Przyczyny zewnętrzne ubóstwa: brak zatrudnienia, brak podstawowych usług, brak oferty kulturowej, trudna sytuacja mieszkaniowa, nieskuteczna władza lokalna.
Monika Strąk
Grupa RZOY
Nr albumu; 05475
Warszawa 2011
Ubóstwo to:
Brak dostatecznych środków do życia, bieda i niedostatek;
Stan poniżej pewnego zmiennego w czasie progu dochodowego lub progu realizacji potrzeb w odniesieniu do grupy społecznej.
Odnosi się do osób, rodzin lub grup osób, których środki są ograniczone w takim stopniu, że poziom ich życia obniża się poza akceptowane minimum w kraju zamieszkania. Mówimy o ubóstwie w sytuacji, kiedy człowiek nie jest w stanie spełnić swoich podstawowych potrzeb. Żyje poniżej przyjętego poziomu w danym społeczeństwie, brak mu wystarczających środków finansowych do życia.
Ze względu na przyczyny wyróżnia się:
Ubóstwo zawinione – powstałe z winy osób, których dotyczy.
Ubóstwo niezawinione – powstaje z przyczyn niezależnych od samych ubogich.
Inny podział to na przyczyny:
Zewnętrzne:
brak wyboru miejsca zatrudnienia i rodzaju pracy,
brak podstawowych usług,
brak interesującej oferty kulturowej, co sprzyja prymitywizacji i wulgaryzacji życia oraz rozprzestrzeniania się postaw patologicznych,
uczestnictwo w kulturze oparte jest na modelu telewizyjno-towarzysko-alkoholowym,
trudna sytuacja mieszkaniowa, zły stan techniczno-sanitarny mieszkań oraz mała dostępność samodzielnych mieszkań dla ludzi młodych,
nie akceptowalna i niesprawna władza lokalna.
Wewnętrzne:
niski poziom wykształcenia większości społeczeństwa, czyli brak konkurencyjności jednostki na rynku pracy,
wysokie wydatki rodzin na żywność i używki, co przy niskich dochodach uniemożliwia oszczędzanie.
Trzy stanowiska dotyczące przyczyny ubóstwa:
Teoria skażonych charakterów – ubóstwo uważane jest za wynik indywidualnych wad, ułomności i defektów. Każdy może powiększyć swoje dochody, biedny jest ten kto nie włożył odpowiedniego wysiłku. Istotę tej teorii oddaje formuł „biedny, bo głupi, głupi bo biedny”.
Teoria ograniczonych możliwości – ubożenie jednostek pozostaje poza kontrolą jednostki. Biednym jest się dla tego, że nie ma się równego dostępu do szkół miejsc pracy, istnieją różne rodzaje dyskryminacji, czy też z powodu nieodpowiedniej polityki rządu wobec ekonomicznie najsłabszych.
Teoria Wielkiego Brata – rząd przez wysokie podatki i liczne programy socjalne prowadzi do tego, że rodziny nie mają motywacji do poprawy swojej sytuacji ekonomicznej i uzależniają się od państwa.
Schematy dziedziczenia ubóstwa:
Rozpoczęcie w bardzo młodym wieku, przy niskim poziomie wykształcenia i bez okresu nauki, pracy.
Wejście na stałe w sferę pracy niewykwalifikowanej, niemożność dalszego podnoszenia poziomu materialnego.
Niski dochód, bardzo skromny standard życia, mieszkanie w warunkach niskiego poziomu higieny i częste zmiany miejsca zamieszkania, dorywcza praca kobiety poza domem, zły stan zdrowia kobiety (wyczerpanie nerwowe).
Dzieci: niski poziom wykształcenia, przedwczesne podjęcie pracy, trudności materialne.
Utrata głównego źródła dochodu, niska emerytura, korzystanie z państwowej opieki społecznej, izolacja osoby w podeszłym wieku.
