B. DOKUMENTY WSPÓŁCZESNE DOTYCZĄCE PRAW CZŁOWIEKA (po 1945 r.)
Karta Narodów Zjednoczonych z 26 czerwca 1945 r.
Karta NZ, zwana Konstytucją ONZ, stanowiła pierwszą współczesną, wielostronną umowę międzynarodową, która odnosiła się do praw człowieka. Została podpisana przez 50 państw (Polska podpisała umowę dwa miesiące później) 26 czerwca 1945 r. w San Francisco. Stymulowana świeżymi, tak dramatycznymi doświadczeniami II Wojny Światowej nie zawierała jednak katalogu praw podstawowych, ale kilkukrotnie odwoływała się do praw człowieka. Sygnatariusze zgodzili się jedynie na popieranie, przestrzeganie i poszanowanie praw człowieka. Za kluczowe należy uznać sformułowanie, iż wszyscy ludzie wg państw ONZ są równi.
Po raz pierwszy prawa człowieka otrzymały wymiernego strażnika ich istnienia. Rozdział XIV Karty NZ regulował bowiem uprawnienia Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości (MTS) z siedzibą w Hadze. Nad przestrzeganiem postanowień Karty miała także czuwać Rada Bezpieczeństwa.Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 10 grudnia 1948 r.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka jest rezolucją, uchwaloną przez Zgromadzenie Ogólne ONZ. W odróżnieniu od poprzedniego aktu związanego z Narodami Zjednoczonymi miała ściśle określać katalog chronionych praw człowieka. Prace nad nią (w ramach Komisji Praw Człowieka) trały ponad rok i uczestniczyły w nim takie autorytety jak laureat Pokojowej Nagrody Nobla Rene Cassin czy Pierwsza Dama Eleonor Roosevelt. Warto dodać, że deklaracja została przyjęta bez sprzeciwu, choć kilka krajów (w tym Polska) wstrzymały się od głosu.
Na mocy Deklaracji stwierdzono, że wszyscy ludzie są wolni i równi pod względem godności i praw. Każdemu człowiekowi, bez względu na pochodzenie, kolor skóry, płeć etc. przysługuje prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa. Wprost zakazane zostało niewolnictwo oraz okrutne traktowanie. Obywatelom zagwarantowana została ochrona ich życia prywatnego, pobytu na terytorium rodzimego kraju (wraz z prawem do obywatelstwa) i swoboda przemieszczania się. Zwrócono uwagę na prawo do sądu oraz azylu. Każdy mógł również zawrzeć związek małżeński po uzyskaniu pełnoletności. Oprócz tego zagwarantowano ochronę praw II i III generacji w tym prawa do własności, wolności zgromadzeń i stowarzyszeń, udziału w rządzeniu państwem, prawa do ubezpieczenia społecznego, dostępu do pracy wraz z wypoczynkiem, do ochrony zdrowia i pomocy społecznej, prawa do nauki i uczestnictwa w życiu kulturalnym.
Jako rezolucja Powszechna Deklaracja Praw Człowieka nie miała jednak charakteru wiążącego.Konwencje Genewskie z 12 sierpnia 1949 roku o ochronie ofiar wojny
Ewolucja praw człowieka przebiegała równolegle w aspekcie prawa wojennego. W 1949 r. przyjęte zostały cztery konwencje występujące pod zbiorczą nazwą Konwencji o ochronie ofiar wojny. Dwie pierwsze dotyczyć miały polepszenie losu rannych i chorych na lądzie i morzu. III Konwencja dotyczyła traktowania jeńców wojennych. IV Konwencja odnosiła się do odpowiedniego traktowania cywili podczas działań zbrojnych m.in. zakazu zmuszania cywili do walki zbrojnej, zakazu rabunków i brania zakładników, zakazu wysiedleń czy deportacji ludności z terenów podbitych.
Do Konwencji Genewskich uchwalono da protokoły dodatkowe z 1977 r. i z 2005 r., które zakazywały atakowania cywili, budynków szpitalnych i innych budynków cywilnych tudzież nadmiernego niszczenia środowiska naturalnego.Europejska Konwencja Praw Człowieka z 4 listopada 1950 r.
