Architektura renesansowa w Polsce.
Do Polski odrodzenie dotarło wcześniej niż do Francji i Niemiec poprzez dwór Zygmunta I , który utrzymywał żywe kontakty z Węgrami będącymi już w XV w. pod wpływem nowych prądów. Dalsze sprzyjające warunki rozwoju renesansu powstały przez małżeńsywo Zygmunta I z Boną Sforza. Nawiązano wówczas bliższe stosunki z Włochami, skąd przybywali do Krakowa liczni artyści i tworzyli dzieła dla dworu królewskiego, arystokracji i bogatego mieszczaństwa. Nowa sztuka nie miała jeszcze wówczas odbiorców wśród szerszych warstw społeczeństwa, wiernego nadal sztuce gotyckiej, trwającej na niektórych terenach do końca XVI w. Obok w pełni gotyckich dzieł świeckich i sakralnych kształtowały się obiekty , w których z nowymi zasadami kompozycji i dekoracji współistniały formy gotyckie. Jednocześnie w Krakowie powstały już dzieła renesansowe o czystych cechach florenckich. Podążając w tych dwóch kierunkach powoli nowy styl upowszechnił się i nabrał swoistych cech rodzimych. Po 1550 r. sztuka renesansowa popierana przez dwór królewski zawiązana była już mocno z życiem kraju. Do najwcześniejszych budowli renesansowych w Polsce należy zamek na Wawelu przebudowany w latach 1507-1536 (autorzy przebudowy- Franciszek Florentczyk i Bartłomiej Berecci). W zamku Wawelskim zbudowano pierwszy poza terenem Włoch wielopiętrowy dziedziniec arkadowy. Zrealizowano w nim renesansową ideę jednolitej kompozycji o lekkich i wytwornych proporcjach i uzyskano równocześnie reprezentacyjny charakter oraz wygodę w użytkowaniu. Poziomy układ elewacji dziedzińca podkreślają dwie kondygnacje arkad; trzecia znajdująca się pod mocno wysuniętym okapem ogromnego dachu ma nadzwyczaj smukłe proporcje zaakcentowane przez podwójne wysokie słupy. Są one w środku „przewiązane” i zakończone „dzbanuszkami kamiennymi” podpierającymi płatwie dachu. Obramienia okienne portale, a nawet proporcje tej kondygnacji zachowały jeszcze pewne cechy gotyku. Następne wybitne dzieło „krakowskiego” odrodzenia to kaplica zygmuntowska dobudowana do południowej nawy katedry w Krakowie w latach 1519-1531 przez Bartłomieja Berecciego; ma ona cechy czystego renesansu włoskiego z prawidłowymi proporcjami porządków i podziałów ścian. Elementy architektoniczne wnętrz pokrywają ornamenty o charakterystycznych motywach roślinnych. Za przykładem Wawelu przebudowano wiele zamków królewskich i magnackich, np. w Szydłowcu, Ogrodzieńcu, Brzegu, Pieskowej Skale, lub wybodowano nowe, jak np. w Niepołomicach, Baranowie, Krasiczynie i wiele innych. Wszystkie one miały jeszcze aż do późnego renesansu cechy obronne budowli gotyckich. Obok zamków powstały skromniejsze rezydencje jako dwory obronne, zaś w miastach piękne renesansowe kamienice, które do dziś są ich dumą i ozdobą, m. in. w Krakowie, Kazimierzu n. Wisłą, Jarosławiu; ratusze w Sandomierzu, w Poznaniu czy Zamościu. Jedną z typowych form polskiego renesansu jest attyka, ozdobna ścianka wznoszona ponad gzymsem wieńczącym budynek i kryjąca z zasady dachy pogrążone. Jedną z najwcześniejszych jest efektowna attyka krakowskich sukiennic. Bogaty wystrój renesansowych elewacji oprócz attyk i ozdób rzeźbiarskich przejawił się także w pokrywaniu ścian plichromią lub dwubarwnymi tynkami (włoskie sgraffito). Technika ta polega na pokryciu muru kilkoma (zwykle dwiema) warstwami barwnego tynku i na wydobyciu rysunku przez częściowe zeskrobanie wilgotnych warstw wierzchnich z odsłonięciem inaczej zabarwionej warstwy spodniej. W okresie gotyku zbudowano wiele kościołów, dlatego więc w renesansie wznoszono stosunkowo ich niewiele. Częściej natomiast budowano do już istniejących kościołów boczne kaplice nagrobne, wzorowane na kaplicy zygmuntowskiej. Z nowo wzniesionych ciekawą grupę stanowią ceglane kościoły Mazowsza w Broku, Pułtusku i Brochowie. Kościoły te zamiast sklepień krzyżowych mają kolebki z lunetami lub bez nich. Powierzchnię spodu sklepienia pokrywa piękna geometryczna dekoracja sztukatorska. Najwybitniejszym dziełem urbanistycznym okresu renesansu w Polsce jest Zamość, którego projekt zrealizowano pod koniec XVI w. Było to miasto z rezydencją rodu Zamojskich. Budowę całości wg. własnego projektu prowadził architekt włoski Bernardo Morando. Teren otoczony fortyfikacjami składa się z dwóch części. W zachodniej znajduje się pałac-rezydencja-we wschodniej właściwe miasto z zabudową mieszczańską. W układzie przestrzennym miasta konsekwentnie przeprowadzona jest dominująca rola siedziby Zamojskich. Zasadniczą oś kompozycji stanowi ulica przecinająca rynek, przebiegająca ze wschodu na zachód, której zamknięciem jest rezydencja. Miasto ma regularną siatkę ulic, duży kwadratowy rynek o powierzchni około 1.0ha i dwa mniejsze place targowe. Bardzo charakterystyczne dla Zamościa są rozmieszczone wokół rynku domy podcieniowe o jednolitej architekturze. Ratusz zlokalizowany w jednej z pierzei rynku. Nie stanowi on centralnego punktu układu, tak jak to było w miastach średniowiecznych. Między terenami mieszkaniowymi a pałacem wznosi się okazała kolegiata także projektu B. Moranda. Cały obszar miasta otoczony fortyfikacjami ziemnymi, których zarys uzależniano od układu terenu, co tłumaczy co tłumaczy jego nieregularność.