Mesjanizm Mickiewicza.

Mesjanizm to pogląd, głoszący wiarę w nadejście zbawiciela, mesjasza, który przyniesie narodowi lepszą przyszłość. Polski romantyzm przypisywał narodowi polskiemu posłannictwo zbawienia ludzkości i wyznaczał mu rolę mesjasza narodów, cierpiącego niewinnie dla odkupienia całej ludzkości. W III części „Dziadów” Mickiewicz wyłożył nowatorskie poglądy poety o człowieku, narodzie, etyce. Przede wszystkim jednak przedstawił etyczny problem pokory oraz mesjanizm jako sposób porządkowania refleksji historiozoficznej i profetycznej dotyczącej przyszłości narodu. Mickiewiczowski mesjanizm był niewątpliwie odpowiedzią na klęskę powstania listopadowego, stanowił bowiem podstawę optymistycznych prognoz przyszłości oraz – przez analogię do Chrystusa – wydobywał ogólnoludzki sens polskiej walki i męczeństwa. Mesjanistyczne myślenie o narodzie odtąd trwale towarzyszyło pisarstwu Mickiewicza, choć poszczególne formuły mesjanistyczne uległy przekształceniom (np. w duchu rewolucji).

Mesjanizm „Dziadów” polega przede wszystkim na wielorakim wykorzystywaniu analogii zachodzącej między męką Chrystusa i odkupicielskim sensem jego ofiary, a ofiarą niewinną współczesnych polskich męczenników. Ofierze tej przypisuje się zatem podobną moc zbawczą w stosunku do własnego narodu, za który się cierpi oraz – szerzej – w stosunku do całego świata. Ofiara polska ma bowiem również sens uniwersalny, jest jakby ponowieniem powszechnego odkupicielskiego charakteru ofiary Chrystusa. Jest złożona dla wolności i ma zbawić współczesny świat historyczny. Tym samym przywraca ład chrześcijańskiej teodycei: zło w świecie nie jest skandalem moralnym lub dowodem okrucieństwa Boga lecz przejawem odwiecznych zamysłów Boga, który kolejnymi aktami odkupień zbliża świat do porządku boskiego. Do walki ze złem historycznym, uosobionym w caracie, Bóg wybrał Polskę nie tylko ze względu na jej wcześniejsze zasługi dla wiary i wolności, czego Mickiewicz dowodzi w „Księgach narodu”, ale także z uwagi na niewinny charakter poniesionych cierpień. Kategoria niewinności odnosiłaby się do całego narodu, nie tylko do jego ofiar dziecięcych. Oczywiście to myślenie ma jakąkolwiek sensowność racjonalną wyłącznie wówczas, gdy przyjmuje się boskie władanie historią, możliwość interwencji Boga w dzieje świata, wreszcie arenę ziemską traktuje się jako teren permanentnej walki Boga z Szatanem, Dobra ze Złem. W „Dziadach” występuje takie właśnie pojmowanie rzeczywistości, a jego wyrazicielem w dramacie jest Ksiądz Piotr, posiadający moc przewidywania i przepowiadania.

Nieco odmienny mesjanizm przedstawia Mickiewicz w „Księgach narodu”. Mesjanizm w tym dziele nie koncentruje się na zbawczym sensie samego cierpienia, lecz na przemianie i na duchowym odnowieniu świata, które wywalczyć trzeba wysiłkiem ludzkim. Dlatego w „Księgach” nie ma już biernego wyczekiwania na boską zapłatę za krew i mękę. Ich mesjanizm żąda czynu i wzywa wiernych do wielorako pojętego wysiłku.

Mesjanizm romantyczny- to wierzenie lub raczej zespół wierzeń dotyczących zbawczej roli pośrednika( Mesjasza), który ofiarując się za ogół, odkupuje jego winę. Owym pośrednikiem może być jednostka lub grupa ( np. naród czy klasa społeczna) Mesjanizm może mieć charakter społeczny, religijny. Wiąże się z oczekiwaniem na przełom dziejów i nastanie królestwa bożego na ziemi. W literaturze polskiej elementy mesjanistyczne pojawiały się już w epoce staropolskiej, np. w twórczości P. skargi czy Kochanowskiego. Mesjanizm wiązał się z przestrogami o upadku narodu, który prezentowany był jako pozostający w szczególnym związku z Bogiem- jego opiekunem. Wzorcowym przykładem mesjanizmu są „Dziady- cz III.”, czy „Księgi Narodu Polskiego”.

Mesjanizm Słowackiego.