Akt o charakterze regionalnym, odnoszącym się do krajów dopiero co powstałej Rady Europy. Wszedł w życie 3 września 1953 r. po tym jak został podpisany przez wymaganą liczbę dziesięciu sygnatariuszy. Obecnie stronami umowy są wszystkie 47 państwa wchodzące w skład Rady Europy.
„Konwencja Europejska” potwierdzała katalog praw podstawowych wymieniony w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Nadto miała zapewnić ramy skutecznej realizacji postanowień Deklaracji. Stąd też powołane zostało ciało: Europejski Trybunał Praw Człowieka z Siedzibą w Strasburgu. Organ ten może wymusić na państwie-stronie Konwencji zaprzestanie naruszeń prawa a nawet zadośćuczynienie finansowe pokrzywdzonej jednostce.
Katalog praw i wolności zagwarantowanych w Konwencji jest zbliżony do tego zapisanego w Deklaracji. Pewne modyfikacje wprowadzały kolejno uchwalane protokoły dodatkowe. Za istotne uznano ochronę własności prywatnej, zakaz więzienia niewypłacalnych dłużników, zakaz sądzenia w tej samej sprawie po raz drugi (z łac. res iudicata) czy postulat zniesienie kary śmierci (w czasie pokoju w 1983 r. a także w czasie wojny w 2002 r.).
Za istotny progres należy uznać powszechność prawa do korzystania z ochrony udostępnionej przez Konwencję. Z wnioskiem do Trybunału Praw Człowieka może wystąpić każda osoba znajdująca się pod jurysdykcją któregoś z państw- stron Konwencji, niezależnie od tego czy osoba ta posiada obywatelstwo tego kraju. Skarga musi jednak dotyczyć naruszenia przez władzę publiczną praw gwarantowanych w Konwencji i tylko po wyczerpaniu krajowej drogi sądowej. Skarga musi zostać podpisane przez osobę i nie może dotyczyć kazusów już rozpoznanych oraz przedawnionych. Na koniec warto dodać, że wystąpienie ze skargą do Trybunału nie jest możliwe, jeśli w identycznej sprawie wystąpiono do innego trybunału o charakterze międzynarodowym.Międzynarodowe Pakty Praw z 1966 r.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOiP) oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (MPPGSiK) były kolejnym etapem w przedmiocie realizacji postulatów ochrony praw człowieka przez ONZ. Uchwalone na konwencji w Nowym Jorku, w odróżnieniu od Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, miały charakter wiążący.
MPPOiP gwarantował Narodom prawo do samostanowienia i decydowaniu o kierunkach rozwoju. Akcent kładł na równouprawnienie mężczyzn i kobiet oraz przytaczał szeroki katalog chronionych przez Pakt dóbr człowieka i obywatela, zaliczanych do I i II generacji praw. Oprócz zakazu tortur pojawiły się zapisy o humanitarnym traktowaniu więźniów, obowiązku wyjaśnienia powodów wydalenia z państwa obywatela obcego kraju, prawie do posiadania własnego światopoglądu, ochronie mniejszości etnicznych i pozostawania pod opieką państwa. Protokołem fakultatywnym z 1989 r. zniesiono karę śmierci, która jednak mogła ulec przywróceniu w czasie wojny, ale tylko w stosunku do najcięższych przestępstw.
Nad przestrzeganiem przez strony Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych miał czuwać Komitet Praw Człowieka, obradującego w Nowym Jorku i Genewie. Na mocy tzw. Pierwszego Protokołu Fakultatywnego z 1966 r. każda osoba znajdująca się pod jurysdykcją państwa-strony MPPOiP, może wystąpić ze skargą do Komitetu. Procedura występowania do Komitetu jest zbliżona do opisywanej wyżej (przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka). Należy jednak dodać, ze rozstrzygnięcia Komitetu nie wiążą państw.
MPPGSiK z kolei, choć zbliżony konstrukcją do MPPOiP, odnosił się do praw III generacji, z których wymieniał prawo do: higienicznych warunków pracy za słusznym wynagrodzeniem, przynależności do związków zawodowych i strajku, obowiązkowej nauki, udziału w życiu kulturowym i korzystaniu z postępu naukowego.Akt Końcowy KBWE z Helsinek z 1 sierpnia 1975 r.
