Wyrok ETPCz z 2.12.2008 r. w sprawie K.U. przeciwko Finlandii, skarga nr 2872/02

Prawo do poszanowania życia prywatnego. Obowiązki pozytywne materialne. Obowiązki ochrony. Odpowiednia sankcja i reakcja prawnokarna. Naruszenie obowiązku.

Stan faktyczny (par. 6-14):

• W 1999 r. niezidentyfikowana osoba lub osoby umieściły na portalu randkowym ogłoszenie w imieniu 12- letniego chłopca, bez jego wiedzy. Ogłoszenie zawierało informacje o wieku, chłopca, roku urodzenia, szczegółowy opis wyglądu oraz link do jego strony, na której umieszczone były zdjęcia, podany był także nr telefonu. Do ogłoszenia dołączona był informacja, że skarżący poszukuje „intymnej relacji z chłopce w jego wieku lub starszym”.

• Skarżący dowiedział się o istnieniu ogłoszenia po tym, jak skontaktował się z nim dużo starszy mężczyzna.

• Ojciec skarżącego zwrócił się do policji z wnioskiem o zidentyfikowanie osoby, która umieściła ogłoszenie, tak aby możliwe było wniesienie przeciwko niej oskarżenia.

• Dostawca usługi odmówił jednak ujawnienia tożsamości osoby, twierdząc, że zgodnie z prawem telekomunikacyjnym ma obowiązek zachować poufność.

• Policja zwróciła się do sądu o zobowiązanie dostawcy usługi do ujawnienia żądanych informacji. Sąd jednak odmówił, twierdząc, że nie ma jasnych podstaw prawych pozwalających na wydanie takiego rozstrzygnięcia. Decyzja został podtrzymana przez sąd II instancji.

Zarzuty podniesione w skardze:

• naruszenie art. 8 EKPC ze względu na ingerencję w życie prywatne

• naruszenie art. 13 EKPC, ponieważ nie istniał skuteczny środek prawny umożliwiający ujawnienie tożsamości osoby, która umieściła zniesławiające ogłoszenie w Internecie w imieniu skarżącego

Rozstrzygnięcie ETPC dot. art. 8 EKPC (par. 40-51):

• Zastosowanie art. 8 EKPC do sprawy: nie ma wątpliwości, albowiem pojęcie „życia prywatnego” obejmuje fizyczną i psychiczną integralność osoby ludzkiej (par. 41).

• Chociaż zasadniczym celem art. 8 EKPC jest ochrona jednostki przed arbitralną ingerencją władz publicznych, nie wymaga on od państwa jedynie powstrzymania się od takiej ingerencji (obowiązek negatywny). Uzupełnieniem tego negatywnego zobowiązania, są obowiązki pozytywne, nierozerwalnie związane ze skutecznym poszanowaniem życia prywatnego i rodzinnego (par. 42).

• Obowiązki pozytywne mogą pociągać obowiązki podjęcia środków ukierunkowanych na zapewnienie poszanowania życia prywatnego w sferze stosunków między jednostkami. (Obowiązki pozytywne materialne, horyzontalizm pośredni).

• Państwa mają margines swobody oceny przy wyborze takich środków, ale w sytuacjach, gdy wchodzą w grę podstawowe wartości i zasadnicze elementy życia prywatnego, konieczne jest istnienie efektywnych przepisów karnych.

• Trybunał nie wyklucza także, że obowiązki pozytywne związane z zagwarantowaniem jednostce integralności fizycznej i psychicznej będą mogły się objąć zakresem również skuteczne postępowanie wyjaśniające, nawet w sytuacjach, gdy naruszenia prywatności nie dopuścił się funkcjonariusz publiczny (par. 46).

• Państwo ma obowiązek pozytywny penalizować przestępstwa przeciwko osobie, także usiłowanie popełnienia takiego przestępstwa oraz wzmocnić odstraszający efekt penalizacji stosując prawo karne w praktyce poprzez skuteczne postępowania wyjaśniające i ściganie

• Szczególnie ważna jest odpowiednia reakcja, kiedy chodzi o fizyczne i moralne dobro dziecka. (Dziecko jako vulnerable person)

• Nie jest wystarczająca możliwość dochodzenia odszkodowania od usługodawcy na drodze cywilnoprawnej.