Losy Kordiana – tytułowego bohatera dramatu Słowackiego – etyczna problematyka dzieła są polemiką z najpopularniejszą, utwierdzoną autorytetem „Dziadów” drezdeńskich, mesjanistyczną interpretacją przeznaczenia Polski. Analogia z Chrystusem i jego męką określała u Mickiewicza uniwersalny sens ofiary polskiej, złożonej dla zbawienia innych. W „Kordianie” przywołuje się w analogicznej funkcji Winkelrieda, legendarnego bohatera szwajcarskiego średniowiecza, który w czasie walki we własne piersi wbił dzidy wrogów. W jego ofiarnym geście był heroizm walki i czynu. Hasło Kordiana „Polska Winkelriedem narodów!”, zawierało, w intencji Słowackiego, inne określenie misji Polski niż ponowienie ofiary Chrystusowej. Kwestionowało cierpienie i bierną mękę jako najwyższą wartość etyczną, wskazując na sens czynnej walki ze złem historycznym. Od „Kordiana”, poprzez szereg innych dzieł, jak choćby „Grób Agamemnona”, widoczne będzie uparte dążenie Słowackiego do ukształtowania własnej wersji mesjanizmu, a nie mesjanizmu polemicznego wobec teorii Mickiewicza. Taki mesjanizm poeta stworzył, czego dowodem jest szereg jego dzieł, przesiąkniętych już mistycyzmem, jak chociażby „Król – Duch”, w których to utworach sens zbawczy narodu polskiego przypisany został aktywności i czynowi, a terenem starcia się dobra ze złem była historia.

MISTYCYZM

Termin „mistycyzm” pochodzi z języka greckiego (od mystikós — tajemniczy). Wśród badaczy nie ma zgodności co do jego dokładnego znaczenia, dlatego też trudno zbudować precyzyjną definicję. Większość języków zachodnich odróżnia „mistykę” od „mistycyzmu” (fr. mystique i mysticisme, niem. Mystik i Mysticismus), język francuski zna ponadto określenie mysticit — mistyczność. Z reguły używa się słowa „mistyka” mając na myśli doświadczenie jednostkowe, fenomen psychiczny, podczas gdy „mistycyzm” służy do oznaczenia nurtu, tendencji, ruchu, postawy filozoficznej lub religijnej. L. Kołakowski łączy z pojęciem „mistycyzmu” doktryny interpretujące doświadczenie mistyczne, pojawiające się jako fakty społeczne. Należałoby zatem mówić o „mistyce Słowackiego”, ale „mistycyzmie romantycznym”. W praktyce zarówno literaturoznawcy, jak i badacze idei używają obu terminów zamiennie.

Zgodnie z etymologicznym pochodzeniem słowa celem działania mistyka jest ruch ku Tajemnicy, który stanowi istotę doświadczenia mistycznego. Może być on realizowany różnymi sposobami: przez unio mistica, ale także przez widzenia, prorocze wizje, sny, stany ekstazy, halucynacje, a nawet studiowanie i komentowanie świętych tekstów w duchu niezależnym od tradycji. Mistycyzm występuje w różnych wyznaniach chrześcijańskich (katolicyzm, protestantyzm, prawosławie) i niechrześcijańskich (judaizm, buddyzm, islam).

Sformułowane dotąd definicje mistycyzmu wskazują na rozmaite aspekty terminu: socjologiczno-religijny (pozainstytucjonalny kontakt z Bogiem. oderwanie od społeczności i grupy wyznaniowej), psychologiczny (doświadczenie mistyczne jako szczególnego rodzaju fenomen psychiczny), teologiczny (prawdziwość owego doświadczenia, zgodność z dogmatami), filozoficzny (poznanie pozarozumowe), estetyczny (zapisane objawienie i jego poetyka), historyczny (podstawę tworzy kanon tekstów uznanych w przeszłości za „mistyczne”).

Wielokrotnie dokonywane podziały mistyki chrześcijańskiej nie spotkały się z powszechnym uznaniem. Każda klasyfikacja wydaje się problematyczna. Dla scharakteryzowania zaakceptowanej przez pisarzy romantycznych tradycji mistycznej celowe wydaje się wyodrębnienie mistyki ortodoksyjnej (tj. w wypadku katolicyzmu poprzedzonego praktyką ascetyczną) i heterodoksyjnej. Podstawę rozróżnienia stanowiłaby przy tym nie tyle opinia kościelnej cenzury, ile stosunek samego autora do dogmatów i Kościoła jako instytucji. Spośród przedstawicieli pierwszego nurtu wymieńmy przykładowo św. Augustyna, Pseudo-Dionizego Areopagitę, św. Bonawenturę, św. Bernarda z Clairyaux, św. Jana od Krzyża, św. Teresę. Drugi nurt (do którego można by dołączyć polskich romantycznych autorów tekstów mistycznych) reprezentują m.in. Mistrz Eckhart, V. Weigel, J. Boehme, Angelus Silesius, E. Swedenborg, W. Blake. Naturalnie podział ten dotyczy ogólnej orientacji, a nie ma nic wspólnego z próbą oceny „prawdziwości” czy „prawowierności” mistyków, zakłada zresztą istnienie przypadków niejako pośrednich.