Pierwsza Konferencją Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie została zwołana w 1972 r. Miała ona pełnić rolę plenum na forum którego państwa miały wypracować system wzajemnego bezpieczeństwa w Europie. Propozycję takiej polubownej konfrontacji NATO i Układu Warszawskiego zgłosił polski minister spraw zagranicznych Adam Rapacki wiele lat wcześniej. Do znamiennych należy zaliczyć układ zawarty w 1975 r. w Helsinkach zwany Aktem Końcowym KBWE.
W skład Aktu Końcowego weszły tzw. trzy koszyki z których trzeci dotyczyć miał współpracy w dziedzinie humanitarnej. Zważywszy na sytuację prawną obywateli ZSRR i państw satelickich starano się „przemycić” dla nich jak najwięcej gwarancji praw podstawowych nie narażając się na sprzeciw stron Układu Warszawskiego. Postawiono na cztery elementy współpracy: poszerzenie swobody w kontaktach między obywatelami państw KBWE, poprawę dostępu do informacji oraz współpracę i wymianę w dziedzinie kultury i nauki. Akt Końcowy odniósł się do nowoczesnego postrzegania praw człowieka, stąd podkreślić należy jego innowację.Konwencja o prawach Dziecka z 20 listopada 1989 r.
Kolejną przełomową konwencja przyjętą przez Zgromadzenie Ogólne ONZ a dotyczącą aspektu prawno-człowieczego była Konwencja o prawach dziecka z 1989 r. Po raz pierwszy w skali światowej zwrócono uwagę na ochronę młodego pokolenia ludzkości dostrzegając niebezpieczeństwa i problemy zagrażające dzieciom nie tylko w krajach postrzeganych za niebezpieczne. Konwencja została przyjęta niemal przez wszystkie państwa na świecie (z wyjątkiem m.in. USA).
Zgodnie z treścią aktu z 1989 r. dziecko jest samodzielnym podmiotem, mającym własną tożsamość, godność i prawo do prywatności, ale z racji niedojrzałości fizycznej i psychicznej wymaga szczególnej opieki i ochrony. Gwarantować ma je państwo, które jednak nie może wyręczać rodziców w wychowaniu. To rodzina ma być najlepszym środowiskiem, w którym rozwija się dziecko. Czuwanie nad dobrem dziecka powierzono w ręce obydwojga rodziców (autonomia rodziny).
Wśród praw zagwarantowanych dzieciom warto wymienić: prawo do wyrażania własnych poglądów, wolność od przemocy fizycznej i psychicznej, zakaz wcielania do wojska dzieci poniżej piętnastego roku życia, prawo do odpowiedniego standardu życia, prawo do czasu wolnego i wypoczynku od nauki, prawo do znajomości swoich praw, prawo do obowiązkowej i bezpłatnej nauki w szkole.Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej z 7 grudnia 2000 r.
Kwestia praw człowieka została podniesiona również na forum Wspólnot Europejskich. Wynikiem tego była uchwalona w 2000 r. Karta Praw Podstawowych, która miała stanowić załącznik do Traktatu lizbońskiego. Jej funkcjonowanie zależy zatem od przyjęcia przez członków Unii „Konstytucji dla Europy”.
W skład Karty wchodzi 7 rozdziałów odnoszących się do:
I - godności ludzkiej (ze sformułowanym prawem do życia, integralności cielesnej, zakazem tortur czy klonowania reprodukcyjnego),
II - wolności (prawo do prywatności, bezpieczeństwa osobistego, wolność sumienia i religii etc.),
III - równości (równości wobec prawa, zakaz dyskryminacji pod wszelką postacią etc.),
IV - solidarności (praw pracowniczych, praw związkowych, prawa do zabezpieczenia społecznego),
V - praw obywatelskich (biernego i czynnego prawa wyborczego do instytucji Unii, prawa do ochrony dyplomatycznej, prawa do petycji i skargi do Rzecznika Praw Obywatelskich etc.),
VI - właściwego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości (prawa do rzetelnego procesu, prawa do obrony, domniemania niewinności etc.),
VII - sposobów funkcjonowania i stosowania Karty.
