1.Geologia podstawowa- zajmuje się problemami budowy i historii ziemi.

2. Geologia stosowana wykorzystuje rezultaty badań geologii podstawowej w celach praktycznych. Geologia podstawowa dzieli się na dynamiczną, historyczną i regionalną.

3. Geologia dynamiczna dzieli procesy geologiczne zachodzące w skorupie ziemskiej i na jej powierzchni (np. wietrzenie, erozja rzeczna, erozja morska, sedymentacja).

4. Planetozymale okruchy skalne o rozmiarach od milimetrów do kilkudziesięciu i więcej kilometrów, z których „zlepiania się” powstawały protoplanety.
5. Wiek bezwzględny to wiek skał lub zdarzeń geologicznych wyrażony w latach, które upłynęły od tego zdarzenia do dziś.
6. Wiek względny wiek zdarzeń geologicznych i ich efektów (powstanie skał, pęknięcia, rowy tektoniczne itp.) wyrażany przez porównanie z innymi zdarzeniami lub efektami.
7. Zasada superpozycji o jedna z głównych zasad stratygrafii, stosowana do wyznaczania wieku względnego warstw skalnych, która zakłada, że w serii niezaburzonych warstw skał osadowych, najstarsze warstwy znajdują się na spodzie sekwencji i są przykryte przez coraz młodsze warstwy.
8. Stopień geotermiczny głębokość (mierzona w metrach), na której temperatura wzrasta o 1°C w stosunku do punktu początkowego. Niewielka wartość stopnia geotermicznego wskazuje, że temperatura w głąb Ziemi szybko wzrasta.Na wielkość stopnia geotermicznego wpływa m.in. budowa geologiczna danego obszaru, rozwój geotektoniczny, procesy chemiczne zachodzące w głębi Ziemi, bliskość zjawisk wulkanicznych, obecność wód wgłębnych. Największe wartości stopnia geotermicznego występują tam, gdzie na niewielkiej głębokości zalega prekambryjskie podłoże wulkaniczne (m.in. w północno-wschodniej Polsce, w Afryce Południowej, Brazylii, Kanadzie, Indiach). Znajomość wielkości stopnia geotermicznego ma znaczenie dla eksploatacji złóż mineralnych, gdyż głębokość kopalń zależy od ciepłoty warstw skalnych. Przy szybko wzrastającej temperaturze w głąb kopalnie muszą być płytkie (w Europie rzadko schodzą poniżej 1000 m). Najgłębsze kopalnie występują tam, gdzie stopień geotermiczny jest bardzo duży, np. w okolicy Johannesburga (110-140 m), i dlatego np. kopalnia złota sięga do 3670 m, przy czym na tej głębokości temperatura wynosi ok. 50°C. Średnio stopień geotermiczny dla Polski do głębokości 5000 m wynosi 47,2 m.
9. Nieciągłość Gutenberga oddziela płaszcz od jądra (mezosferę od barysfery).
10. Nieciągłość Lehmana oddziela jądro zewnętrzne od wewnętrznego
11. Litosfera , najbardziej zewnętrzna powłoka kuli ziemskiej obejmująca skorupę ziemską oraz warstwę perydotytową - cienka warstwa górnego płaszcza Ziemi. Grubość litosfery waha się od 60 km na obszarach zajętych przez oceany (litosfera oceaniczna) do 100-120 km na obszarach zajętych przez bloki kontynentalne (litosfera kontynentalna).Zbudowana jest z różnorodnych skał występujących w stałym stanie skupienia, z wyjątkiem lokalnych ognisk magmowych i utworów wulkanicznych, co powoduje, że litosfera jest strukturą sztywną, o dużej wytrzymałości, pękającą pod wpływem nacisku (nie ulega odkształceniom plastycznym).
12. Astenosfera warstwa w górnej części płaszcza Ziemi, o zwiększonej plastyczności podatności na deformacje- skały ulegają częściowemu upłynnieniu. Jej górna warstwa znajduje się na głębokości 50-70 km pod oceanami i do 120 km pod kontynentami. Dolna odpowiednio 400 i 250 km. Umożliwia poziome ruchy płyt litosferycznych. Astenosferę uważa się za główny poziom tworzenia się ognisk magmy i główne źródło procesów magmowych. Zbudowana jest z tzw. pirolitów - skał ultrazasadowych.
13.Mezosfera leżąca na głębokości od 400 do 2900km część płaszcza.