Podstawowe kategorie myślenia mistycznego odpowiadają ustalonej hierarchii bytów (świat, natura — człowiek — Bóg), daleko ważniejsze są zachodzące między nimi relacje, z których najważniejszą zdaje się relacja człowiek — Bóg oraz przeciwstawna do niej relacja człowiek — świat (człowiek — natura). Podstawowe wątki twórczości mistycznej to unia, zjednoczenie z Bogiem, rzeobrażenie i przebóstwienie człowieka, a także — zwłaszcza u heterodoksów — nowa interpretacja dziejów stworzenia świata. W symbolice mistycyzmu europejskiego główna rola przypada symbolice biblijnej, szczególnie zawartej w księgach proroczych, takich jak Księga Ezechiela czy Objawienie św. Jana. Najważniejszą postacią mistyki chrześcijańskiej jest Chrystus, Bóg-człowiek, „Nowy Adam”. Mistycyzm niemiecki XVI i XVII w. wzbagaca katalog mistycznych symboli tematyką alchemiczną i astrologiczną.

Doświadczenie mistyczne nie ogranicza się zwykle do części rzeczywistości, dąży do odkrycia jedności całego uniwersum. Większość mistyków podkreśla odrębność tej drogi poznania od drogi rozumowej, przeciwstawiając wiedzę objawioną nauce, filozofii czy nawet wszelkiej ludzkiej mądrości. W wersji, którą Kościół katolicki byłby skłonny zaaprobować, mistyka miałaby stanowić uzupełnienie teologii; koncepcja to nie do przyjęcia dla mistyków heterodoksyjnych. W czasach nowożytnych spotykamy często próby połączenia mistycyzmu i nauki, wykorzystujące do budowy systemów mistycznych osiągnięcia współczesnego przyrodoznawstwa (Weigel, Noyalis, Oetinger). Mistycy nie uważają się na ogół za filozofów, niemniej jednak autorzy tacy, jak Pseudo-Dionizy lub Mistrz Eckhart, otrzymali miejsce w podręcznikach historii filozofii. Z reguły mistycyzm przeciwstawia się myśleniu filozoficznemu, konstrukcja dzieł mistycznych wspiera się na antynomiach i paradoksach, pojęcie zastępuje poetycki symbol.

Ekspresja doświadczenia mistycznego odbywać się może w rozmaitych formach. Mistyk wypowiada się za pomocą słowa, obrazu, rzadziej dźwięku. Teksty mistyczne przyjmują postać traktatu, diariusza duchowego, opisu podróży w zaświaty, poematu. Wymienione gatunki należą do najbardziej typowych. W twórczości mistyków pojawia się zazwyczaj ton konfesyjny, osobliwości utworu tłumaczy się jego szczególnym charakterem. Mistycy wierzą niekiedy, że ich dzieła są podyktowane przez aniołów lub samego Boga (Boehme, Blake) albo też napisane na wyraźne życzenie mocy pozaziemskich (Swedenborg). Proces tworzenia staje się w takich wypadkach natchnionym aktem, twórczość nabiera cech „pisania automatycznego”, bez poprawek i troski o kompozycję oraz styl dzieła.

Swego rodzaju fenomenem jest pojawienie się w końcu XVIII j 1. połowie XIX w. autorów wybitnych, którzy należą jednocześnie do historii mistyki europejskiej: w literaturze angielskiej W. Blake, w niemieckiej Novalis, w literaturze polskiej Mickiewicz i Słowacki. Doświadczeniu mistycznemu towarzyszy zwykle bardzo silne poczucie misji. Odkrycie Tajemnicy i swego powołania występuje nagle, zmieniając dotychczasowy bieg życia. Tak było w przypadku iluminacji, jakiej doznał w maju 1828 r. w Wilnie A. Towiański, stając się — by użyć określenia Mickiewicza — „posłańcem z ramienia Bożego”. Sam Mistrz nazwał to powołanie „najświętszym rozkazaniem”. Boski nakaz mówienia uczul Słowacki w Pornie latem 1844 r. Potwierdzenie wizji nastąpiło w nocy z 20 na 211V roku następnego. Pisma Mickiewicza zawierają dowody licznych wizji, ich opisy, relacje z rozmów z istotami niebiańskimi.