Pojęcie ubóstwa powstałego na drodze indywidualnych sytuacji życiowych obejmuje takie aspekty jak:
wielodzietność (wg statystyk rodziny ubogie są większe od pozostałych, a ich średnia wielkość wynosi 4,3 osoby)
uzależnienia (zwłaszcza narkomania i alkoholizm);
niepełnosprawność wszelkiego rodzaju, fizyczna, psychiczna, umysłowa;
samotność ( zjawisko szczególnie częste wśród emerytów i rencistów posiadających niskie uposażenia finansowe);
wychowywanie się w rodzinach niepełnych i rozbitych;
niski status wykształcenia prowadzący do bezrobocia;
przewlekła choroba;
inne przeżycia (np. śmierć kogoś bliskiego) utrudniające aktywne i prawidłowe funkcjonowanie.
Warto też zauważyć, że w wielu przypadkach problemy te nie występują pojedynczo, ale zespołowo, nawarstwiają się, stawiając jednostkę w bardzo niekorzystnej sytuacji.
W Polsce wśród czynników powodujących popadanie w długotrwale ubóstwo najczęściej zauważa się takie jak:
niekorzystne uwarunkowania społeczne rodziny, z której się wywodzimy, a zwłaszcza: pochodzenie robotnicze lub chłopskie, niski poziom dochodów, niskie wykształcenie, brak odpowiednich kwalifikacji zawodowych, duża liczba dzieci w rodzinie; do tego często dochodzi jeszcze zła sytuacja mieszkaniowa;
występowanie alkoholizmu w rodzinie;
wielodzietność;
inwalidztwo;
podeszły wiek, będący przyczyną niskiej aktywności, a jednocześnie wspierany zbyt niską emeryturą;
pozostawanie w kręgu subkultury ludzi ubogich.
Biorąc pod uwagę kryterium społeczno-demograficzne najmniej odporne na zagrożenia społeczne są:
rodziny wielodzietne oraz rodziny niepełne z przewagą matek samotnie wychowujących dzieci;
osoby upośledzone umysłowo i fizycznie;
dzieci i młodzież wychowujące się w rodzinach patologicznych;
osoby starsze, utrzymujące się z emerytur i rent poniżej minimum socjalnego;
osoby z różnych przyczyn "wypaczone" społecznie, narażone na bezdomność, alkoholizm, narkomanię, prostytucję itp.
Ubóstwo często wkrada się też w sferę doznań psychicznych ludzi, powodując u nich stany depresyjne, nerwicowe, wzrost zachorowań, uczucie rezygnacji i nie-zadowolenia, a często bardzo niebezpiecznej frustracji, będącej źródłem licznych zachowań dewiacyjnych, agresywnych. To tylko niektóre skutki ubóstwa, charakterystyczne zwłaszcza dla indywidualnych jednostek. Jednak warto zwrócić uwagę na fakt, iż ubóstwo jest też ogromnym problemem społecznym, dezorganizującym życie społeczne.
W przypadku, kiedy mniejsza część społeczeństwa jest zdolna do zaspokajania potrzeb lansowanych marketingowo, a większa musi radzić sobie z zaspokojeniem najbardziej podstawowych potrzeb, dochodzi do tworzenia się ogromnych dysproporcji w obrębie danej społeczności. To z kolei niejednokrotnie jest powodem szerzącej się przestępczości, rabunków i innych zjawisk patologicznych.
Drugim poważnym rezultatem przebywania w minimalnych warunkach egzystencjalnych jest uzależnienie się od wszelkich substancji chemicznych, powodujących ucieczkę od cierpienia z powodu złej jakości swojej egzystencji. Bardzo często towarzyszą temu – tak popularne ostatnio – żebractwo, a także drobna przestępczość, nieprzemyślane zachowania, wynikające z głodu, desperacji, itp. Innym skutkiem przebywania w sytuacji ubóstwa jest uzależnienie się od instytucji pomocowych oraz od dotychczasowej warstwy społecznej, będącej zwykle grupą odniesienia.