14. Płaszcz Ziemi jedna z powłok wnętrza kuli ziemskiej, leżąca pomiędzy skorupą ziemską a barysferą (jądrem Ziemi). Górną granicę płaszcza Ziemi stanowi powierzchnia nieciągłości Mohorovičicia, natomiast dolną powierzchnia nieciągłości Gutenberga. Zgodnie z inną terminologią obejmuje on:

• warstwę perydotytową;

• astenosferę;

• mezosferę.

Płaszcz Ziemi zbudowany jest ze skał będących przeważnie w stałym stanie skupienia. Świadczą o tym rozchodzące się w nim zarówno poprzeczne, jak i podłużne fale sejsmiczne, z tym że między warstwą perydotytową a astenosferą ich prędkość maleje, następnie jednak aż do granicy z jądrem wzrasta. Wyróżnia się: płaszcz górny obejmujący warstwę perydotytową oraz astenosferę, a także niekiedy - w innym ujęciu budowy Ziemi - warstwę skał do głębokości ok. 700 km, charakteryzującą się gwałtownym przyrostem prędkości fal sejsmicznych, oraz płaszcz dolny - między głębokością 700 km a jądrem Ziemi.
15. Jądro Ziemi barysfera, najbardziej wewnętrzna strefa Ziemi. Hipotezy dotyczące cech jądra Ziemi opierają się głównie na badaniu rozchodzenia się fal sejsmicznych wywołanych trzęsieniami Ziemi.Zgodnie z powszechnie przyjmowanymi poglądami jądro Ziemi ma promień 3470 km, jest stopem metalicznym żelaza i niklu o znacznej gęstości (9,6-18,5 g/cm3).W obrębie jądra Ziemi wyróżniono dwie strefy, różniące się między sobą stanem skupienia: jądro zewnętrzne ciekłe lub gazowe i jądro wewnętrzne, wykazujące sztywność ciała stałego.
16. Dolina ryftowa naturalne pęknięcie skorupy Ziemi w centralnej części grzbietu śródoceanicznego

17.Guyoty rodzaj góry podwodnej o kształcie ściętego stożka; jest to pozostałość podwodnego wulkanu, którego wierzchołek, pierwotnie wyrastający ponad powierzchnię wody, został zrównany głównie wskutek abrazyjnej działalności fal morskich w dawnych epokach geologicznych.
18. Strefa Benioffa W strefie subdukcji mamy płytkie i głębokie ogniska trzęsień ziemi. Jest to tzw. Strefa Benioffa
19. Orogeneza krótkotrwałe (w skali geol.), epizodyczne ruchy skorupy ziemskiej, zachodzące na znacznych obszarach, prowadzące do powstania gór (orogenu)

20. Pryzma akrecyjna truktura geologiczna powstająca przed strefami subdukcji, gdzie gromadzi się materiał skalny zdarty z zanurzającej się płyty tektonicznej. W niektórych strefach subdukcji pryzmy nie powstają w ogóle, w pozostałych przyjmują różne kształty, przez co samo określenie odnosi się raczej do genezy niż do morfologii tej struktury.
21. Basen załukowy obszar zbudowany ze skorupy oceanicznej, który się stale powiększa powodując oddalanie się łuku wyspowego od krawędzi kontynentalnej.

przełukowy to rodzaj basenów sedymentacyjnych związanych z subsydencją obszarów przedłukowych (ang. fore-arc) na granicach konwergentnych pomiędzyskorupą oceaniczną a kontynentalną lub dwiema skorupami oceanicznymi.

22. Epicentrum i hipocentrum

Hipocentrom - punkt w głębi ziemi stanowiący teoretycznie źródło fal sejsmicznych emitowanych podczas trzęsienia ziemi w rzeczywistości źródłem fal jest pewien obszar (ognisko trzęsienia ziemi).

