CECHY ARCHITEKTURY I SZTUKI RENESANSU W POLSCE

Nazwa Renesans pochodzi od francuskiego słowa renaissance, które oznacza powtórne narodziny. W Polsce Odrodzenie. Terminem tym określany jest okres w historii idei, sztuki i literatury XV - XVII wieku. Renesans narodził się we Włoszech (Florencja) w XIV wieku. Na ziemiach polskich pojawił się wraz z wstąpieniem na tron Zygmunta Starego (1506 rok). 1500-50 pozostawał pod wpływami włoskimi, 1550-1600 uległ wpływom niderlandzkim, po 1600 przekształcił się w manieryzm. Najwybitniejsze dzieła polskiego renesansu to budowle, słabiej rozwijała się rzeźba, najsłabiej malarstwo. Krużgankowy dziedziniec Wawelu oraz kaplica Zygmuntowska stały się wzorcami, które naśladowane będą w ciągu całego odrodzenia. Przekształcane najczęściej z gotyckich rezydencje wzorowały się na krakowskim pierwowzorze.

Cechy architektury renesansowej:

• najczęściej używanymi materiałami budowlanymi były : kamień, cegła i drewno;

• sięgano do wzorów architektury antycznej- stosowano antyczne porządki architektoniczne
  i motywy dekoracyjne, celem stało się zachowanie idealnej proporcji budowli, monumentalność obiektu, perspektywa; próby wkomponowania budowli w otoczenie;

• zastosowanie nowej kolorystyki- ceglaną, gotycką czerwień zastąpiły jasne elewacje;

• w przeciwieństwie do gotyku, wprowadzono linie horyzontalne, a spadziste dachy ozdobiono attykami (ozdobnymi ściankami);

• duże, okrągłe, trójskrzydłowe okna;

• licznie stosowane arkady spełniające ideał harmonijnej i rytmicznej kompozycji przestrzennej;

• zasadnicze cechy: widokowe balkony, skrzyńce, czyli kasetonowe stropy z rozetami lub głowami, sklepienia z ornamentami wyciskanymi w szlachetnym wapienno-gipsowym tynku, kolumny, filary, krużganki, loggie, portyki, attyki;

• ściany upiększano fryzami, freskami lub wielobarwnymi sgraffitami (zeskrobywanie według wzoru kilku warstw z barwnych tynków);

• rozwój architektury świeckiej, sztuka służyła człowiekowi np. powstawały pałace miejskie, jako rodzaj nowego typu budynku, ratusze, kamienice, dwory, renesansowe kaplice rodowe, zamki obronne.

Przykłady architektury renesansowej:
- Arkadowy dziedziniec Zamku Wawelskiego w Krakowie zbudowany w latach 1502 - 1536 (Włoch Franciszek
Florentczyk, potem Bartolomeo Berrecci)- najpiękniejszy renesansowy dziedziniec w Europie Środkowej ,
- Kaplica Zygmuntowska na Wawelu (B. Berrecci)- woj. małopolskie,
- Układ architektoniczny i kamieniczki mieszczańskie w Zamościu (woj. lubelskie) wpisane na Listę
Światowego Dziedzictwa UNESCO (B. Morando dla hetmana Zamoyskiego),
- Kamieniczki mieszczańskie w Kazimierzu Dolnym (woj. lubelskie),
- Zamki w Ogrodzieńcu (woj. śląskie), w Pieskowej Skale (woj. małopolskie), w Brzegu (woj. opolskie),
- Zamek Leszczyńskich w Baranowie Sandomierskim- woj. podkarpackie (późnorenesansowy-
manierystyczny).
- Brama Wyżynna, Dwór Artusa, Dźwig portowy nad Motławą, Zbrojownia w Gdańsku (woj. pomorskie),
- Wiele obiektów przebudowano z gotyckich, dodając renesansowe attyki i inne detale (np. krakowskie
Sukiennice); ratusze: Poznań (attyka, trzykondygnacyjna loggia), Tarnów (woj. małopolskie),Chełmno
(woj. kujawsko- pomorskie), Sandomierz (woj. świętokrzyskie).
Rzeźba oderwała się od tła i stanowiła coraz częściej samodzielną kreację wolno stojącą. Tworzono popiersia portretowe, posągi konne, akty i przyścienne nagrobki niszowe. Płaskorzeźby pełniły rolę dekoracyjną
i ornamentalną. W rzeźbie nagrobkowej często przedstawiano postać zmarłego w dynamicznym ujęciu,
później pojawił się nagrobek podwójny o układzie piętrowym (zastosowany po raz pierwszy
w kaplicy Zygmuntowskiej). Polscy rzeźbiarze: J. Michałowicz z Urzędowa (nagrobki biskupów
M. Zebrzydowskiego i F. Padniewskiego na Wawelu, B. Izdbieńskiego w Poznaniu), Benedykt z Sandomierza (portale wawelskie). Rzeźbiarze włoscy: B. Berrecci, J. Cini (kaplica Zygmuntowska), H. Canavesi (nagrobek Górków w Poznaniu), G.M. Padovano (wiele nagrobków, np. biskupa P. Gamrata na Wawelu).
Malarstwo. Tematyka dzieł: starożytna, biblijna i świecka, zastosowanie perspektywy, rozpowszechnienie fresków, malarstwo portretowe, trójwymiarowe przedstawienie postaci ludzkiej, fascynacja harmonią
i proporcją, pastelowa kolorystyka, malarstwo olejne, zastosowanie płótna zamiast deski, wprowadzenie pejzażu w tle. W malarstwie duże znaczenie miała działalność S. Samostrzelnika (miniatura i polichromia) Niektóre prace: polichromie w kościele i w klasztorze Cystersów w Mogile (ok. 1520-1541), modlitewniki Zygmunta Starego (1524) oraz królowej Bony, W. Gasztołda, K. Szydłowieckiego (wszystkie 1527), Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich (1530-1535), ewangeliarz P. Tomickiego (1534). oraz kształtowanie się rodzimego typu portretu renesansowego przy dużym udziale M. Kobera- Prace: portret Zygmunta III (1592, na blasze), Anny Austriaczki, Anny Jagiellonki, portret całopostaciowy i trumienny Stefana Batorego, miniatury królewskie.

---