• Granice obowiązku pozytywnego: par. 48

• Kolizja prawa do prywatności i wolności wypowiedzi. Obowiązek pozytywny legislacyjny – stworzenia ram prawnych, które odpowiednio pogodzą różne interesy wymagające ochrony ze strony państwa (par. 49).

Wyrok ETPC (Wielka Izba) z 4.12.2008 r. w sprawie S. i Marper przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skargi nr 30562/04 and 30566/04

Prawo do poszanowania życia prywatnego. Obowiązki negatywne materialne. Obowiązek powstrzymania się od nieusprawiedliwionej ingerencji w życie prywatne. Brak proporcjonalności ingerencji. Naruszenie obowiązku.

Stan faktyczny (par. 9-25):

(Z przesłanego opracowania grupy)

• Skarżącymi w sprawie byli S. i Michael Marper, obydwaj będący obywatelami Zjednoczonego Królestwa. Zaskarżyli oni przed Trybunałem przechowywanie przez władze ich odcisków palców, próbek materiału genetycznego i profili DNA, pomimo zakończenia już toczących się wobec nich postępowań.

• S. został zatrzymany i oskarżony o usiłowanie rozboju w 2001 roku. W momencie zatrzymania miał jedenaście lat. Pobrano od niego odciski palców i próbki DNA. Następnie został uniewinniony. Michael Marper zatrzymany został również w 2001 roku pod zarzutem szykanowania swojej partnerki. Pobrano od niego odciski palców i próbki DNA. Następnie postępowanie wobec niego umorzono – pogodził się z partnerką.

• Gdy postępowania zakończyły się już formalnie, skarżący wnioskowali o usunięcie zebranych na ich temat danych. Odmówiono im tego argumentując, że przepisy krajowe umożliwiają przetwarzanie takich danych nadal, między innymi ze względów bezpieczeństwa.

Zarzuty podniesione w skardze:

• Naruszenie art. 8 EKPC: przetrzymywanie odcisków palców, próbek komórkowych i profili DNA stanowiło ingerencję w prawo do poszanowania życia prywatnego

• Naruszenie art. 14 EKPC

Rozstrzygnięcie Trybunału dot. art. 8 EKPC:

• Czy doszło do ingerencji w życie prywatne skarżących (par.

• Pojęcie „życia prywatnego” jest szerokie i nie może być wyczerpująco zdefiniowane. Obejmuje fizyczną i psychiczną integralność osoby. Może zatem obejmować wiele różnych aspektów fizycznej i społecznej tożsamości (par. 66).

• Odciski palców, próby komórkowe i profile DNA stanowią dane osobowe i podlegają ochronie w ramach art. 8 EKPC

• Biorąc pod uwagę charakter i liczbę informacji osobistych zawartych w próbach komórkowych i profilach DNA, ich przetrzymywanie samo w sobie stanowią ingerencję w życie prywatne jednostek.

• Z uwagi na informacje jakie zawierają, przetrzymywanie próbek komórkowych i profilów DNA ma bardziej istotny wpływ na życie prywatne niż przetrzymywanie odcisków palców. Jednakże Trybunał uznał, że podczas gdy jest potrzebne rozróżnienie między pobieraniem, używaniem i przechowywaniem odcisków palców z jednej strony a próbkami i profilami z drugiej dla celów oceny uzasadnienia ingerencji, przetrzymywanie odcisków palców stanowi ingerencję w prawo do poszanowania życie prywatnego.

• Czy ingerencja w życie prywatne skarżących była uzasadniona

• Kryterium legalności:

Fragment wyroku:

95.  The Court notes from its well established case-law that the wording “in accordance with the law” requires the impugned measure both to have some basis in domestic law and to be compatible with the rule of law, which is expressly mentioned in the Preamble to the Convention and inherent in the object and purpose of Article 8. The law must thus be adequately accessible and foreseeable, that is, formulated with sufficient precision to enable the individual – if need be with appropriate advice – to regulate his conduct. For domestic law to meet these requirements, it must afford adequate legal protection against arbitrariness and accordingly indicate with sufficient clarity the scope of discretion conferred on the competent authorities and the manner of its exercise (...)

96.  The level of precision required of domestic legislation – which cannot in any case provide for every eventuality – depends to a considerable degree on the content of the instrument in question, the field it is designed to cover and the number and status of those to whom it is addressed (...).

