Stanisław Wyspiański

Noc listopadowa

Gatunek: dramat sceniczny (10 luźnych scen, brak podziału na akty)

Czas akcji: 29 listopada 1830 roku.

Miejsce akcji: Warszawa

Geneza: Główną przyczyną napisania „Nocy listopadowej” było zafascynowanie Wyspiańskiego tematem powstania i lektura takich dzieła jak: „Historia powstania listopadowego” Stanisława Barzykowskiego oraz „Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831” Maurycego Mochnackiego. Wpływ na powstanie dramatu mogła mieć również najprawdopodobniej wizyta autora w Warszawie w 1898 roku i wrażenia jakie zrobiły na nim Łazienki. Utwór powstawał długo, bo od jesieni 1901 roku do 31 maja 1904 roku, kiedy to Wyspiański kończy przepisywanie dramatu. Dzieło ukazało się drukiem w roku 1904.

Tematyka: Utwór poruszający tematykę powstania listopadowego. Przedstawia obraz pierwszych godzin powstania listopadowego (wydarzenia nocy z 29 na 30 listopada 1830 roku), wspaniałego zrywu podchorążych i jego przebieg. Wyspiański bardzo wiernie przedstawia wydarzenia i postacie historyczne korzystając z książek Borzykowskiego i Mochnackiego: Z książek tych Wyspiański czerpie nie tylko informacje. „Noc listopadowa” jest w dużej mierze inscenizacją obrazów – żywo, plastycznie, z pasją opowiedzianych przez obu świadków-autorów. Ukazuje losy powstańców, niepowodzenia, przeszkody, opór podzielonego i niezdecydowanego społeczeństwa, brak naczelnego wodza, zawód ze strony przywódców i polityków (Chłopicki, Lelewel, Potocki) oraz tragiczne okoliczności powodujące niepotrzebne ofiary (Nowicki). Równolegle do planu historycznego autor prowadzi wydarzenia planu mitologicznego ściśle związane z akcją powstańczą, pełniące rodzaj swoistego komentarza czy uzupełnienia. Kamienne posągi bogów greckich, zdobiące aleje parku Łazienkowskiego, ożywają w noc listopadową, włączają się w działania ludzkie, inspirują je i aranżują

Bohaterowie:

Postacie historyczne
Powstańcy
Piotr Wysocki (1797 – 1875) - podporucznik w Szkole Podchorążych Piechoty. Współorganizator tajnego sprzysiężenia, które doprowadziło do wybuchu powstania listopadowego. Seweryn Goszczyński (1801 – 1876) – poeta, działacz polityczny i konspirator. W Związku Wysockiego należał do grupy cywilnych spiskowców, którzy 29.11.1830 r. dokonali napadu na Belweder. Ludwik Nabielak (1804 – 1883) – pisarz i dziennikarz. W nocy 29.11.1830 r. dowodził oddziałem belwederczyków. Jan Zajączkowski (1808 – 1882) – podporucznik 4 Pułku Piechoty Liniowej. Powiadomiony o wybuchu powstania zaalarmował północno-zachodnią część miasta i udał się do Teatru Rozmaitości, a następnie pospieszył pod Arsenał. Florian Dąbrowski (1798 – 1848) – porucznik 7 Pułku Piechoty Liniowej. Uczestnik walk powstania listopadowego. Józef Chłopicki (1771 – 1854) – generał dywizji w wojsku Królestwa Polskiego. Po ostrym starciu z w. ks. Konstantym podał się do dymisji. Typowany na wodza powstania przez członków tajnych stowarzyszeń, odrzucał propozycję. Po wybuchu powstania, przystał na przyjęcie dowództwa. Joachim Lelewel (1786 – 1861) – historyk, pedagog. Popierał i inicjował działalność spiskową. Po wybuchu powstania powołany do rządu. Ksawery Bronikowski (1796 – 1852) – prawnik, konspirator i publicysta. Po wybuchu powstania zmobilizował rzemieślników i ruszył z nimi na Arsenał Pozostali uczestnicy powstania: porucznik Leon Czechowski, Józef Nowicki, Józef Zaliwski

Postacie mitologiczne

• Atena – grecka bogini mądrości, siły i męstwa.

• Nike – bogini zwycięstwa, towarzyszy bitwom i zawodom szermierczym, spełnia ofiary po odniesionym zwycięstwie, głosi tryumf bohaterów po szczęśliwie zakończonej wojnie.

