SŁOWNIK TERMINÓW LITERACKICH
LIRYKA
Jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich obejmujący utwory, których domenę tematyczną stanowią przede wszystkim wewnętrzne przeżycia, doznania, emocje i przekonania jednostki przekazywane za pośrednictwem wypowiedzi monologicznej o silnym nacechowaniu subiektywnym, podporządkowanej funkcji ekspresywnej.
Centralnym elementem utworu lirycznego bywa najczęściej podmiot liryczny, którego uczucia lub myśli organizują całokształt przedstawienia; sytuacja podmiotu jest w takim utworze głównym wyznacznikiem kompozycji.
Za najbardziej swoistą sytuację liryczną uznaje się sytuację wyznania, w której zindywidualizowane „ja” wypowiada uczucia czy przeświadczenia obecnie dla niego doniosłe, czasowo współbieżne z procesem wysłowienia. Jeśli nawet treścią wypowiedzi jest wspomnienie (odsyłające w przeszłość) lub marzenie (odsyłające w przyszłość), ważne są one o tyle, o ile tłumaczą teraźniejszą sytuację podmiotu; nastawieniu na „ja” towarzyszy w utworze lirycznym jawna lub zamaskowana dominacja czasu teraźniejszego. Te dwie tendencje określają najbardziej podstawowe cechy monologu lirycznego, który jest głównym rodzajem wypowiedzi stosowanym w liryce.
Sytuacja wyznania w postaci względnie jednorodnej właściwa jest utworom liryki bezpośredniej, w których podmiot występuje konsekwentnie w pierwszej osobie gramatycznej, uobecniając wprost świat swoich przeżyć czy myśli. Natomiast dla utworów liryki pośredniej charakterystyczne jest mniejsze lub większe ukrycie „ja” i sytuacji wyznania poza układem zjawisk zewnętrznych wobec podmiotu lub w bezosobowej refleksji; monolog liryczny występuje tu w powiązaniu z elementami narracji, dyskursywnego wywodu lub dialogu.
Odmiany liryki pośredniej : liryka opisowa (subiektywna perspektywa „ja” ukryta jest w opisie jakichś przedmiotów rzeczywistości zewnętrznej, szczególnie pejzażu) oraz liryka sytuacyjna (za pomocą środków narracyjno-dramatycznych powołuje do istnienia sceny lub fabuły, w których podmiot liryczny bezpośrednio nie uczestniczy, np. sielanka). Liryka pośrednia, zwłaszcza zaś sytuacyjna, mieści się często na pograniczy liryki w ścisłym sensie oraz form wypowiedzi epickiej.
Poza rozróżnieniem liryki bezpośredniej i liryki pośredniej znajduje się liryka inwokacyjna, obejmująca utwory, w których manifestacyjnej jawności podmiotu lirycznego towarzyszy wyraziste nastawienie wypowiedzi na adresata – „ty”. Adresatem może być konkretna osoba lub audytorium, ale też upersonifikowane zjawisko lub pojęcie. W utworach tego typu monolog liryczny konstruowany jest jako (najczęściej retoryczny) zwrot do odbiorcy, występuje więc w ścisłym związku z nastawieniem monologu oratorskiego, np. w odzie.
Jeszcze inną odmianą liryki jest liryka podmiotu zbiorowego, w której podmiot występuje jako „my” – grupa ludzi powiązanych wspólnymi przekonaniami, emocjami czy dążeniami (np. hymn); pierwotną postacią tej odmiany była liryka grecka.
Od czasów romantyzmu za najbardziej swoistą odmianę liryki zwykło się uznawać lirykę bezpośrednią traktowaną jako „mowa uczuć”, odsyłająca wprost do doświadczeń duchowych poety; określano ją często mianem liryki osobiste w opozycji do takich form wypowiedzi, jak liryka maski czy liryka roli, w których twórca obiektywizuje własne uczucia, nadając im kształt mowy wypowiadanej przez fingowaną postać.