W stosunku do poetów romantycznych trudno jednak mówić o całkowitym przekształceniu osobowości pod wpływem doznań mistycznych. Stykali się oni zresztą z mistycyzmem jeszcze przed opuszczeniem kraju. Wł. 1816—1818 ukazywał się „Pamiętnik Magnetyczny Wileński”, idee mistyczne popularne były w kręgu filomatów, interesował się nimi poważnie T. Zan. W Petersburgu rolę wtajemniczającego grał znawca Saint-Martina, malarz i mistyk J. Oleszkiewicz. Mickiewicz uwiecznił jego postać w III cz. Dziadów (Petersburg, Oleszkiewicz), przedstawił go tam jako mistyka i komentatora Pisma św. („Bibliją tylko i kabałę bada, J I mówią nawet, że z duchami gada”). Słowacki już w Godzinie myśli przyznawał się do lektury pism Swedenborga. Mistyczne powołanie przekształcało twórczość romantyków, kierując ich ku nowej problematyce intelektualnej, innemu typowi działalności (Mickiewicz), nowej poetyce (Słowacki). Wśród doświadczeń, które mają wiele wspólnego z szeroko rozumianym mistycyzmem, jeszcze jedno okazało się ważne dla kultury polskiej: odkrycie Absolutu w sierpniu 1803 r., które uczyniło dotychczasowego majora artylerii, J. Hoene-Wrońskiego, jednym z czołowych polskich filozofów.

Arcydzieła naszej literatury romantycznej powstawały w stanach bardzo silnych emocji przypominających doświadczenie mistyczne, miały uchodzić za dzieła natchnione, czasem realizowały ideę „pisania automatycznego. Ich autorzy doznawali wrażenia iluminacji, poczucia gwałtownego rozjaśnienia piętrzących się zagadek. Do grupy tej należy zapewne Wielka Improwizacja — jak zapewniał Mickiewicz — stworzona w ciągu jednej nocy. Wyznanie poety dotyczące sensu tajemniczej liczby „czterdzieści i cztery” („Kiedy pisałem, wiedziałem, teraz już nie wiem”) przypomina wypowiedzi wielu mistyków, choćby Boehmego, który nie był w stanie komentować swych napisanych w ekstazie utworów. Genezis z Ducha została napisana „jednym ciągiem pióra”, podyktowana „przy uśpionych władzach rozumu”.

Wiele utworów romantycznych opisuje doznania mistyczne i wizje zaświatów (II cz. Dziadów, Król-Duch, Sen Cezary Krasińskiego). Różnorodność doznań mistycznych przedstawił może najpełniej Mickiewicz. W wierszu Widzenie (ok. 1833— 1836) pojawiają się niektóre wątki mistycyzmu panteistycznego (metempsychoza; ocean boskości, idea jedności wszystkich bytów, poznanie ogarniające całość uniwersum). Wspaniały werset z Widzenia ks. Piotra sięga sedna najważniejszego mistycznego paradoksu („Ja, proch, będę z Panem gadał”). W znacznie bardziej powściągliwej, jeśli chodzi o bezpośrednie opisy stanów ekstazy, mistycznej twórczości Słowackiego znajdujemy utrzymany w podobnej konwencji wizjonerski fragment z Księdza Marka. W późniejszym okresie autor Króla-Ducha posługiwał się częściej innymi formami wypowiedzi (fragmenty mistycznych dramatów, traktaty przyjmujące postać dialogów, mistyczny epos). Wyraźne akcenty mistyczne przenikają lirykę Krasińskiego, wystarczy wymienić Modlitwę, przebudziwszy się w nocy czy Ulamek na.iladowany z glosy św. Teresy, dwa obrazy stanów religijnej ekstazy.

Do najbardziej osobliwych tekstów polskiego mistycyzmu romantycznego wypada zaliczyć te fragmenty autorstwa Mickiewicza, w których poeta zapisuje wypowiedziane wprost do niego słowa Chrystusa i Najświętszej Marii Panny. Jak się zdaje, Mickiewicz nie uważał mistycznej wizji za jednorazowy, krótkotrwały kontakt z siłami nadprzyrodzonymi. W Księdze zgodności głosił, że ów kontakt może istnieć w każdej chwili, nawiązanie go wymaga jednak pewnego wysiłku ze strony człowieka.