  • Nike spod Termopil (w 480 r. p.n.e. w wąwozie Termopile król Sparty Leonidas wraz z 300 Spartanami powstrzymał bohatersko napór przeważających sił perskich; zdradzeni przez Efialtesa wszyscy padli na polu walki, a Kserkses zajął Attykę i Ateny).

  • Nike spod Maratonu (w 490 r. p.n.e. pod Maratonem w Attyce Grecy pod wodzą Miltiadesa odnieśli słynne zwycięstwo nad wojskami Persów).

  • Nike spod Salaminy (w 480 r. p.n.e. koło wyspy Salaminy flota Grecka dowodzona przez Temistoklesa rozbiła flotę Kserksesa, zmuszając go do odwrotu z Grecji).

  • Nike spod Cheronei (w 338 r. p.n.e. Filip II Macedoński pokonał pod Cheroneą Ateńczyków i Teban. Klęska Greków pod Cheroneą stała się kresem niepodległości Hellady).

• Ares – grecki bóg wojny; kłótliwy i gwałtowny, brutalny i okrutny; rozmiłowany w walce dla samego mordu i rozlewu krwi.

• Kery – przebywające w Tartarze skrzydlate duchy piekielne towarzyszące nagłej śmierci człowieka, wydostające się na ziemię na każdy odgłos wojny.

• Hekate – bogini łaskawa dla ludzi, zsyłająca szczęście, siłę i sławę, odwracająca klęski i nieszczęścia, czuwająca nad sprawiedliwością.

• Eumenidy albo Erynie – boginie zemsty, uosobienie wyrzutów sumienia.

• Demeter – bogini urodzaju i roślinności, zwłaszcza zbóż.

• Kora (Persefona, Prozerpina) – córka Demeter, podstępnie porwana i zaślubiona przez Hadesa.

Przesłanie i sens utworu - Dochodzi do przenikania się treści mitologicznych z historycznymi, czyli swoistej interpretacji historii przez mit. Pomimo wszelkich niepowodzeń, klęsk i zagrożeń zaakcentowany został dobitnie nakaz walki za wszelką cenę. Dla narodu skazanego na niewolnicze spodlenie jest to jedyna historyczna alternatywa. Powstanie było zdrowym odruchem narodowego instynktu, było wyrazem woli niepodległego istnienia.

Motywy mitologiczne: Wprowadzane przez autora boginie i bogowie stają się prowodyrami ludzkich zachowań i zapowiadają dalsze losy powstańców.

• Boginie Nike paradoksalnie nie uosabiają wyłącznie zwycięstwa, ale również klęskę (Nike spod Cheronei czy Termopil). Utożsamione są w dramacie jako bóstwa śmierci, tragizmu i porażki.

• Mit o Demeter i Korze, o ich pożegnaniu zdaje się być swego rodzaju analogią do wydarzeń historycznych, przesłaniem ideowym. W dramacie zmagają się jak gdyby dwie przeciwstawne siły, poryw ku wyzwoleniu i nieuchronne chylenie się ku śmierci. Ten pierwszy znajduje symboliczny wyraz w olimpijskim motywie Pallady i Aresa, demonicznych inspiratorów powstania podchorążych, to drugie w eleuzyńskim micie o Korze-Prozerpinie, który wyraża odwieczny, nie do pokonania porządek świata. Tragedia powstania listopadowego to właśnie analogia do owego dnia, w którym Kora schodzi do Hadesu a całe życie obumiera. Jednak tak jak w micie, kiedy nastaje wiosna i wszystko budzi się do życia wraz z powrotem Kory na ziemię, tak ofiara powstańców nie będzie daremna, a przelana przez nich krew stanie się posiewem i gwarancją przyszłej wolności. Kora podczas pożegnania z matką wymawia znamienne słowa: „Umierać musi, co ma żyć…” Tak jak ziarna wschodzą po zimie tak ziarna bohaterstwa i patriotyzmu zostaną przechowane i wzejdą, kiedy przyjdzie na to czas. Słowa włożone w usta Kory najlepiej oddają założenia i poglądy ideowe Wyspiańskiego: „Wieki i lata, co przyjdą, żyć będą ziaren tych treścią. (…) Pokoleniom ostawię czyny, po ojcach wielkich – wielkie wskrzeszę syny – kiedyś – będziecie wolni”.

