Powieść powstała w Berlinie. 15 marca 1776, rok po zakończeniu pisania, została wydana u Michała Brylla, wydawcy powieści z kręgów Stanisławowskich.

Cechy:

• czas akcji nie jest dokładnie określony, można się domyślić, że chodzi o lata młodości Krasickiego, która przypadała na czasy saskie

• w powieści pojawia się wiele miejsc akcji: Warszawa, Paryż i wiele, wiele miejsc na różnych kontynentach

• powieść została opatrzona przedmową odgrywającą ważną rolę – jest satyrą na przedmowy do dzieł literackich, o których ironicznie wypowiedział się Krasicki. Jednocześnie możemy w niej znaleźć wyznanie autora, w którym zwierza się, że woli pisać niż będąc na wsi „biegać za zającami”, czy pić piwo.

Kompozycja:

• całość została wystylizowana przez autora na pamiętnik, spisywany przez narratora pod koniec życia (podobieństwo do Chryzostoma Paska)

• charakter wybitnie dydaktyczny, o czym świadczą liczne sentencje i aforyzmy, których w powieści doliczono się aż 150

• w powieści pojawia się zabieg indywidualizacji losu głównego bohatera – Mikołaj pokazany jest na tle panujących w pierwszej połowie XVIII w. warunków historycznych, społecznych, obyczajowych

• w powieści pojawiają się tzw. formy innogatunkowe, podkreślające indywidualność bohatera, tj. list, przemówienie, diariusz podróży (dziennik) pisane przez bohatera

• cała powieść ma kunsztowną, przemyślaną konstrukcję trójdzielną, składa się z trzech ksiąg, ale podporządkowywana jest jednej myśli przewodniej o charakterze dydaktycznym: chodzi o konfrontację ideałów filozofii oświeceniowej z rzeczywistością zarówno polską, jak i światową.

• jest ona parodią oderwanego od życia fantastycznego romansu barokowego

Trzy księgi:

1. Rozgrywa się w głównej mierze w Polsce, dotyczy czy młodości Doświadczyńskiego, ma charakter powieści satyryczno- obyczajowej z elementami powiastki filozoficznej.

2. (najważniejsza!) To typowa literacka utopia oświeceniowa. W ciągu trzech lat pobytu na wyspie Mikołaj zostaje poddany gruntownej reedukacji, której dokonuje mistrz Xaoo, poddaje się jej i poznaje wizje doskonałego ustroju społeczno – politycznego, która panuje na wyspie.

Ważną role odgrywa również kwestia edukacyjna, sposób wychowania młodzieży nikuańskiej przypomina rozwiązania przedłożone przez Jaka Jakuba Roussoea w jego traktacie pedagogicznym „Emil, czyli o wychowaniu” (1762). W centrum systemu edukacyjnego, zupełnie odmiennego od systemu oświeceniowej Europy, znajduje się „sposobienie serc do cnoty” (w Europie stawiano na rozum, na wyspie kładziono nacisk na rozwój osobowości człowieka). System edukacyjny na wyspie dzielił się trzy etapy wychowania, które przypominają prace rolnika na ziemi:
a) nauczyciel poznaje charakter ucznia, tak jak rolnik rozpoznaje rodzaj gleby
b) nauczyciel stara się wykorzenić złe skłonności ucznia, tak jak rolnik, który zanim zasieje, musi wyplewić glebę z chwastów
c) nauczyciel zasiewa ziarno wartości moralnych, aby przyuczyć go do życia we wspólnocie, w zgodzie i miłości
d) nauczyciel musi pilnować praktycznej realizacji tych wartości i cnót, które wpajał wychowankowi

1. Rozgrywa się w głównej mierze w Szuminie i Warszawie, łączy w sobie elementy powieści satyryczno – obyczajowej z powiastką filozoficzną, jak w księdze pierwszej. W tej księdze Mikołaj po powrocie do ojczyzny konfrontuje zdobytą wiedzę na temat doskonałego ustroju z rzeczywistością polską. Uznany za heretyka ucieka z Warszawy i osiada w majątku rodzinnym, gdzie próbuje stworzyć życie na wzór tego, czego nauczył do mistrz Xaoo, zaczyna więc od swoich bliskich (praca u podstaw)

Kontynuacja Mikołaja Doświadczyńskiego jest „Pan podstoli”, w którym Krasicki rozwinął historię mężczyzny.

Utopia

Etymologia słowa: gr. topos -> miejsce

Eu- topos -> miejsce szczęśliwe
Ou- topos -> miejsce… którego nie ma!

Pojęcie utopii łączy w sobie te dwa przeciwstawne znaczenia.