Budująca działalność rzek

Wody należą do głównych czynników rzeźbotwórczych powierzchni Ziemi. Efekty tej działalności zależą od spadku rzeki, uwarunkowanego ukształtowaniem terenu, ilości płynącej wody oraz budowy geologicznej podłoża.

    Szczególnie obfite deszcze dostarczają na 1 km2 powierzchni litosfery tysiąc ton wody. Woda ta szybko tworzy liniowe spływy, żłobiąc przy tym teren. Pojawiają się różnych rozmiarów bruzdy i rozcięcia bądź nawet doliny, kończące się w strefach utraty siły nośnej wód stożkami napływowymi.

    Różnica wysokości między źródłem rzeki a jej ujściem decyduje o intensywności wcinania się rzeki w podłoże. Gdy ta różnica wysokości ulegnie zmniejszeniu, tempo wcinania się rzeki maleje. W dolnym odcinku następuje akumulacja (czyli osadzanie) niesionego materiału.

    Akumulacja w korycie rzeki zachodzi tam, gdzie rzeka ma mniejszy spadek, prowadzi mniej wody oraz w odcinku ujściowym. W wyniku akumulacji tworzą się łachy, np. łachy meandrowe, mielizny, widoczne przy niższych stanach wody, a w biegu dolnym materiał niesiony przez rzekę osadza się przy jej ujściu. Głębokość zbiornika wodnego, do którego uchodzi rzeka, oraz ukształtowanie jego dna w dużej mierze decyduje o rodzaju ujścia rzeki. Równie duży wpływ na rodzaj ujścia mają pływy morskie.

    Ujście deltowe tworzą się gdy dno zbiornika wodnego, do którego uchodzi rzeka, obniża się łagodnie i nie występują w nim silne ruchy wody (pływy). Rzeka płynie bardzo powoli, materiał rzeczny osadza się wtedy przy brzegu, nadbudowuje dno zbiornika aż do powierzchni wody. Rzeka wydłuża wtedy swój bieg, rozdziela się na szereg ramion, a z osadów buduje na powierzchni stożek napływowy, zwany deltą. Określenia tego użył po raz pierwszy w starożytności Herodot, który zauważył podobieństwo równiny przy ujściu rzeki do greckiej litery Δ - delty. Największe delty świata tworzą rzeki : Amazonka - około 100 tys. km2, Ganges i Brahmaputra - około 150 tys. km2, Lena – około 30 tys. km2,  Nil , Dunaj, Wołga (dla porównania, delta Wisły ma powierzchnię 3,6 tys. km2). Delty z zależności od ilości niesionego przez rzeki materiału rosną z różną szybkością, np. delta rzeki Pad powiększa się rocznie o około 70 m, delta rzeki Kury o około 300 m, a delta Missisipi o około 80 m rocznie. Najszybciej rosnącą jest delta rzeki Terek wpadającej do Morza Kaspijskiego (500 m/rok). Bardzo często delty rzek płynących na równinach łączą się, tworząc ogromne niziny nadmorskie np. rzeki Huand - ho, Jangcy utworzyły równinę nadmorską o powierzchni prawie 400 tys. km2. W delcie powstają bardzo urodzajne gleby (np. pokryty madami obszar Wisły zwany Żuławami Wiślanymi). Kopalne delty z dawnych epok geologicznych są często miejscem występowania złóż węgla , ropy, nafty i gazu ziemnego.

    Ujście lejkowate (estuaria) tworzą się, gdy zbiornik wodny jest głęboki i występują znaczne amplitudy pływów. Podczas przypływów woda morska wnika głęboko w ujściowy odcinek doliny rzecznej, niszcząc i rozszerzając jego biegi. Wraz z odpływem materiał zostaje wynoszony daleko od brzegu. Tworzy się ujście o charakterystycznym kształcie lejka. Estuaria są typowe dla rzek zachodniej Europy i wschodniego wybrzeża Ameryki Północnej np. Rzeka Świętego Wawrzyńca, Loara, Tamiza.

    Podczas powodzi i wylewów rzek, namuły rzeczne nadbudowują równiny nadrzeczne, nazywane dlatego równinami zalewowymi lub tarasem zalewowym. Tworzą się tam również wały przykorytowe, powstają gdyż woda zalewająca tereny płynie szybko swoim głębokim korytem i wolno płytkim powodziowym korytem (ta różnica prędkości oraz szorstkość dna powodziowego porośniętego roślinnością prowadzą do osadzania się tam materiału). Wały te ciągną się wzdłuż brzegów koryta o mogą osiągać wysokość 4m.

Akumulacja namułów i piasków występuje na całym obszarze zalewowym i prowadzi do powstania madów rzecznych (bardzo żyznych gleb).

    Na niektórych odcinkach akumulacji rzeki, gdzie wcina się ona w swoją pokrywę akumulacyjną, powstają terasy akumulacyjne i akumulacyjno-erozyjne, które w części powstają dzięki akumulacyjnej działalności rzek. W dolnym biegu rzeki powstają meandry które powstają także na skutek działalności budujące rzek. Powstają one gdy jeden woda płynie lekko zakręconym korytem. Wtedy woda po jednej stronie koryta płynie wolniej prowadząc do osadzania się tam materiału a po drugiej stronie przyspiesza prowadząc do erodowania brzegu. Po pewnym czasie dochodzi do przecięcia szyi meandru. Rzeka toruje sobie wtedy nowe koryto a jego stary odcinek zostaje odizolowany przez akumulowany materiał tworząc starorzecza.

    Skutki budującej działalności rzek można zauważyć również w jej górnym biegu. Niesione przez rzekę rumowisko osadza się w miarę zmniejszania się siły transportowej rzeki – najpierw materiał najgrubszy, a dalej coraz drobniejszy. Jeżeli spadek rzeki maleje gwałtownie lub szybko opadają wody powodziowe, wtedy rzeka przeciążona niesionym rumowiskiem zrzuca jednocześnie gruby i drobny materiał. Górskie rzeki, uchodząc do rzek o mniejszym spadku, tworzą często ze zrzucanego materiału stożki napływowe.