Streszczenie:

Korytarz w Szkole Podchorążych - Pallas budzi i wzywa do siebie boginie, przywołuje gromy i pioruny, aby rozgrzały serca Polaków i wznieciły walkę. Zjawiają się Nike Napoleonidów, Nike spod Salaminy i Nike spod Cheronei. Piotr Wysocki wzywa swych podchorążych i ogłasza, że już czas zacząć rewolucję. Pada okrzyk "Do broni". Salon w Belwederze - Joanna, żona księcia Konstantego, zauważa przez okno łunę; to pali się miasto. Wielkiego Księcia ani na krok nie odstępują jego wierni zausznicy: Kuruta i Gendre oraz agent tajnej policji Makrot. Konstanty wyjawia żonie plan, dzięki któremu chce zdetronizować cara i zająć jego miejsce. Joanna przez cały czas trwania rozmowy patrzy z niepokojem w okno, boi się. Książę nie zwraca uwagi na rozruchy, jest zajęty żoną. Przybywa oficer z raportem, że na Solcu pali się szopa, lecz nikt nie zna powodów pożaru.

Pod posągiem Sobieskiego - Pod pomnikiem króla zbierają się spiskowcy, którzy mają uderzyć na Belweder. Jest ich trzynastu – dowodzi nimi Goszczyński. Jednocześnie Demeter żegna odchodzącą do Hadesu córkę Korę, która będzie pilnowała w podziemiu zapasów ziarna (jest to przedstawienie mitu eleuzyjskiego). Zrozpaczona odejściem córki Demeter wzywa na pomoc Hekate i Eumenidy, by przyprowadziły jej córkę z powrotem.

Salon w Belwederze - Powstańcy wdzierają się do Belwederu. Joanna zasłania sobą Konstantego, który tchórzy i chowa się za żoną. Kiedy na pomoc księciu przybiega szwadron wojska, Joanna pomaga uciec Polakom, a sama mdleje.

W Teatrze Rozmaitości - Trwa przedstawienie Fausta przeplatane kupletami, w których występują postaci satyrów naśladujących osoby Wielkiego Księcia, Chłopickiego i innych. W końcu pojawia się Nike Napoleonidów, publiczność opuszcza salę, a Nike stara się namówić Chłopickiego, by został wodzem. Gra w karty ma rozstrzygnąć losy powstania – Chłopicki przegrywa z Nike Napoleonidów.

W mieszkaniu Lelewela - W mieszkaniu Lelewela zjawia się Ksawery Bronikowski, który nakazuje historykowi sformowanie rządu. Ten odmawia, ponieważ jego ojciec jest umierający. Bronikowski odchodzi, nic nie uzyskawszy. Ojciec Lelewela, umierając, przestrzega go, by nigdy nie splamił się krwią. Umiera odprowadzany w nieznaną dal przez Hermesa.

W ulicy - Oddział Czechowskiego, wspierany przez Pallas, walczy z Rosjanami. W walce ginie Stanisław Potocki, który nie chciał przyłączyć się do powstania. Młody Gendre i Makrot zostają zmasakrowani przez tłum jako zdrajcy. Na miejscu walki pojawiają się Kery, które spijają krew z trupów. Książę Adam Czartoryski myśli o koronie dla siebie.

W Pałacu Łazienkowskim - Eros mierzy w serce Aresa, który zakochuje się w Joannie; wraz z orszakiem boginek oboje udają się do sypialni. Boginie zwycięstwa składają skrzydła i zasypiają. Joanna rozmawia z Korą, która wyrusza do Hadesu, by przechować ziarna „cnoty” do wiosny, do lepszego czasu.

Teatrum Stanisława Augusta - Na wysepce zbierają się duchy poległych: Gendre, Potocki, Młody Gendre i czekają na łódź Charona, który ma ich przewieźć do Hadesu. Hermes, wysłany przez Zeusa, oznajmia Pallas, że ojciec bogów rozkazuje jej odłożyć broń i zwołać wszystkie pozostałe boginie i duchy. Naród zostaje sam, bez jej pomocy.