Współcześnie podmiot liryczny traktuje się jako konstrukcję literacką wzniesioną w materiale znaczeniowym wypowiedzi, jako twór fikcyjny mogący mieć wprawdzie takie czy inne motywacje na gruncie psychiki czy światopoglądu pisarza, ale zasadniczo od nich niezależny w swoim sposobie bytowania. Doświadczenia utrwalone w utworze lirycznym są każdorazowo zrelatywizowane do owej fikcyjnej osoby, w niej znajdując uzasadnienie i usprawiedliwienie – utwór taki nie może więc być traktowany jako dokument przeżyć twórcy ani podlegać ocenie ze względu na kryteria szczerości, autentyczności czy prawdziwości.
Treści uczuciowe czy intelektualne zawarte w wypowiedzi lirycznej porządkowane są zgodnie z założeniami określonego wzorca lirycznego, który nadaje im wartość ponadindywidualną, włączając je w obyczajowość, zasób pojęć moralnych i tradycję – właściwe dla danego czasu i środowiska społecznego. Wzorzec liryczny charakteryzujący twórczość poety, szkoły poetyckiej lub prądu wyrasta zawsze jako odpowiedź (pozytywna lub negatywna) na zastane normy i konwencje kultury uczuciowej, będąc jej literacką kodyfikacją lub przekroczeniem jej dotychczasowych granic: propozycją nowego sposobu przeżywania i ekspresji przeżyć
Zależność, jaka występuje w utworze lirycznym między wypowiadanymi słowami a zachowaniami uczuciowymi podmiotu mówiącego, sprzyja stylistycznej wyrazistości samego sposobu mówienia; wypowiedź liryczna jest reguły w znacznie wyższym stopniu niż narracyjna czy dramatyczna nacechowana osobliwością i niezwykłością na tle potocznej praktyki językowej oraz norm języka literackiego. Jej wyrazistość ma poza uzasadnieniami ekspresywnymi także motywacje swoiście estetyczne: liryka jest ze wszystkich rodzajów literackich w największej mierze sztuką słowa czy – jak chcą niektórzy – metodycznie uprawianą grą z możliwościami języka.
Organizacja materiału językowego jest w utworach lirycznych znacznie bardziej rygorystyczna niż w jakichkolwiek innych typach dzieł literackich.
Z pewnymi wyjątkami liryka mieści się w domenie mowy wierszowanej, co decyduje o podstawowych ograniczeniach, jakim podlega w utworach lirycznych układ materiału brzmieniowego; ograniczeniom wersyfikacyjnym towarzyszą tu na ogół zabiegi instrumentacyjne.
Na poziomie leksykalnym wypowiedzi lirycznej znamienne jest przede wszystkim dążenie do komplikacji semantycznych związków między słowami, przekształceń zastanych znaczeń wyrazów i wieloznaczności; dużą rolę odgrywają wszelkiego typu chwyty tradycyjnie zaliczane do figur retorycznych, w szczególności metafora i tropy jej pokrewne.
Na poziomie składniowym charakterystyczne jest dla języka liryki zarówno wprowadzenie uniezwykleń do ustalonych schematów syntaktycznych (np. inwersja, elipsa), jak też operowanie uporządkowaniami naddanymi, zwłaszcza różnego typu paralelizmami, powtórzeniami, gradacjami.
W rozwijaniu wypowiedzi wyrazistą rolę grają napięcia między segmentacją składniowo – intonacyjną a wierszowo – intonacyjną, które się reinterpretują nawzajem i modyfikują.
Liryka jest uznawana za najbardziej pierwotną formę twórczości literackiej. Wywodzi się ją z obrzędów religijnych, zaklęć magicznych, modlitw itp.
