KRYTERIA OCENY PROGRAMU PRACY WYCHOWAWCZO- DYDAKTYCZNEJ
Podstawowymi kryteriami poprawności programu są: a) filozoficzno-aksjologiczne; b) psychologiczne; c) socjologiczne; d) pedagogiczne; e) formalne.
Program musi jasno oceniać na jakiej koncepcji świata i człowieka się opiera. Nie może to być kompilacja teorii. Taki eklektyzm jest często spotykany wśród nauczycieli. Stąd wybór lub konstruowanie programu nie jest czynnością prostą ani jasną.
Brak jasno określonej koncepcji człowieka prowadzi do utrudnienia w zarysowaniu horyzontu zdarzeń, zysków egzystencjalnych i cywilizacyjnych edukacji młodego pokolenia.
Filozoficzno-aksjologiczne kryterium poprawności programu
Powinno być określone w preambule, czyli wstępie wyjaśniającym okoliczności i cele programu. Najczęściej pojawiające się koncepcje człowieka współczesnego to: adaptacyjna, emancypacyjna, etnocentryczna i transgresyjna.
Człowiek przystosowany do otoczenia materialnego i kulturowego, czyli adaptacyjna koncepcja człowieka Homo Faber
Istotą tej koncepcji to teza, że człowiek „przychodzi” na świat zastany i tylko niewielki obszar pozostaje do jego dyspozycji i przekształceń.
Koncepcja ta akcentuje zależność jednostek od wychowania i bieżącej sytuacji lub popędów. Podstawową ideą jest urabianie, podporzadkowanie, kierowanie i tzw. „dobro” dziecka. Cechą charakterystyczną jest to że dziecko występuje w roli widza.
Program:
-Zakłada unifikację treści i uniformizację czyli jednolitość rezultatów końcowych w postaci standardów kształcenia.
-Zawiera system oceny- ewaluacji, pomiaru, klasyfikacji uczniów.
- rozlicza z czasu realizacji treści
-układ treści nie pozostawia większych możliwości wprowadzenia zmian w toku realizacji, pewna sztywność
-wszystko jest przewidziane, rozplanowane
-jest narzędziem władzy i kontroli
Program nie jest dla dziecka, lecz dziecko dla programu. Wygotski opisuje taki program jako wąsko lub w ogóle nie służący rozwojowi, lecz podporządkowaniu, kreowaniu pozoru. Wybierany jest przez konserwatywne społeczeństwa.
Odmianą tej koncepcji jest tzw. adaptacja twórcza, która widzi życie ludzkie między tym, co dowolne, a tym co nakazane, miedzy intencjami, a przyzwoleniem świata.
Rozszerza k. adaptacyjną z „my w świecie” na „ my częścią świata”.
W programie odzwierciedla się to usytuowaniu odbiorcy, istnieje możliwość samodzielnego określania przez dzieci swojego miejsca w świecie.
Zaproponowany społecznością rozwijającym się, poszukującym stabilizacji ograniczanej tradycją, kulturą, przekonaniami. Łączy w sobie to, co konieczne z tym, co możliwe. Uwzględnia udział dzieci czyli współtworzenie, miejsce na dialog, chociaż większość decyzji podejmuje nauczyciel.
Człowiek uczestniczy w swoim rozwoju i kształceniu warunków dla jego przebiegu.
Koncepcja emancypacyjna umiejscawia człowieka między wolnością a powinnością. Chodzi tu od początku o prowadzenie człowieka ku stopniowemu wyzwoleniu się z niepotrzebnych ograniczeń, schematów.
Problemem jest to iż sceptycyzm/krytycyzm może być uznany za niebezpieczny, może zachęcać dzieci do krytycznego myślenia kwestionującego autorytety, wartości, obyczaje. Posiada jednak ogólną wartość, sprzyjającą rozwojowi. Uczy stawiania pytań o istotę rzeczy, poszerzając wiedzę w ogromnym obszarze. Prowadzi do naukowego poglądu na świat.
Program:
- powinien dopuszczać sytuacje wspólnych decyzji dzieci i nauczyciela, cecyzje dzieci i wreszcie decyzje nauczyciela
-zakładać związek edukacji instytucjonalnej z edukacją poza nią
-dziecko uczy się podejmować decyzję, i brać za to odpowiedzialność
-zawiera treści wspierające dziecko w jego rozwoju, dziecko współuczestniczy we własnym rozwoju i edukacji
Jest delikatnie promowa.
Etnograficzne podejście do człowieka Homo Ludens
Sytuuje człowieka w kulturze, w kulturze najbliższej, lokalnej, regionalnej. Pokazuje, że każdy przychodzi na świat po to, by odtwarzać i rozwijać kulturę swoich ojców.
Dzieci:
-otwierają się na inność kulturową i narodową przy zastosowaniu dialogu kulturowego
-poznają sposoby wzajemnego działania za zróżnicowanych kulturowo treści
Priorytetem w edukacji powinno być zrozumienie inności kultury poprzez akceptację, oswojenie, uwrażliwienie oraz dialog.
Etnocentryści zakładają wzajemne wspieranie się wolności i przymusu. Etnocentryści zwracają uwagę na dobór takich treści, które zainteresowałyby dziecko tym, co robi, pomagały mu w zrozumieniu i polubieniu tego, czego się (je) uczy.
Program edukacji zbudowany na podstawach etnocentryzmu odpowiadać będzie zapewne społeczeństwu w sposób szczególny dbającemu o własną tożsamość, głównie społecznościom przygranicznym, mieszanym.
Program taki może nauczyciel proponować, jeśli, po pierwsze: ze grupy społeczne, z którymi się styka stanowią wzorce kultury; po drugie: szkoła zamierza wdrażać dzieci w wiedzę abstrakcyjną, konieczną dla „uprawiania" kultury; po trzecie: podstawową metodą uczenia (się) jest refleksja (wiedza „jak"), a nie ćwiczenie (wiedza „że")". W zakres etnocentrycznej koncepcji człowieka wchodzi również wychowanic religijne.
d) Transgresyjna koncepcja człowieka - Homo Viator
Koncepcja ta wychodzi poza behawioryzm, psychoanalizę, poza psychologię humanistyczna i nowoczesny kognitywizm.
Mówi o człowieku ekspansywnym i twórczym, wolnym i odpowiedzialnym, nawiązując w ten sposób do odwiecznych dylematów „uskrzydlania" człowieka, dylematów natury poszukiwacza, eksploratora. Opiera się na trzech filarach teoretycznych: a) na teorii decyzji człowieka w sprawach własnych i świata, b) teorii pamięci i rozwiązywania problemów, oraz c) na teorii motywacji. Transgresja jako przekraczanie granic „ku sobie", „ku rzeczom", „ku innym ludziom", „ku wartościom" jest warunkiem rozwoju człowieka i postępu cywilizacyjnego. Jest to wychodzenie poza to, co człowiek posiada, wie, rozumie, poza to, czym jest.
Programy takie powinny zawierać treści, charakteryzujące człowieka jako jednostkę przetwarzającą informacje, myślącą i twórczą".
program, by był skuteczny, musi być ułożony spiralnie, bowiem tylko wówczas obejmie dziecko w sposób aktywny, będzie „rósł razem z nim. program powinien być oparty na centralnych zagadnieniach, zasadach i wartościach, uznanych przez społeczeństwo za godne stałego zainteresowania".
2. Psychologiczne kryterium poprawności programu
Podstawą doboru treści treści programowych jest człowiek i jego warunki życia/rozwoju. Program edukacji przedszkolnej dotyczy człowieka w dzieciństwie (w wieku przedszkolnym), w pierwszych jego sześciu latach życia.
Jeśli więc program skierowany jest dla najmłodszych dzieci 2-3- 4-letnich, wówczas wybieramy takie treści, które ogólnie odnoszą się do tzw. prawidłowości rozwojowych (czyli przeciętnej wielkości określonych zjawisk, cech, właściwości, ich uśrednionych wartości). Czasami wybór nie przekłada się na tzw. potrzeby rozwojowe dzieci, a pamiętajmy, iż edukacja to wspieranie dziecka w jego rozwoju, dziecka nie modelowego, jakiegoś, globalnego, lecz konkretnego.
Na tej podstawie sytuacji zadaniowych i codziennych określamy aktualny stan umiejętności i wiadomości, czyli doświadczeń dzieci, a także zarysowujemy horyzont zdarzeń „przyszłych", czyli strefę najbliższego rozwoju. I to właśnie tej strefy dotyczy przede wszystkim program edukacji w przedszkolu.
Programy, które nie uwzględniają aktualnych możliwości, danych człowiekowi przez naturę, nic powinny być wybierane przez nauczycieli. Są bowiem „obok" konkretnego dziecka. Dlatego też najlepszym rozwiązaniem dla etapu przedszkolnego jest budowanie programów przez konkretnych nauczycieli dla konkretnych, rozpoznanych pod względem stanu doświadczeń i potrzeb dzieci. Tylko wówczas program rzeczywiście będzie służył ich rozwojowi.
Głównym „motorem" rozwoju człowieka w dzieciństwie są: I) ciekawość jako emocja bazującą na odruchu badawczym (E. Hurlock); 2) potrzeba łączenia się we wspólnotę (G. Gadamer), potrzeba afiliacji, czyli przynależności do grupy społecznej; 3) potrzeba osiągnięć (K. Obuchowski), zmagania się z sobą; 4) potrzeba równowagi, układu odniesienia (E. Erikson); 5) potrzeba zabawy, badania, eksplorowania (J. Dawcy)
i stanowią one podstawę do zarysowania ,horyzontu zdarzeń" (edukacyjnego „jutra") .
Kryterium poprawności psychologicznej jest niezwykle ważne w budowaniu programu edukacji dla dzieci, bowiem przestrzega przed nadmiernymi wymaganiami wobec dziecka, a także przed życzeniewo-roszczeniową strategią dorosłych wobec jego możliwości. Zawiera (opisuje) modelowy biogram człowieka w określonym etapie/okresie/ fazie/rozwoju.
Jeśli nauczyciel zdecydował o adaptacyjnym profilu edukacji, to poszukuje uszczegółowień w psychologii behawioralnej. Behawioryzm hołduje metodzie obserwacji, z niej wyprowadza wszystkie wnioski. Podstawowym terminem jest zachowanie (behavior). Ponieważ dziecko reaguje przede wszystkim na bodźce zewnętrzne (jest zależne od środowiska), należy dostarczyć mu odpowiednie bodźce wzrokowe, słuchowe, smakowe, dotykowe i węchowe, by mogło się rozwijać.
credo Watsona: „Dajcie mi niemowlę, a zrobię z niego kogo zechcecie: nauczyciela, lekarza, inżyniera
Jeśli nauczyciel pracował będzie na rzecz społeczności otwartej, kontestującej, poszuka sugestii programowych w psychologii interakcjonistycznej, w psychoanalizie czy teorii ekologicznej rozwoju człowieka.
Interakcjonizm Zakłada, iż o rozwoju człowieka decyduje zarówno wyposażenie naturalne, jak i środowisko. to współcześnie jest coraz szerzej stosowany w programowaniu edukacyjnym. Oznacza to, że podstawą doboru treści kształcenia - wychowania jest zarówno to, co charakteryzuje wewnętrznie dziecko (jego moc rozwojowa. działaniowa, preferencje, oczekiwania, dążenia), jak i intencje społeczne.
Może także odwołać się do psychoanalizy. która proklamuje ideę „człowiek pomiędzy zasadą przyjemności i realności", wprost informującą o ustawicznym „balansowaniu" pomiędzy stanami podświadomości, sumienia i jaźni. Z tego punktu widzenia edukacja ma gwarantować przede wszystkim zdrowie psychiczne, czyli edukacja dynamicznie równoważąca sprzeczne ze sobą dążenia, edukacja wspierająca człowieka w poszukiwaniu sposobów i narzędzi uwalniania się od niepotrzebnych i opanowywania nowych, innych
Najszerszych inspiracji dla poprawności programu wprowadzającego w kulturę dostarcza psychologia humanistyczna, która rysuje program ,jak żyć po ludzku", czyli opisuje ludzkie możliwości odczuwania, myślenia i działania, dojrzewanie, dorastanie i umieranie, wzajemne oddziaływania ludzi w różnych środowiskach i warunkach.
Jeśli ktoś wybrał transgresyjną koncepcję człowieka, musi szukać uszczegółowień w kognitywizmie, w psychologii decyzji, motywacji, w psychologii genetycznej.
Kognitywizm, który może dać najszersze pole poszukiwań uzasadnień dla treści programowych, ujmuje rozwój poznawczy jako oś samoorganizacji psychiki i jej struktury. Rozwój ten zależy od treningu edukacyjnego, a inteligencja operacyjna związana jest przede wszystkim z treściami, należącymi do tych właśnie obszarów doświadczenia. Edukacja ma tu więc wyraźnie rolę ukierunkowującą. Jej treści koncentrować się powinny na kształtowaniu podstawowych struktur osobowości. J. Piageta, Aeblego, H. Gardnera, i innych.
3. Socjologiczne kryterium poprawności programu
Program „noże być kierowany do dużych grup i małych kilkuosobowych, a także poszczególnych osób, np. program indywidualnej nauki języka, gry na instrumencie, program edukacji domowej, itp. Adresat musi być wyraźnie określony.
Program edukacji dzieci w wieku przedszkolnym powinien zawierać treści „twarzą w twarz", a więc zawierać przesianie socjalizacji pierwotnej, opartej na relacjach nieformalno-formalnych, raczej „rodzinnych" aniżeli uniwersalnych. Nie chodzi tu jednak o mówienie o rodzinie, lecz o taką organizację edukacji, która odpowiadałyby istocie związków emocjonalnych, bliskich, bezpośrednich, opartych na kodzie językowym konkretnym, związanym z codziennością dziecka.
Program musi ponadto dotyczyć specyfiki społeczności, z której dzieci się wywodzą. Dotykamy w ten sposób chyba najtrudniejszej współcześnie kwestii, jaką jest różnicowanie treści ze względu na środowisko.
4. Pedagogiczne kryterium poprawności programu
Z pedagogicznego punktu widzenia, program jest ukierunkowaniem pracy nauczyciela, obrazujący dążenia i zamierzenia wobec grup dziecięcych i uczniowskich, określający funkcje edukacyjne, skierowane na osiągniecie przez nich wiadomości, umiejętności niezbędnych .
Program musi być zgodny z dokumentami państwa, bowiem każda edukacja musi być państwotwórcza. Pierwszym więc powodem wyboru bądź: budowania programu jest zgodność z podstawą programową. Tylko taki będzie poprawny, który zgodność taka zawiera.
Z pedagogicznego punktu widzenia program powinien być czymś w rodzaju łącznika między teoria i praktyką, by budowany był na wiedzy naukowej a nie potocznej, na domniemaniach. by zawierał w miarę zobiektywizowana wiedzę o możliwościach wspierania rozwojowego a nie odwoływał się do subiektywnych doświadczeń, nawet jeśli są w miarę konstruktywne.
Z pedagogicznego punktu widzenia ten program jest „dobry", który w sposób ogólny informuje o celach, funkcjach, treściach, metodach ich realizacji, ewentualnie w przybliżeniu o efektach w zgodzie z obiektywna wiedzą o rozwoju człowieka i jego warunkach.