Architektura renesansu narodziła się we Włoszech, na co początkowo miało wpływ głównie narodowe odrodzenie i przywołanie dziedzictwa cesarstwa. Za twórcę, który zapoczątkował architekturę renesansu uważa się Filippo Brunelleschiego, zaś za pierwsze dzieło nowej sztuki - kopułę (a właściwie sklepienie na planie ośmioboku) katedry we Florencji. Wkrótce inni twórcy, jak Michelozzo i Leon Battista Alberti przejęli zasady nowego stylu, stopniowo coraz bardziej świadomie nawiązując do antyku. Jednocześnie zdawano sobie sprawę ze sprzeczności między starożytną logiką artykulacji a współczesną strukturą budynku.

Określenie wywodzi się z fr. renaissance - odrodzenie - i nawiązuje do ponownego wprowadzenia elementów starożytnej sztuki budowlanej. Zostało wprowadzone prawdopodobnie przez francuskiego historyka Micheleta w 1855 i rozpopularyzowane w 1860 przez Jacoba Burckhardta. Początkowo tym terminem określano całość architektury nowożytnej aż po XVIII wiek, szybko wyodrębniono jednak barok, a z czasem także manieryzm.

O ile sztuka i architektura epoki gotyku negowały świat doczesny i dążyły do wyzwolenia się od niego, poprzez wzniesienie ku niebu, tak w renesansie starano się ukazywać doskonałość świata ziemskiego. Stąd pochodziło zamiłowanie do form absolutnych i idealnych, przede wszystkim zaś budowli centralnej. Renesansowa architektura nawiązywała do form antycznych nie tylko w zastosowaniu detalu i zdobień, przywoływała też starożytną teorię komponowania przestrzeni i trwała też w nieustannym poszukiwaniu nowych proporcji i środków wyrazu. Architekci dążyli do statycznego, tektonicznego i łatwo pojmowanego kształtowania konstrukcji i artykulacji.

Budynki cechuje zwartość planu, prostota, czytelność i harmonia bryły wyraźnie opartej na ziemi (budynki przestają sprawiać wrażenie odrywania się i wznoszenia ku górze). To związanie budowli z ziemią podkreśla kompozycja, w której przeważają linie poziome. Rytm płaszczyźnie nadają linie schodów, gzymsów, balustrad, które (oglądane z większej odległości) sprawiają wrażenie lekko wygiętych łuków.

• Najczęściej używane materiały: kamień, cegła, drewno.

• Zakończenie budowli zwieńczone kopułą podzielną na kasetony.

• Zastosowanie półkolistych form zdobniczych.

• Zastosowanie nowej kolorystyki.

• Budowla o zróżnicowanej postawie.

• Zastosowanie kolumn, filarów, krużganków.

Charakterystyczne formy stosowane w architekturze:

• Pilaster- filar przy ścianie zawierający trzon, głowicę i bazę, służy jako podpora albo dekoracja.

• Strop- płaska konstrukcja służąca za sufit niższego poziomu i podłogę wyższego.

• Kaseton- część drewnianego stropu wzmocnionego przez skrzyżowane belki.

Renesansowe stropy płaskie: a) o profilowanych belkach widocznych od spodu
b) z sufitem, c) kasetonowe

Styl renesansu przyswaja antyczne porządki architektoniczne (czyli układ kolumn). Korzystano z tzw. wielkiego porządku (gdy kolumny lub pilastry sięgają dwu-trzech kondygnacji). Z kolei piętrzenie porządków polegało na kombinacji kilku porządków kolumnady w obrębie jednej, kilkukondygnacyjnej fasady, rozpoczynając najczęściej od porządku doryckiego parterem, poprzez joński, z najwyżej usytuowanym - korynckim. Nowością były kolumny, półkolumny lub pilastry o trzonach pogrubianych w rytmicznych odstępach, zwane zbrojonymi lub "w okowach". Korzystając z pierwowzorów głowic kolumn antycznych (np. korynckich) renesans dorobił się też własnych rozwiązań (np. florenckich).

Lica zewnętrzne ścian zdobiono kamienną okładziną w układzie boniowania rustykalnego, gładkiego, pół-diamentowego lub diamentowego. Zdobienie ścian boniami: rustykowane, gładkie, półdiamenty, diamenty

Stosowano również sgraffito, czyli malarską kompozycję kolorystyczną. Tworzono ja w wyniku nałożenia minimum dwu, cienkich warstw tynku lub farby - każdej w innym kolorze, a następnie - na miejscowym zeskrobywaniu warstwy górnej wg określonego wzoru, tak aby odsłonić warstwę głębszą. Sgraffito na ścianie budynku w Hradec Králové

Otwory okienne renesansu były wyraźnie większe od gotyckich, co sprzyjało lepszemu doświetleniu wnętrz. Osadzano je często na gzymsie podokiennym i silnie zaakcentowanym łukiem nadproża, w okresie późniejszym - z dwoma kolumnami lub pilastrami bocznymi - zwieńczonymi belką lub półkolistym czy trójkątnym tympanonem. Architektoniczne wykończenie nad otworem okiennym nosi nazwę naczółka. Portale renesansowe zamykano od góry płaską belką nadprożową lub półkolistym sklepieniem z klińców kamiennych. Renesansowe obramowania okien i drzwi

Elewacje budynków ozdabiano gzymsami między-piętrowymi i nadokiennymi. Rozpowszechniają się loggie i balkony, których balustrady wykonywano z kamiennych tralek. Nad gzymsami wieńczącymi (dachowymi) stawiano attyki - pełne lub ażurowe. Przysłaniały one dwuspadowe lub pogrążone dachy. Wody deszczowe odprowadzano z połaci dachowych rynnami, zakończonymi rzygaczami. Fasady pałaców wzbogacano maszkaronami (czyli maskami zniekształconych twarzy).

W architekturze sakralnej nastaje moda na układy centralne, zarówno w odniesieniu do dużych obiektów, jak i kaplic, fundowanych przez arystokrację.

Miejskie pałace i rezydencje buduje się wokół prostokątnego dziedzińca, który otacza ciąg podcieni parteru i krużganki piętra. Pomieszczenia danej kondygnacji sytuowane są jedno za drugim, z przejściami na jednej osi (układ amfilady). Od zewnątrz poszczególne kondygnacje wyraźnie wyodrębniano gzymsami kordonowymi, różniącą się formą okien i zdobieniem ściennym. Mnogość ww. elementów poziomych - czyli horyzontalizm, przeciwstawia się wertykalizmowi z okresu gotyku, jak gdyby kierując uwagę ludzi renesansu na sprawy przyziemne, doczesne. W późnym renesansie wyodrębnia się manieryzm, rozpoznawalny po nadmiernej dekoracyjności, (kontynuowanej zresztą w baroku), kontrastowaniu i rozchwianiu antycznych proporcji.

W urbanistyce renesansu jawią się rozwiązania planu miast wg schematu szachownicy (prostokątna siatka ulic) oraz wg schematu koncentrycznego (promienista siatka ulic, rozchodząca się od placu centralnego - rynku). Miejsce średniowiecznych murów warownych zajmują fortyfikacje, złożone z rowów i wałów ziemnych oraz wysuniętych na przedpola bastionów dla stanowisk artylerii. Pierwszym w Europie miastem z ufortyfikowaniem bastionowym był Zamość, założony w 1580 r.

rzygacz - ozdobne, wystające poza lico muru, zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa ma swobodny odpływ.
loggia - wnęka w zewnętrznej płaszczyźnie budynku, otwarta na zewnątrz, oddzielona drzwiami i oknem od pomieszczeń wewnętrznych
tralki - słupek balustrady złożony na ogół z dwóch dzbanuszków zwanych też lalkami, połączonych ze sobą podstawami
ornament okuciowy - składający się z motywów naśladujących płaskie żelazne okucia, wycięte w kształcie listew i ażurowych plakiet