PODMIOT LIRYCZNY
Skonstruowana w utworze lirycznym fikcyjna osoba wypowiadająca swoje przeżycia, doznania, refleksje i poglądy; nadawca monologu lirycznego, stanowiący zarazem najczęściej ośrodek świata przedstawionego i scalający wszystkie elementy treści utworu oraz motywujący charakter i sposób rozwijania wypowiedzi. Spośród odmian podmiotu literackiego odznacza się najwyższym stopniem jawności i wyrazistości w strukturze utworu. Jego subiektywna perspektywa określa układ całego materiału znaczeniowego utworu i znajduje odzwierciedlenie w sposobach ekspresji językowej.
Jest on zindywidualizowaną konstrukcją literacką istniejącą w danym tylko tekście, stanowi jednakże zarazem, w mniejszej lub większej mierze, realizację pewnego wzoru osoby mówiącej o swoich doświadczeniach wewnętrznych. Na wzór taki składają się zarówno utrwalone w tradycji ujęcia literackie, jak i społecznie uznawane wzory osobowe (np. żołnierz, agitator, ideolog, myśliciel, czuły kochanek).
Podmiot liryczny bywa często w znacznym stopniu literackim ekwiwalentem osoby pisarza, wiążąc się z jego doświadczeniami życiowymi, zapatrywaniami czy aspiracjami; związek z biografią twórcy jest tu z reguły znacznie silniejszy aniżeli w wypadku epickiego narratora, chociaż różne historyczne typy poezji lirycznej ustanawiają rozmaitą odległość między podmiotem literackim a kolejami życiowymi, przeżyciami i światopoglądem pisarza.
Wyrazistość podmiotu lirycznego jest stosunkowo największa w utworach reprezentujących lirykę bezpośrednią, w których występuje on jako ujawnione wprost – to znaczy gramatyczne – „ja” komunikujące o swoich emocjach czy myślach.
W liryce pośredniej podmiot liryczny jest tak lub inaczej ukryty poza okolicznościami przedmiotowymi przedstawionymi w utworze, przejawia się poprzez zabiegi subiektywizujące świat przedstawiony (np. krajobraz).
W liryce inwokacyjnej natomiast występuje jako partner „drugiej osoby”, do której adresowana jest jego wypowiedź.
Z tych trzech ewentualności pierwsza może być uznana za najbardziej swoistą dla liryki, druga za pokrewną sytuacji podmiotu w epice, trzecia za stosunkowo najbliższą dramatowi lub oratorstwu.
W niektórych odmianach liryki, zwłaszcza w liryce chóralnej, podmiot występuje nie jako zindywidualizowana osoba, lecz jako mniej lub bardziej określona zbiorowość ludzi związanych wspólnotą przeświadczeń czy zamierzeń, jako „my”. W każdej swojej postaci podmiot liryczny jest ulokowany w jakiejś sytuacji lirycznej ewokowanej przez utwór, wśród psychologicznych, społecznych i przedmiotowych okoliczności, które precyzują jego status i osobową konkretność.
Inna nazwa: „ja” liryczne.
SYTUACJA LIRYCZNA
Sytuacja nadawca implikowana w utworze przez sposób mówienia podmiotu lirycznego. Określa ona usytuowanie podmiotu wśród okoliczności przedmiotowych, społecznych i psychologicznych przedstawionych w utworze lirycznym, motywujące zawartość i kształt monologu lirycznego. Najbardziej uniwersalnym typem sytuacji lirycznej jest sytuacja wyznania, odpowiadająca bezpośredniemu wynurzeniu uczuciowemu konkretnej jednostki. Skonwencjonalizowane formy sytuacji lirycznej znajdują się w szeregu tradycyjnych gatunków lirycznych, w których właśnie podmiotowa sytuacja wypowiedzi jest elementem konstytutywnym (np. alba, propemptikon, hymenaeus, paraklausithyron, serenada). W różnych formach liryki pośredniej i opisowej sytuacja liryczna występuje w ścisłych związkach z elementami sytuacji narracyjnej. Niekiedy charakteryzuje ją silne napięcie dialogowe (zwłaszcza w liryce inwokacyjnej), co w krańcowych przypadkach zbliża ją do sytuacji dramatycznej.