W Alejach Ujazdowskich - Książę nie jest w stanie rozkazywać, chce zrzucić ten obowiązek na Kurutę. Joanna, która właśnie odzyskała przytomność, wsiada do sań i odjeżdża. Konstanty chce rozkazywać generałowi Krasińskiemu, dochodzi do sprzeczki. Krasiński oddaje swoją szpadę księciu, ten rozkazuje Kurucie przyprowadzić z lochów więźnia, by generał mógł mu spojrzeć w twarz. Kuruta wyprowadza Waleriana Łukasińskiego. Straż przywiązuje go do armaty, on mówi "Witaj Jutrzenko swobody, za tobą zbawienia słońce". Krasiński zawstydzony zakrywa twarz rękoma.

Plan wydarzeń:

Scena 1

1. W szkole podchorążych Pallas wzywa boginie i układa plan pomocy polakom w walce.

2. Wysocki przemawia do młodzieńców, Pallas szepce mu do ucha właściwe słowa.

3. Żołnierze pod wodzą Wysockiego kierują się na Arsenał.

Scena 2

1. Joanna dostrzega pożar z okien Belwederu.

2. Wielki książę pokazuje żonie list od cara dający mu pełnię władz, planuje iż zajmie jego miejsce.

3. Pojawia się Makrota, który ostrzega księcia przed powstaniem, ten mu nie wierzy.

4. Książę idzie spać.

Scena 3

1. Ochotnicy czekają na żołnierzy pod pomnikiem króla Jana w łazienkach.

2. Nagle pojawiają się Demeter i Kora, które żegnają się.

3. Pojawia się 1 podchorąży, który prowadzi ochotników na Belweder.

4. Demeter wzywa Hekate prosi ją o zemstę, ta wzywa pomocnice Eumenidy.

Scena 4

1. Lubowidzki przychodzi ostrzec śpiącego Księcia.

2. Słychać, huk dobijających się powstańców.

3. Kamerdyner ukrywa Księcia w sypialniach jego żony

4. Joanna okłamuje Goszczyńskiego, nie chce wydać im męża, ale wskazuje im drogę ucieczki.

Scena V

1. W teatrze rozmaitości trwa wodewil.

2. Satyry przeszkadzają w odgrywaniu Fausta, przebierając się za Księcia, ośmieszając go.

3. Wbiega Dąbrowski, który mówi że właśnie zaczęło się powstanie.

4. Pojawia się Pallas, namawia obecnego tam Chłopickiego do gry w kary, ostatecznie on przegrywa.

Scena VI

1. Joachim Lelewel czuwa przy umierającym ojcu.

2. Wpada Bronikowski, który namawia go do wzięcia udziału w powstaniu.

3. Lelewel konsekwentnie odmawia i ostatecznie odprawia kolegę.

4. Hermes zabiera ojca Joachima.

5. Wpada Prot, brat Lelewela mówi o postaniu.

Scena VII

1. Pallas towarzyszy Wysockiemu zmierzają do walki.

2. Spotykają Potockiego, który pozostaje głuchy na prośby przyjaciół, by wziął udział w powstaniu.

3. Pojawia się rosyjski patrol, Potocki próbuje powstrzymać oddział Zawilskiego od walki zostaje zabity, przez zbłąkaną kulę.

4. Pospólstwo chce zabić Makrotę, ten wydaje im młodego Gendrego.

5. Przypadkiem pospólstwo zabijano wickiego, ponieważ Makrota usłyszał Lewicki.

6. Makrota zostaje zastrzelony, Kery dopadają ciała zabitych.

Scena VIII

31. Ares wchodzi do pałacu, jako zwyciężca.

32. Eros zsyła na Joannę i Aresa miłość, robi to na rozkaz Pallas.

33. Pojawia się Kora która zamyka „drzwi przeszłości”.

Scena IX

34. W teatrze Stanisława Augusta zebrały się dusze poległych powstańców i zdrajców.

35. Pojawia się Hermes, który przekazuje rozkazy zaprzestania walk bogów Pallas.

36. Zmarli odpływają łodzią Charona.

Scena X

34. Książę w alejach ujazdowskich czeka na żołnierzy, jest zrozpaczony widokiem obłąkanej z miłości do Aresa żony.

35. Zjawia się wojsko, a wraz z nim Polak Wincenty Krasiński, Książę szydzi z niego bo jest zdrajcą.

36. Konstanty chcąc upokorzyć Krasińskiego pokazuje mu zmaltretowanego Łukasińskiego, po czym odjeżdża, by walczyć.