Ubóstwo ma również bardzo negatywny wymiar dla dzieci, które wychowują się w rodzinach dotkniętych tym zjawiskiem. Niskie dochody rodziców wpływają bowiem na los uczących się dzieci. W momencie, kiedy rodzicom brakuje środków materialnych na wspieranie edukacji dzieci, te zmuszone są do przerwania nauki. Ich kwalifikacje zawodowe będą zatem niższe, a tym samym zmaleją ich realne szanse na rynku pracy.
Polska to kraj, w którym niestety ubóstwo jest zjawiskiem dość powszechnym. Płace minimalne są bardzo niskie i wciąż odbiegają od europejskich standardów
Cechy ubóstwa w Polsce:
Najwyższym odsetkiem osób ubogich charakteryzują się gospodarstwa, których głowy legitymują się wykształceniem co najwyżej podstawowym.
Wyższe wykształcenie praktycznie całkowicie odsuwa zagrożenie ubóstwem skrajnym.
Ubodzy częściej mieszkają na wsi i najrzadziej ubóstwem są dotknięci mieszkańcy aglomeracji miejskich.
Najwięcej ubogich żyje w regionach północnej Polski (o słabo rozwiniętych działach pozarolniczych) i na obszarach wzdłuż wschodniej granicy Polski (niski poziom urbanizacji, uprzemysłowienia i infrastruktury).
Najwyższym odsetkiem osób ubogich charakteryzują się gospodarstwa domowe, których głowa miała 34 lata i mniej.
Zagrożenie ubóstwem jest tym większe im większe jest gospodarstwo domowe (rodziny wielodzietne).
W Polsce bardziej współczuje się biednemu niż go obwinia za jego sytuację.
Członkowie biednych rodzin nie korzystają z oferty kulturowej, a ich środowisko to Gminny Ośrodek Pomocy Społecznej, szkoła (a także poszczególni nauczyciele), instytucje związane z opieką nad dziećmi (np. Lokalne Koło Dzieci Niepełnosprawnych), parafia – ksiądz, zakonnice z pobliskiego klasztoru, urząd pracy, lokalny sklep. Ponadto brak w życiu ubogich instytucji życia kulturalnego, organizacji i partii politycznych. Zamykają się w kręgach rodziny, która niekiedy jest jedynym oparciem w trudnej sytuacji. Kontakty towarzyskie są bardzo ograniczone. Dzieci z rodzin biednych nie chcą uczestniczyć w wycieczkach szkolnych i bezpłatnych koloniach. Brak pieniędzy uniemożliwia wyjście z domu, a biedzie towarzyszy poczucie wstydu i poniżenia.
W Polsce jest ok. 13mln. ludzi zatrudnionych a ok. 24mln. w wieku produkcyjnym. Stopa zatrudnienia wynosi 57%.
Kraje o najwyższej stopie zatrudnienia:
Szwajcaria 90,8%
Norwegia 88,9%
Dania 87,2%
USA 84,2%
Szwecja 83,1%
Wielka Brytania 81,7%
Ok. 40% ludzi pozostaje bez zatrudnienia. Są wśród nich:
studenci i uczący się,
pozostający na zasiłku,
bezrobotni,
ludzie na wcześniejszych emeryturach,
część niepełnosprawnych (jest ich 5,5mln. a pracuje ok. 400tys.),
ukryte bezrobocie na wsi.
Jest to zjawisko dezaktywacji społeczeństwa polskiego i marnotrawienie zasobów krajowych, gdyż ludzie ci nie tworzą produktu krajowego, a ponadto pobierają świadczenia od państwa.
Cechy bezrobocia:
Sezonowość zjawiska,
Zróżnicowanie terytorialne w przekroju wojewódzkim i powiatowym,
Trudna sytuacja młodzieży i absolwentów, wynikająca często z niechęci pracodawców do zatrudnienia osób nie mających stażu pracy, mimo posiadania odpowiednich kwalifikacji,
Wysokie bezrobocie na wsi,
Trudność w znalezieniu pracy przez osoby po 50 roku życia,
Wysoki poziom bezrobocia długookresowego,
Niski poziom wykształcenia i brak kwalifikacji.
Specyfika polskiego bezrobocia (cechy):
ludzie młodzi (do 34 roku życia),
duży procent bezrobotnych kobiet (w 1997 60% ogółu),
dominacja wśród bezrobotnych osób z podstawowym wykształceniem lub zasadniczym zawodowym,
bezrobocie długotrwałe (powyżej 1 roku),
zróżnicowanie przestrzenne – tereny z najwyższym bezrobociem to: północno-wschodnie obszary rolnicze, województwa dolnośląskie, łódzkie – obszary uprzemysłowione lecz z przemysłem przestarzałym.
zróżnicowanie demograficzne,
deficyt w handlu zagranicznym.
Polska na tle państw europejskich ma największy odsetek bezrobocia.
Polityka mieszkaniowa – państwo ma za zadanie stworzyć warunki umożliwiające rodzinom pozyskiwanie samodzielnych mieszkań, dokonywanie zamiany mieszkań pozwalających na dostosowanie standardu mieszkań do możliwości finansowych rodzin i ich indywidualnych preferencji.
Główne problemy w sferze mieszkalnictwa:
niedobór mieszkań, który wynosi 1mln lokali,
niski poziom dochodów, przy jednoczesnym wzroście kosztów nabycia i utrzymania mieszkania – w 1999 za przeciętne miesięczne wynagrodzenie można było nabyć 0,5m2 mieszkania,
zły stan techniczny – do roku 2010 ok. 1mln mieszkań będzie trzeba wyburzyć,
załamanie przemysłu budowlanego,
segregacja przestrzenna ludności w zależności od poziomu jej zamożności (enklawy biednych i bogatych),
trwała peryferyzacja i marginalizacja dużych grup społecznych, niekiedy całych miast, które straciły dotychczasową bazę ekonomiczną w postaci dużego zakładu przemysłowego niekiedy zatrudniającego kilka tysięcy osób,
zdegradowanie obszarów wielkomiejskich (np. dzielnic przemysłowych) obniżając zainteresowanie inwestorów całym miastem,
udział wydatków na cele mieszkaniowe nie przekracza 3% PKB (2002 rok) i jest zdecydowanie zbyt niski.
Istotne jest jednak, czy lepiej zwalczać przyczyny ubóstwa, czy jego skutki. Trudniej jest na pewno zwalczać przyczyny, gdyż wymaga to od państwa odpowiedniego programu socjalnego, wielu reform, rozwoju i wprowadzenia szeregu zmian, dotyczących zagadnień zatrudnienia, czy tez podatków i polityki gospodarczej. A pomoc w samym już ubóstwie praktycznie ogranicza się do pomocy finansowej, co oznacza, że lepiej więc działać wcześniej, by uniknąć niebezpiecznych w skutkach konsekwencji i dać społeczeństwu szanse rozwoju .Na stronie internetowej Organizacji Narodów Zjednoczonych czytamy właśnie, że „ w rozwiązaniu problemu bezrobocia pomóc może tylko rozwój. Bez sporu pozostaje kwestia, że kluczowe znaczenie ma odpowiednia, odpowiedzialna polityka rządu danego państwa. Ale państwa nie zawsze samodzielnie potrafią i są w stanie zadbać o swój rozwój. Rządom często brakuje woli, wiedzy i zasobów do przeprowadzenia niezbędnych działań mających na celu poprawę sytuacji. Stąd też ważna staje się współpraca rozwojowa pomiędzy krajami lepiej i słabiej rozwiniętymi.”
