„KIERUNKI WSPÓŁCZESNEJ PSYCHOLOGII ICH GENEZA I ROZWÓJ „ Z.Rosińska, Cz.Matusewicz

ROZDZIAŁ I

DUSZA – WZORY UJĘĆ

Psychologia jako dyscyplina nie pojawiła się nagle, jest wiedzą, która stanowi pewien etap poprzedzony tysiącami lat „wstępu”. Nie można oderwać się od tych korzeni psychologii, dlatego należy analizować ten ”wstęp”, aby unikać błędów poprzedników, ale także, aby rozumieć aktualny kształt myśli psychologicznej. W teraźniejszej psychologii nie używamy terminu „dusza”(raczej jaźń, osoba). Ale było ono powszechne- Platon, Arystoteles, Demokryt, św.Augustyn, św. Tomasz z Akwinu stworzyli koncepcję duszy(miały one charakter wzorcowy i kształtowały myślenie o człowieku).

1.PLATON (427-347 p.n.e.)

- to co wie o duszy i o człowieku jest przez niego wartościowane z punktu widzenia moralnego, jest to wskazanie właściwej drogi życiowej, właściwej drogi rozwoju osobowego, uczy jak powinniśmy żyć, postępować do czego dążyć(do idei Piękna i Dobra) - to daje człowiekowi szczęście;

- nie napisał oddzielnej pracy dotyczącej ludzkiej duszy- tej wiedzy musimy szukać w całej jego twórczości- szczególnie w dialogach: Państwo, Fedon, Fajdros, Timajos (nie we wszystkich koncepcja duszy jest spójna);

-metempsychoza- wędrówka dusz;

-podaje wiele określeń duszy-najbardziej ogólne to: dusza jest to ruch zdolny siebie wprowadzić w ruch-chodzi mu nie tylko o ruch fizyczny, przestrzenny, ale o wszelką aktywność psychiczną i duchową(zdolność automotywacji )- dusza jest nieśmiertelna, bo to co się wiecznie rusza nie może umrzeć, jest nieśmiertelne;

-dusza to źródło naszych sądów opozycyjnych - odpowiada za to co dobre złe itp.;

- dusza składa się z trzech pierwiastków: racjonalnej: rozumu(doskonalsza wyższa od pozostałych, umieszczony w głowie) i dwóch irracjonalnych: pożądliwości (umieszczony poniżej przepony brzusznej) i popędliwości (umieszczony w sercu);

- stosunek składników duszy do siebie jest różny u różnych ludzi, a także u jednego człowieka w różnych momentach jego życia(np. we śnie, gdy rozumna część duszy śpi pozostałe mogą folgować swoim złym skłonnością);

-struktura duszy jest dynamiczna, stanem idealnym jest harmonia, która istnieje wtedy, gdy część rozumna dominuje nad pozostałymi-(hierarchizacja przyjemności, najwyższa przyjemność to ta płynąca z wiedzy, z mądrości);

- w Fajdrosie analogia duszy do skrzydlatego zaprzęgu i woźnicyo, w zaprzęgu są dwa konie, jeden pięknej rasy, słucha woźnicy ma ambicje, wstyd w oczach, panuje nad sobą, lubi chwałę, nie potrzebuje batoga- wystarczy mu dobre słowo, drugi przeciwnej rasy, butny, bezczelny, nie słucha, gdyż nie słyszy, bo ma kudły w uszachledwie bicza słucha, męczy się z nim jego sąsiad w zaprzęgu

Koń piękny odpowiada elementowi racjonalnemu, koń dziki irracjonalnej części duszy, a woźnica jest interpretowany jako wola

- ma tendencję do typologizacji ludzi –są różnego rodzaju przyjemności doznawane przez różnego rodzaju typy ludzkie- hierarchizacja-na szczycie ci, co kochają mądrość, niejasny jest stosunek typów ludzkich do charakterów, które łączone są z rodzajami ustrojów politycznych(arystokratyczny, timokratyczny, oligarchiczny, demokratyczny i dyktatorski) również istnieje pięć odpowiadających im postaci charakterów ludzkich;

- koncepcja Erosa(koncepcja transcendencji) charakteryzuje „platońską duszę”, choć jest z nią tylko pośrednio związana- eros jest wszczepionym duszy ludzkiej pragnieniem tego, co najlepsze, dążeniem do świata idei do ideału, dążenie to proces przekraczania aktualnego stanu duchowego, świadomości i osiąganie wyższych etapów poznania prawdziwego, wyższych etapów życia moralnego, proces transcendencji jest procesem przewartościowania zjawisk, które nas otaczają, początkowo jesteśmy zafascynowani tym co cielesne, zmysłowe(np. piękno ciała), stopniowo dostrzegamy piękno w czynach i ludzkich duszach, w końcu dostrzegamy wartości w wiedzy, nauce, filozofii, ostatnim mistycznym etapem jest oglądanie idei samej;