Mimo, że Karta Praw Podstawowych nie funkcjonuje w chwili obecnej to jest dowodem na to, że kwestia praw człowieka nadal pozostaje aktualna.Krajowe akty ochrony praw człowieka
Oprócz dokumentów o charakterze ponadnarodowym, ochronę praw człowieka gwarantują również krajowe systemy prawne. Od czasów Konstytucji francuskiej z 1791 r. dołączanie katalogu praw podstawowych do treści ustawy zasadniczej stało się swoistą praktykę. Nie jest wyjątkiem również polska ustawa z 1997 r. niezwykle szczegółowo odnosi się do przedmiotowego zagadnienia. Zważywszy, że zagadnienie to jest jednym z „koników” na arkuszach maturalnych z WOS, warto bardziej szczegółowo się do niego odnieść.
Prawa podstawowe zostały umieszczone w dwóch pierwszych rozdziałach Konstytucji. W pierwszym odnoszą się do podstaw ustrojowych państwa polskiego i wyznaczają zakres ochrony takich dóbr jak: wolność i prawa człowieka i obywatela w ogólności (art. 5), powszechny i równy dostęp do kultury (art. 6 ust. 1), wolność tworzenia i działania związków zawodowych oraz podobnych organizacji (art. 12), wolność prasy (art. 14), instytucji małżeństwa (art. 18), ochrona weteranów walk o niepodległość (art. 19), własność i prawo dziedziczenia (art. 21 ust. 1), praca (art. 24) oraz wolność działania Kościoła i innych związków wyznaniowych ( art. 25 ust. 1).
Rozdział II Konstytucji obejmuje zasady ogólne oraz szeroki katalog praw podstawowych, uszeregowany wg trzech generacji. W ramach zasad ogólnych wspomina się o: godności człowieka (art. 30), wolności (at. 31), równości (art. 32), zakazie dyskryminacji ze względu na płeć (art. 33), prawie do obywatelstwa (art. 34), ochronie mniejszości narodowych i etnicznych (art. 35), ochronie dyplomatycznej i konsularnej (art. 36).
W ramach działu „Wolności i prawa osobiste” gwarantuje się: ochronę życia (art. 38), zakaz eksperymentów na ludziach (art. 39), zakaz tortur i nieludzkiego traktowania (art. 40), nietykalność osobistą i prawne warunki zatrzymania osoby (art. 41), przesłanki odpowiedzialności karnej wraz z prawem do obrony i domniemaniem niewinności (art. 42), prawo do rzetelnego procesu (art. 45), prawo do ochrony życia prywatnego (art. 47), prawo do wychowania dzieci wedle przekonań rodziców (art. 48), wolność komunikacji (art. 49), nienaruszalność mieszkania (art. 50), prawo do prywatności informacji dot. własnej osoby (art. 51), wolność poruszania się (art. 52), wolność sumienia i religii (art. 53), wolność ekspresji poglądów i rozpowszechniania informacji (art. 54), zakaz ekstradycji (art. 55) oraz prawo azylu dla cudzoziemców (art. 56).
W ramach działu „Wolności i prawa polityczne” chroni się: wolność organizowania pokojowych zgromadzeń (art. 57), wolność zrzeszania się (art. 58 i 59), dostęp do służby publicznej (art. 60), prawo dostępu do informacji o działalności organów państwa (art. 61), prawo do udziału w referendum (art. 62) oraz prawo do petycji (art. 63).
W ramach działu „Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne” wspomina się o: prawie do własności (art. 64), wolności wyboru pracy (art. 65), prawie do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art. 66), prawie do zabezpieczenia społecznego (art. 67), prawie do ochrony zdrowia (art. 68), ochronie niepełnosprawnych (art. 69), prawie do nauki (art. 70), wspieraniu rodzin (art. 71), ochronie praw dziecka (art. 72), wolności twórczej (art. 73), ochronie środowiska (art. 74), zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych (art. 75) i ochronie konsumentów (art. 76).
Nadto Konstytucja przewiduje szereg rozwiązań i instytucji gwarantujących ochronę w/w praw i wolności (patrz. art. 77- 81).