Tak więc pierwszym krokiem ku rozwiązaniu problemu ubóstwa jest powstawanie ośrodków pomocy społecznej, a zakres owej pomocy obejmuje zasiłki pieniężne, pomoc rzeczową, czyli świadczenia środowiskowe, ale także świadczenia instytucjonalne, polegające na możliwości przebywania w domach pomocy społecznej lub zakładach opiekuńczych.
Obowiązkiem państwa jest zapewnienie zatrudnienia siły ludzkiej, co wiąże się ze wspieraniem przez państwo nowych inwestycji i tworzenia miejsc pracy. Jest to także stworzenie bodźców finansowych i form pomocy, które wspomogą wykorzystanie siły ludzkiej. Poza tym tego typu działania powinny tez zmierzać do kształcenia i doskonalenia zawodowego, czy pomocy w przekwalifikowaniu w zawodzie
W naszym kraju poziom bezrobocia jest tak duży, gdyż istnieje procent osób, które zamiast pracy, wybierają roszczeniowy stosunek do państwa i wola otrzymywać zasiłek. Biernie zadowalają się niezbędnym minimum, nie dążąc w ogóle do jakiegokolwiek rozwoju. Tak więc działalność socjalna państwa powinna być tak wypośrodkowana, by pomagać w przypadkach ubóstwa, ale przede wszystkim mobilizować ludzi do samodzielności.
Szczególnie powszechne i popularne stało się także ostatnio stanowisko, że walka z ubóstwem powinna być wspierana działaniami oświaty. Szkoła podstawowa powinna stwarzać warunki socjalne do umacniania w dziecku dążenia do sukcesu i satysfakcjonującej pracy. Zaś kształcenie zawodowe i nauka ogólna powinny odgrywać fundamentalną rolę w socjalizacji zawodowej i społecznej.
Dużą rolę przypisuje się także stwarzaniu warunków korzystnej komunikacji społecznej, co ułatwiłoby ludziom ubogim wyjście z ukrycia, z marginesu, korzystanie z informacji i szeroki udział w życiu społecznym.
Poza tym podkreśla się także tzw. gwarancję dochodów, co – w obecnej sytuacji – jest chyba najtrudniejszym do realizacji postulatem. Zgodnie z tą ideą organizacje socjalne powinny zapewnić ubogim pomoc w drodze do „samodzielnego zorganizowania sobie życia z pomocą państwa i społeczeństwa lokalnego”. Zaznacza się tutaj jednak, że działania te powinny być przeprowadzane w taki sposób, aby żyjący w ubóstwie nie odebrali ich jako zorganizowanej dobroczynności.
W rzeczywistości polskiej ciężar walki z ubóstwem spoczywa głownie na samorządach terytorialnych. Te nie są jednak do końca uzdatnione do tego celu. Mogą co najwyżej łagodzić przejawy najbardziej rażącego ubóstwa. Polskie organizacje społeczne podzielają natomiast opinię ekspertów Unii Europejskiej, że w walce z ubóstwem przede wszystkim należy dążyć do przełamania izolacji środowisk ubogich od środowisk bardziej zasobnych i aktywnych. Być może pomysłów na walkę z ubóstwem jest wiele, jednak ich realizacja wymaga dużych nakładów pracy, a przede wszystkim środków materialnych, o które we współczesnej rzeczywistości niestety bardzo trudno.
Bibliografia:
1. Nowak A. (red.), Wybrane zjawiska powodujące zagrożenia społeczne, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2000.
2. Pilch T., Lepalczyk I. (red.), Pedagogika społeczna, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1995.
3. Radziewicz – Winnicki A., Emeryci i renciści wobec sytuacji społecznego ubóstwa, „Śląsk”, Katowice 1997.
4. Radziewicz – Winnicki, problemy i tendencje rozwojowe we współczesnej pedagogice społecznej w Polsce, Katowice 1995.