99.  The Court agrees with the applicants that at least the first of these purposes is worded in rather general terms and may give rise to extensive interpretation. It reiterates that it is as essential, in this context, as in telephone tapping, secret surveillance and covert intelligence-gathering, to have clear, detailed rules governing the scope and application of measures, as well as minimum safeguards concerning, inter alia, duration, storage, usage, access of third parties, procedures for preserving the integrity and confidentiality of data and procedures for its destruction, thus providing sufficient guarantees against the risk of abuse and arbitrariness (...)The Court notes, however, that these questions are in this case closely related to the broader issue of whether the interference was necessary in a democratic society. In view of its analysis in paragraphs 105‑26 below, the Court does not find it necessary to decide whether the wording of section 64 meets the “quality of law” requirements within the meaning of Article 8 § 2 of the Convention.

• Kryterium celowości: spełnione, ponieważ ingerencja miała służyć zapobieganiu przestępstwom.

• Kryterium konieczności w społeczeństwie demokratycznym

• Aby ingerencja została uznana za konieczną, musi spełniać wymóg a) pilnej potrzeby społecznej i b) proporcjonalności, w tym argumenty podane przez władze krajowe jako przemawiające za ingerencją, muszą być odpowiednie i wystarczające.

• Państwom pozostawiony jest margines swobody oceny. Szerokość marginesu oceny różni się i zależy od wielu czynników, włączając w to charakter prawa, w które państwo ingeruje, jego znaczenie dla jednostki, charakter ingerencji i realizowany przez nią cel. Margines będzie węższy w sytuacjach, gdy dane prawo jest kluczowe dla jednostki. Kiedy ingerencja dotyczy szczególnie ważnego aspektu życia lub tożsamości jednostki, margines oceny będzie ograniczony. Z drugiej strony, jeśli nie ma konsensu miedzy państwami Rady Europy, margines będzie szerszy. (Par. 102)

• Interes jednostek, których dotyczą dane i interes społeczności jako całości w ochronie danych osobistych, może być przeważony przez legitymowany interes zapobiegania przestępstwom.

• Bez wątpienia walka z przestępczością, a także w szczególności z przestępczością zorganizowaną i terroryzmem, wymaga w ogromnym stopniu posługiwania się nowoczesnymi technikami dochodzeniowymi i technikami identyfikacji.

• W rozpatrywanej sprawie nie chodziło o ocenę, czy generalnie zatrzymywanie odcisków palców, próbek komórkowych i profili DNA może być uzasadnione na gruncie Konwencji. Rozstrzygnięcia wymagało, czy przetrzymywanie odcisków palców, próbek komórkowych i profilów DNA skarżących, którzy byli oskarżeni lecz nie skazani za przestępstwa, było uzasadnione w świetle ust. 2 art. 8 EKPC.

• W przypadku wykorzystywania nowoczesnych technologii, państwa ponoszą szczególną/specjalną odpowiedzialność za zachowanie prawidłowej równowagi (right balance) między konkurującymi interesami jednostki i społeczności (szczeg. par. 112).

• W ocenie ETPC blankietowy i bezkrytyczny charakter kompetencji do przetrzymywania odcisków palców, próbek komórkowych i profilów DNA osób podejrzanych, ale nie skazanych za przestępstwa, nie zachowuje słusznej równowagi między konkurującymi interesami publicznym i prywatnym a państwo przekroczyło jakikolwiek dopuszczalny margines swobody oceny w tym kontekście. Konsekwentnie, przetrzymywanie danych, stanowi nieproporcjonalną ingerencję w prawa skarżących do poszanowania życia prywatnego i nie może być uznany za konieczny w społeczeństwie demokratycznym.

Wyrok ETPC z 8.7.2008 r. w sprawie Vajnai przeciwko Węgrom, skarga nr 33629/06

Wolność wyrażania opinii. Obowiązki negatywne materialne. Obowiązek powstrzymania się od nieusprawiedliwionej ingerencji w wolność wyrażania opinii. Ingerencja w postaci sankcji karnej, która nie odpowiadała pilnej potrzebie społecznej. Naruszenie obowiązku.

Stan faktyczny (par. 5-13):

• Skarżący - wiceprzewodniczący Partii Robotniczej w 2003 r. przemawiał podczas legalnej demonstracji w centrum Budapesztu. W klapę marynarki miał wpiętą czerwoną gwiazdę jako symbol międzynarodowego ruchu robotniczego.

• Na podstawie Kodeksu karnego funkcjonariusze policji nakazali skarżącemu zdjęcie gwiazdy, co też skarżący uczynił. Następnie wszczęte zostało wobec skarżącego postępowanie karne.