Warto wspomnień, że na płaszczyźnie krajowej prawa podstawowe są chronione przez akty normatywne, niższego niż Konstytucja, rzędu. W różnych gałęziach prawa odnajdziemy szereg norm, które odnoszą się do chronionych praw człowieka. I przykładem poza prawem karnym może być choćby prawo cywilne (np. art. 24 w zw. z art. 23 KC).Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO) – jednoosobowy organ władzy państwowej, pełniący funkcję ombudsmana. Urząd ten powstał w Polsce z dniem 1 stycznia 1988 roku. Pierwszym rzecznikiem została prof. Ewa Łętowska, obecnie urząd ten pełni prof. Irena Lipowicz. Działalność Rzecznika reguluje Konstytucja RP i Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (Dz. U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 , z późn. zm.).
Rzecznicy Praw Obywatelskich
Ewa Łętowska (od 19 listopada 1987[1][2] do 12 lutego 1992)
Tadeusz Zieliński (od 13 lutego 1992 do 7 maja 1996)
Adam Zieliński (od 8 maja 1996 do 29 czerwca 2000)
Andrzej Zoll (od 30 czerwca 2000 do 30 czerwca 2005)
wakat od 1 lipca 2005 do 15 lutego 2006, obowiązki rzecznika praw obywatelskich pełnił ustępujący rzecznik praw obywatelskich Andrzej Zoll[3]
Janusz Kochanowski (od 15 lutego 2006 do 10 kwietnia 2010)
wakat od 10 kwietnia 2010 do 21 lipca 2010, obowiązki rzecznika praw obywatelskich pełnił zastępca rzecznika praw obywatelskich Stanisław Trociuk[4]
Irena Lipowicz (od 21 lipca 2010[5])
Zadania i możliwości Rzecznika Praw Obywatelskich
Rzecznik, któremu pomagają jego zastępcy oraz Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, stoi na straży wolności, praw człowieka i obywatela. Kontroluje a także podejmuje stosowne czynności jeśli stwierdzi, że z powodu celowego działania lub zaniechania przez organ, organizacje albo instytucje zobowiązane do przestrzegania i realizacji wolności człowieka i obywatela nastąpiło naruszenie prawa oraz zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Należy się zwrócić do Rzecznika Praw Obywatelskich w przypadku wykorzystania wszystkich możliwości załatwienia sprawy we właściwym trybie i niewątpliwego stwierdzenia rzeczywistego naruszenia wolności lub praw obywatelskich. Rzecznik jest ograniczony zakresem jego kompetencji, jego interwencje są uzależnione od wyników analizy okoliczności sprawy i ustalenia, faktycznego naruszenia prawa oraz tego, iż okoliczności te istotnie wymagają ingerencji Rzecznika.
Rzecznik wypełnia 4 funkcje:
prewencyjną
diagnostyczną
kontrolną
kreującą
Wybór, odwołanie i kadencja Rzecznika Praw Obywatelskich
Rzecznika powołuje w formie uchwały Sejm za zgodą Senatu na wniosek Marszałka Sejmu albo grupy 35 posłów. Na uchwałę zatwierdzającą wybór Senat ma czas 30 dni od dnia przekazania przez Marszałka Sejmu uchwały Sejmu. Niepodjęcie uchwały przez Senat w ciągu miesiąca oznacza wyrażenie zgody. W wypadku odmowy zatwierdzenia przez Senat Sejm powołuje na stanowisko Rzecznika inną osobę.
Kadencja Rzecznika trwa 5 lat i liczona jest od dnia złożenia ślubowania przed Sejmem. Ta sama osoba nie może być Rzecznikiem więcej niż przez dwie kadencje, jednakże utrwalił się zwyczaj, iż po upływie pierwszej kadencji osoba pełniąca tę funkcję nie kandyduje ponownie. Rzecznik pełni swoje obowiązki do czasu objęcia stanowiska przez następcę.
Sejm odwołuje Rzecznika przed upływem okresu, na jaki został powołany większością co najmniej 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, jeżeli:
zrzekł się wykonywania obowiązków,
stał się trwale niezdolny do pełnienia obowiązków na skutek choroby, ułomności lub upadku sił – stwierdzonych orzeczeniem lekarskim.
jeżeli Rzecznik sprzeniewierzył się złożonemu ślubowaniu.
złożył niezgodne z prawdą oświadczenie lustracyjne, stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu