomiast na demokrację w ujęciu pionowym składają się pojęcia dotyczące ustroju, w tym między innymi – władza, panowanie, nakaz, przymus, rząd i państwo.

Elementy demokracji rządzonej i rządzącej można odnaleźć w poziomym pojmowaniu polityki. Na demokrację poziomą, w ujęciu naukowym, wpływają dwa pojęcia: treść i forma demokracji. Natomiast praktycznie jest to po prostu szeroko rozumiana opinia publiczna, wyrażona na przykład poprzez referendum czy wybory. W szerszym ujęciu można by nazwać demokrację poziomą demokracją przedstawicielską, gdyż w każdym systemie politycznym wyraźnie zaznaczona jest granica między ludźmi, którzy sprawują władzę i ludźmi, którzy się tej władzy podporządkowują, samowolnie bądź nie. Również w demokracji istnieje podział między rządzącymi i rządzonymi, i mimo że granica ta jest bardzo płynna, bowiem następuję ciągła wymiana między ludźmi obu tych stron, to nadal jest bardzo widoczna. Objawia się to przede wszystkim podczas wyborów, które są wyrazem opinii rządzonych – opinii publicznej dla poszczególnych reprezentantów rządu. Owe odzwierciedlenie opinii publicznej jest jednocześnie wyrazem przyzwolenia aby owi przedstawiciele sprawowali władzę w imieniu całego społeczeństwa. Rządy oparte na przyzwoleniu, wynikającym z wyników wyborów mają jednak niewielką przewagę nad głosującymi, bowiem na to, co dzieje się już po wyborach rządzeni nie mają większego wpływu. Postulaty wyborców mogą bowiem mieć niewielką moc oddziaływania na rzeczywiste działania rządzących.

Źródłem społecznego przyzwolenia na rządzenie wybranych przedstawicieli politycznych jest powstanie opinii publicznej, która ma wpływ na ów wybór rządzących, ta z kolei wyrasta ze społecznego konsensusu, zgody co tego wyboru. Konsensus oznacza zgodę powszechną między członkami danej społeczności. Koncepcja konsensusu jest szczególnie ważna w kontekście społeczeństwa i sprawowania rządów i można ją traktować jako fundament demokracji bezpośredniej. Wyróżnia się 3 rodzaje konsensu: konsens na poziomie społeczności lokalnej, czyli konsens podstawowy, konsens na poziomie systemu rządów, czyli konsens proceduralny i konsens na poziomie polityki, czyli konsens polityczny, spośród wszystkich wymienionych zdaje się być najbardziej niezbędnym elementem demokracji, jej podstawą. Konsensus polityczny to rządzenie przez dyskusję, porównywanie i ścieranie opinii dotyczących sposobów sprawowania władzy na poziomie sfery nie tylko rządzących ale również rządzonych w takim wymiarze, w jakim mają oni wpływ, poprzez wyrażanie opinii publicznej, a także uczestniczenie w formach demokracji bezpośredniej, na politykę państwa. Warunkami koniecznymi do zaistnienia względnej autonomii opinii publicznej jest stworzenie systemu edukacyjnego nie będącego systemem indoktrynacji, a także istnienie licznych i zróżnicowanych ośrodków wpływu i informacji.

Opinia publiczna szczególnie wyraźnie objawia się podczas wyborów. Wiele badań i obserwacji wskazuje, że podstawą informacyjną opinii publicznej jest w dużej mierze lekceważenie, brak zainteresowania, a także zwykła ignorancja przeciętnego obywatela. Informacja polityczna jest funkcją wyższych poziomów kształcenia, podniesienie więc poziomu i rozszerzenie kształcenia sprawi, że obywatele będą lepiej poinformowani i bardziej zainteresowani sprawami publicznymi. Wyróżnia się dwa modele zachowań wyborców, to znaczy: głosowanie według kwestii, polegające na oddaniu głosu na tego kandydata lub partię, której stanowisko wydaje się najbliższe bądź utożsamienie partyjne, czyli określenie swojego miejsca na skali od lewicy do prawicy i głosowanie na partię z którą się utożsamiamy. Prócz wyborów sposobem na wyrażenie opinii publicznej jest także udział w referendum. Demokracja poprzez referendum jest demokracją, w której lud podejmuje postanowienia bezpośrednio, aczkolwiek nie poprzez wspólne zgromadzenia, ale oddzielnie za pomocą referendum. Demokrację poprzez referendum można traktować jako rodzaj demokracji bezpośredniej. Demokracja poprzez referendum powinna być niejako rozpatrywana jako system większości, bowiem to ona zgarnia wszystko a mniejszość wszystko traci. Jako struktura nie dająca wszystkim równych możliwości mogłaby prowadzić do powstawania konfliktów. Jednak idea demokracji poprzez referendum spełnia ideał demokracji rządzącej, bowiem pozwala ludziom na wyrażanie swojej opinii i jej realizowanie.

Tendencja do powstawania coraz bardziej liberalnych demokracji sprzyja przesuwaniu się pozycji ludu z „rządzonych” do coraz bardziej „rządzących”. Maksymalizacja władzy sprawowanej przez lud wyraża się w tym, że wszechwładna wola powszechna wywiera coraz większy wpływ na władzę. Demokracja rządzona poddaje się jednak wpływom demagogicznym, a fakt, iż jest coraz mniej władzy dla rządzących nie oznacza wcale, że przełoży się to na zwiększenie władzy rządzonych. Wobec tych tendencji opinia publiczna nie pozostaje bezsilna, bowiem to zbiorowe nastroje decydują u sukcesie lub niepowodzeniu pewnej polityki. Jak pisze Sartori: „przeciętny wyborca rzadko działa, on reaguje”. Obywatele muszą sami zauważyć swoją wartość jako czynnik kształtujący politykę, a w konsekwencji przecież ich własne życie.

Omawiając demokrację pionową należy przede wszystkim skoncentrować się na funkcjach i mechanizmach państwa – pojęcia władzy, panowania, systemu prawnego i reglamentacji. Podstawowe znaczenie dla demokracji ma zasada większości, wyrażająca się w tym, że wybór określonego rozwiązania zawsze wiąże się z konfliktem interesów i decyzja należy do tych, którzy uzyskają dla swojego rozwiązania większe poparcie. Rządy większości powinny szanować jednak zdanie i odrębność mniejszości, tak aby żadna z nich nie była represjonowana. Jeżeli większość nie uwzględnia zdania mniejszości to mamy do czynienia z „tyranią większości”, która chce narzucić swoje własne rozwiązania.

Pionowy system demokracji objawia się w wolnych, konkurencyjnych i powtarzających się wyborach. Tu również znajduje się zastosowanie zasady większości, która wydaje się być najlepszą zasadą proceduralną odpowiadającą wymogom demokracji. Zasada większości jako instrument wyborczy posiada zarówno wiele wad jak i zalet, jednak jej miejsce w instytucji demokratycznych państw zakorzeniło się już bardzo dawno temu. Nie należy jednak nie zauważyć wagi mniejszości, która składa się na swoistą grupę kontrolującą. Jakaś grupa może być grupą kontrolującą, bowiem jest umieszczana na szczycie pionowej struktury społeczeństwa, bądź też grupa ma władzę i jest na szczycie ponieważ na to zasłużyła. Bez względu na to trzeba uznać, że władza zawsze będzie podzielona między grupy mniejszości i większości, miedzy rządzonymi i rządzącymi, o wartości demokracji świadczy bowiem sposób w jaki dąży do zadowolenia wszystkich drogą osiągania porozumienia i konsensusu, a nie kto po której stronie stoi.