PODSUMOWUJĄC WG PLATONA DUSZA JEST:

-rzeczywistością autonomiczną, niezależną w swym istnieniu i funkcjach od ciała;

-jest dynamiczną rzeczywistością pionowym (osiągnięcie świata idei) i poziomym sensie(dominacja rozumu);

- istotne jakości duszy to autoregulacja i automotywacja;

-istotna funkcją duszy jest aktywność poznawcza;

-jest to próba typologizacji ludzi;

2. ARYSTOTELES ( 446-386 p.n.e.)

-jest powszechnie uważany za ojca psychologii, napisał pracę pt. O Duszy, który stanowi pierwszy systematyczny wykład psychologii;

-krytykuje platońską metodę dialektyczną(polegającą na analizie pojęć), gdyż uważa ją za odpowiednią do badania bytów niepozostających w związku z ciałem;

-metodą właściwą do badania duszy jest metoda przyrodnicza(obserwacja faktów psychicznych, ich mierzenie, klasyfikowanie oraz określanie warunków, w jakich występują, ale także definiowanie(opisać i podać i wyjaśnić jego przyczynę);

-wyróżnia cztery rodzaje przyczyn:

1) SPRAWCZA - coś co jest zdolne nadać ruch,

2) MATERIALNA – coś co może być poruszone,

3) FORMALNA – czyli kształt, jaki ma przyjąć rzecz poruszana,

4) CELOWA – czyli cel w jakim ruch zmierza

Np. aby powstał posąg potrzebna jest przyczyna materialna-brąz, przyczyna sprawcza-rzeźbiarz, przyczyna formalna- kształt posagu, oraz cel-zrealizowanie kształtu, czyli zrobienie posągu.

-dusza jest bytem niesamoistnym i realnie może istnieć tylko w połączeniu z ciałem, dusza jest aktem, formą, natomiast ciało jest materią, potencją. Ani materia(bezkształtna możliwość), ani forma (kształt)nie istnieją samoistnie. Samoistne, realne istnienie posiada tylko substancja, tzn. dusza w połączeniu z ciałem(hylemorfizm);

-duszę posiadają rośliny(dusza wegetatywna - sprawia, że ciała żyją tzn. oddychają, rozmnażają się odżywiają, rosną-brak czynności psychicznych ), zwierzęta (dusza zmysłowa- czynności życiowe wyższego rzędu-spostrzeganie, uczucia, popędy, zdolność do ruchu przestrzennego) oraz ludzie(dusza rozumna-człowiek dodatkowo myśli) przy czym w duszy zmysłowej zawarta jest dusza wegetatywna, a w rozumnej obie pozostałe. Przy czym dusza ludzka to nie puzzle złożone z pozostałych rodzajów dusz, ale odrębna jakość i całość z trzema funkcjami. Czyli dusza to zasada życia, a podstawową jej funkcją jest ożywianie takich ciał, które „mają w możności życie”.

-między bytami istnieje hierarchia, najniżej rośliny, później zwierzęta, w końcu człowiek; wyżej znajdują się byty intelligibilne(aniołowie, cherubini itp.)

- tu dusza jest bardziej statyczna niż u Platona- będąc źródłem ruchu sama ruchem nie jest; Arystoteles „dowartościowuje” ciało, stanowi ono warunek istnienia człowieka; ze śmiercią ciała przestaje istnieć i dusza- wyjątkiem jest tu część duszy rozumnej-rozum czynny-on może istnieć niezależnie od ciała.

3. DEMOKRYT ( ok.460 – 370 p.n.e )

- w odniesieniu do jego filozofii, dusza to także zbiór atomów, tylko najbardziej „subtelnych”; mają okrągły kształt( ten kształt był traktowany jako doskonały), są małe i bardziej od innych ruchliwe, znajdują się wszędzie- we wszystkich rzeczach- są umieszczone tak, że pomiędzy zwykłymi atomami znajduje się jeden atom „ duchowy”, który pobudza do ruchu, czyli ożywia sąsiadujące z nim atomy materialne;

- dusza jest, więc rozumiana tradycyjnie, jako zasada życia, choć nie posiada odrębnego od rzeczywistości materialnej bytu;

3. ŚWIĘTY TOMASZ Z AKWINU (1225- 1374), ŚWIĘTY AUGUSTYN ( 345-430)

Św. Tomasz i św. Augustyn choć dzieli ich 1000lat i stanowią różne osobowości , mają cechy wspólne:

1. Obaj byli zafascynowani filozofią starożytnej Grecji- Augustyn Platonem, Tomasz Arystotelesem

2. Obaj poddali chrystianizacji tych właśnie, pogańskich filozofów.

Warto się nimi zainteresować z dwóch powodów, historycznego i współczesnego :

1. Obie koncepcje są przykładem różnego typu recepcji myśli starożytnej przez nowoczesność, przykładem przekształcenia systemów starożytnych w apologie prawdy objawionej.