• Skarżący został skazany za przestępstwo używania symboli totalitarnych.

Zarzuty podniesione w skardze:

• Naruszenie art. 10 EKPC: skazanie za noszenie symbolu czerwonej gwiazdy stanowiło nieusprawiedliwioną ingerencję w wolność wyrażania opinii

Rozstrzygnięcie ETPC

(Tutaj tylko jako ilustracja określonej kategorii obowiązków! Całość rozstrzygnięcia sprawy par. 27-58 wyroku):

• Rozstrzygnięcie dotyczące dopuszczalności skargi i zarzutu nadużycia prawa – zob. par. 20-26.

• Zakres przedmiotowy wolności wyrażania opinii: manifestowanie symboli jako element wchodzący w zakres tej wolności

• Ocena ingerencji w wolność wypowiedzi: kryterium legalności, celowości i konieczności:

• Legalność: kryterium spełnione (przepisy Kodeksu karnego), par. 30-31

• Celowość: kryterium spełnione (zapobieganie zakłóceniom porządku i ochrona praw innych osób), par. 32-34

• Konieczność (par. : ciężar oceny Trybunału. Warunek nie został spełniony:

• Mniejszy zakres możliwych ograniczeń dotyczących wypowiedzi politycznych. Musi istnieć jasna, pilna i specjalna potrzeba dla takich ograniczeń

• W ocenie ETPC: blankietowy zakaz używania symboli wieloznacznych może powodować, że ograniczone zostaje ich użycie w tych sytuacjach, w których ograniczenia nie mogą być usprawiedliwione. Zakaz sformułowany w węgierskim kodeksie karnym może obejmować także wypowiedzi chronione przez art. 10 EKPCz i jako taki jest zbyt szeroki.

Wyrok ETPC z 26.10.2000 r. w sprawie Kudła przeciwko Polsce, skarga nr 30210/96

(tylko w kontekście art. 3 EKPC)

Wolność od tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania. Obowiązek pozytywny materialny. Obowiązek zapewnienia godnych warunków osadzenia. Obowiązek zapewnienia odpowiedniej opieki medycznej, w tym opieki psychiatrycznej, osadzonym. Brak naruszenia obowiązku. Nieprzekroczenie minimalnego stopnia dolegliwości.

Stan faktyczny (par. 10-74):

• Skarżący został oskarżony o oszustwo i tymczasowo aresztowany.

• Władze nakazały zbadanie skarżącego, ponieważ zgłosił on, że cierpi na różne choroby, m.in. depresję. Po badaniach skarżący został uznany za zdolnego do pobytu w areszcie.

• Skarżący wielokrotnie odwoływał się od postanowień o zastosowaniu i przedłużeniu tymczasowego aresztowania. Składał wnioski o zwolnienie z aresztu. Jego odwołania były oddalane. Za każdym razem sądy rozważały jednak, czy jest on zdolny do pobytu w areszcie ze względu na stan zdrowia.

• W sumie trakcie całego okresu pozbawienia wolności ocenianego w sprawie, skarżący w sumie 4-krotnie próbował popełnić samobójstwo.

• Skarżący był poddawany badaniom lekarskim biegłych psychiatrów. Opinie biegłych uzyskiwane w różnych okresach aresztowania stwierdzały, że a) nie powinien on przebywać w zwykłym więzieniu, ale że istnieje konieczność przeniesienia skarżącego na oddział psychiatryczny szpitala więziennego; b) że istnieje konieczność zapewnienia leczenia psychiatrycznego, ale nie ma potrzeby umieszczania go na oddziale psychiatrycznym szpitala więziennego

• Skarżący został umieszczony w szpitalu więziennym na oddziale chorób wewnętrznych, gdzie poddano go leczeniu psychiatrycznemu.

• Po jednej z opinii biegłych, sąd postanowił uchylić tymczasowe aresztowanie wobec skarżącego.

• Skarżący nie pojawił się jednak na kolejnych rozprawach i w konsekwencji został wydany list gończy. Po 8 miesiącach od wydania nakaz aresztowania został wykonany. Od tego czasu skarżący już cały czas był pozbawiony wolności.

• Skarżący został skazany za oszustwo i fałszerstwo na 6 lat pozbawienia wolności i grzywnę w wys. 5.000 zł (wyrok I instancji). Sąd Apelacyjny uchylił wyrok skazujący i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania.

• Sąd I instancji skazał skarżącego na karę 6 lat pozbawienia wolności. Sąd Apelacyjny następnie zmniejszył wymiar kary do 5 lat pozbawienia wolności. Skarżący wniósł kasację. Postępowanie kasacyjne w momencie rozpatrzenia sprawy przez ETPC nie było zakończone.

• Szczegóły dotyczące opieki medycznej podczas tymczasowego aresztowania – zob. par. 58-73.

• W sumie: okres tymczasowego aresztowania podlegający ocenie (od daty wyznaczającej granicę właściwości czasowej ETPC wobec polski, czyli od 1.5.1993 r.) wynosił dwa lata, cztery miesiące i trzy dni.

• Postępowanie sądowe trwało ponad 9 lat i nie zostało zakończone w momencie rozpatrywania sprawy przez ETPC. Okres objęty oceną ETPC wynosił 7 lat i ok. 5 miesięcy.

Zarzuty podniesione w skardze:

• Naruszenie art. 3 EKPC (nieludzkie i poniżające traktowanie): bark odpowiedniej opieki psychiatrycznej przez czas tymczasowego aresztowania, czego konsekwencją były powtarzające się próby samobójcze w więzieniu.

• Naruszenie art. 5 ust. 3 EKPC: nadmierny okres tymczasowego aresztowania

• Naruszenie art. 6 ust. 1 EKPC: naruszenie prawa do sądowego rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie

• Naruszenie art. 13 EKPC: brak skutecznego krajowego środka ochrony prawnej, z którego można skorzystać w sytuacji nadmiernej długości pozstępowania sądowego

Rozstrzygnięcie ETPC w kontekście art. 3 EKPC (par. 90-100)

• Art. 3 EKPC jako gwarancja core right: „art. 3 Konwencji zawiera w sobie jedną z podstawowych wartości społeczeństwa demokratycznego”.

• Absolutny charakter zakazu z art. 3 EKPC: „zakazuje w sposób bezwzględny tortur lub nieludzkiego bądź poniżającego traktowania, lub karania, niezależnie od zachowania ofiary”

• Minimalny stopień dolegliwości jako próg/element konstytutywny zakazu. Względy charakter kryterium („zależy od wszystkich okoliczności sprawy, takich jak: natura i kontekst tego traktowania, sposób i metody jego wykonywania, czas trwania, jego konsekwencje fizyczne, psychiczne, a w niektórych przypadkach płeć, wiek oraz stan zdrowia ofiary”)

• Definicje poszczególnych form złego traktowania (par. 92):

„Trybunał uznawał zachowanie za „nieludzkie”, jeżeli, inter alia, było ono dokonywane z premedytacją, było stosowane przez wiele godzin i spowodowało albo faktyczne uszkodzenie ciała, albo intensywne fizyczne i psychiczne cierpienie. Trybunał uznawał traktowanie za „poniżające”, jeżeli miało ono na celu wywołanie w ofierze uczucia strachu, udręczenia, będącego w stanie poniżyć i upodlić. Z drugiej strony, Trybunał stale podkreślał, że wchodzące w grę cierpienie i poniżenie musi w każdym razie wykraczać poza nieunikniony element cierpienia i poniżenia związanego z daną formą zgodnego z prawem traktowania lub karania(…)”

• „Środki pozbawiające osobę wolności mogą często zawierać taki element. Jednakże nie można powiedzieć, że wykonywanie tymczasowego aresztowania samo w sobie, jako odrębne zagadnienie, podlega rozpoznaniu na gruncie art. 3 Konwencji. Artykułu tego nie można również interpretować jako nakładającego generalne zobowiązanie do zwolnienia skarżącego ze względów zdrowotnych albo umieszczenia go w szpitalu cywilnym, w celu umożliwienia mu uzyskania konkretnego rodzaju leczenia” (par. 93).

• „(…) zgodnie z tym artykułem Państwo musi zapewnić, by osoba aresztowana miała zapewnione warunki, które są zgodne z poszanowaniem jej godności ludzkiej oraz by rodzaj i sposób wykonywania tego środka nie poddawał jej cierpieniu lub trudowi przekraczającemu nieunikniony poziom związany z aresztowaniem, oraz biorąc pod uwagę praktyczne wymagania pozbawienia wolności, jej zdrowie i dobro były odpowiednio zabezpieczone, przez między innymi zapewnienie koniecznej opieki lekarskiej (…)” (par. 94)