2. Obie koncepcje, wraz z całą myślą chrześcijańską , współkształtowały kulturę europejską. Wiele koncepcji chrześcijańskich myślicieli przedostało się do myślenia laickiego, i współwyznaczało tzw. „zdrowy rozsadek”, a pośrednio wpływało też na myśl psychologiczną.

ŚW. TOMASZ

ŚW. AUGUSTYN

- Traktat o człowieku- w nim omawia strukturę duszy i jej związek z ciałem, głównie poświecił temu kwestię 75 i 76; -jest to przykład metody scholastycznej, która mimo iż jest synonimem pustosłowia, „rozszczepiania włosa na czworo” i igraszek terminologicznych ma przynajmniej dwie pozytywne strony: stawia pytania, których przedmiotem może być wszystko oraz jest pryncypalnie nieufna w stosunku do tego „co się wydaje”- choć oczywiście i te cechy mogą funkcjonować w absurdalny sposób; -dusza, która jest naczelną zasadą życia, nie jest ciałem tylko aktem ciała; -próbował pogodzić arystotelesowskie poglądy z dogmatami chrześcijańskimi (nieśmiertelnością duszy i zmartwychwstaniem ciał po śmierci), więc przyjmował teksty Arystotelesa nierzadko dosłownie, ale wkładał w nie inny sens, zgodnie z zasadą „wszelki byt przyjmowany przez inny byt bywa przyjęty przezeń w sposób właściwy bytowi przyjmującemu” - przyjmuje koncepcję hylemorfizmu, ale dodaje do niej inny wymiar transcendentny- celem życia ludzkiego jest Bóg; -wyposażenie istoty żyjącej jest dostosowane do zadania jakie ma wykonać, -najwyższymi władzami jakie przynależą tylko do duszy jest rozum i podporządkowana mu wola(wola chce tego co poznaje umysł); - Bóg stwarza dusze przystosowane do ciała jakie dostajemy od rodziców; -ludzkie władze, zdolności i funkcje są u niego uhierarchizowane ze względu na cel- dotarcie do Boga; - dusza, ani jej władze nie są poznawalne bezpośrednio, a jedynie poprzez swoje przejawy, tzn. poprzez aktywność władz psychicznych; -człowiek posiada rozum i samoświadomość, ale nie posiada możliwości introspekcyjnego wejrzenia w duszę samą.

- autor Wyznań -podobnie jak Platon odrzuca wartość rzeczy materialnych(percypowanych zmysłowo), a także odrzuca wartość zmysłów jako narzędzi poznawczych, które dawałyby nam wiedzę prawdziwą(należą do ciała); - „dusze są zmienne” ale tylko w aspekcie czasowym-chodzi o emocje, odczucia i sądy(np. po śmierci bliskiej osoby inne emocje towarzyszą na początku, inne później, gdy minie trochę czasu);ujmowanie zjawisk psychicznych w czasie to coś nowego i niezwykłego w tym okresie-nie ma naśladowców, aż do XIXw.; -ale nie utożsamiał duszy(jedna i niepodzielna) z życiem psychicznym(ulega zmianom w czasie); - dusze trwałą równowagę osiągają w Bogu; - jedność i niepodzielność duszy nie oznacza, że jest ona monolitem, przyjął triadyczną koncepcję duszy –wyróżnia trzy stany, które są różnie ujmowane przez historyków myśli psychologicznej:1)rozum, wola, pamięć, 2)poznanie, wola, miłość lub jedynie3) uczucia i wola- sam wypowiada się w tej kwestii różnie, ale zawsze ma tendencję podporządkowywania rozumu i woli miłości Boga; -inny podział to: być, wiedzieć, chcieć; -ciało jest po to, aby dusza miała czym rządzić, ale „człowiek to jego dusza”; -nie podejmuje on problemu wpływu ciała na duszę, jak również niespecjalnie zajmuje się przyrodą, zajmują go głównie sprawy psychiki, duszy, ich badanie i analiza(pierwsze wzory opisu fenomenologicznego), szczegółowo analizuje przyczyny różnego zachowywania sie; -dużo zajmuje się rolą pamięci, z której czerpiemy wiedzę; -zastępuje platoński świat idei- Bogiem(nie liczy się najbardziej, intelektualne poznanie, ale emocjonalne zjednoczenie z Bogiem); -pokora i uzależnienie wyznaczają kondycje ludzką, przez miłowanie boskiej niezmienności i doskonałości, możemy, po otrzymaniu łaski, osiągnąć z nim zjednoczenie.