Epicentrum - punkt na powierzchni ziemi leżący bezpośrednio nad hipocentrum trzęsienia ziemi. Do epicentrum wstrząsy dochodzą wiec najwcześniej i maja tam największe nasilenie.

Sille powstają wskutek wciśnięcia się magmy w dwie ławice. Ich długość waha się od kilku cm do kilku metrów. Najczęściej od kilkudziesięciu cm do kilku metrów. Z reguły zbudowane są ze skał zasadowych, niekiedy ciągną się na długości kilkuset kilometrów.

Lakkolity – podstawa jest płaska, strop kopułowato wygięty ku górze. Z reguły zbudowany ze skał kwaśnych.

Lapolity – to formy o cechach odwróconego lakkolitu, strop płaski, (spąg?) kopułowato wygięty ku dołowi. Skład zróżnicowany w (spągu?) zasadowe, w stropie – kwaśne. Mogą powstawać wskutek zapadnięcia się komory gazowej. Największy Bushweld – 465/270 km).

Fakolity – występują w przegubach antyklin.

Intruzje niezgodne.

Dajki – tworzą się w poprzek innej skały, mają kształt płyty ograniczonej równoległymi do siebie powierzchniami. Ich długość zmienia się od kilku mm do kilkudziesięciu m. Zbudowane są z różnego rodzaju skał ( porfiry, diabazy) ciągną się na długie odległości nawet kilkuset km.

Żyły kominowe – to cylindryczne formy o średnicy rzędu, rzadko kilkunastu metrów przebijające różne skały otaczające. Formą o podobnym kształcie (większą) rzędu setek metrów, a nawet kilku km, pochodzenia wulkanicznego nosi nazwę pni wulkanicznych albo necki.

Etmolity – formy o lejowatym kształcie niezgodnie zalegające wśród otaczających skał.

Batolity – wielkie masywy skalne zbudowane ze skał kwaśnych (głębinowych) ówcześnie o nieznanym położeniu spągu i obejmujące dużą przestrzeń. Największy 2000 km/200km ( Coast Range Batholit).

Od batolitów odchodzą niewielkie niezgodne intruzje noszące nazwę apofizy. Wokół batolitów występują złoża kopalin użytecznych przede wszystkim różnego rodzaju metali (Sn, Fe, Cu, Au, Ag). Sformułowano pewną zasadę mówiącą o stosunku złóż, która nosi nazwę strefowości Emmonsona. Polega ona na tym, że w miarę oddalenia się od krawędzi batolitu będziemy mogli spodziewać się pewnego ułożonego następstwa rud metali: Sn, Cu, Fe, Zn, Ag, Au.

31. Stratowulkan – wulkany, z których wydobywa się przemiennie materiał piroklastyczny i lawa. Nachylenie stoku wynosi ok. 30^o – naturalny kąt osypu materiału. Wyróżniamy 2 rodzaje warstw: - warstwa lawy. – warstwa materiału piroklatycznego.

Najpierw wydobywa się materiał piroklastyczny bo jest duże natężenie, dopiero później lawa. Stratowulkany dominują na naszym globie (ponad 90% - Etna, Strębolin, Wezuwiusz –1944 – ostatni wybuch, Fugi?, Św. Helena, Kilimandżaro).
Bomby wulkaniczne - to fragmenty law zastygają w powietrzu, o kształcie owalnym, często wrzecionowate i skręcone, od kilkudziesięciu cm do >1m. Wnętrze niekiedy krystaliczne, a powierzchnia gąbczasta.

Szlaki - to fragmenty szklistej, nieco pęcherzykowatej lawy o przekroju rzędu 10cm.

Scaria - to niewielkie kawałki wielkości orzecha gąbczastej lawy.

Lapille - to fragmenty wielkości grochu.

Pumeks - zakrzepłe bryłki lawy pęcherzykowatej i silnie zagazowanej.

Piaski, popioły, pyły - frakcja poniżej 2mm, powstała z rozpylonej lawy lub rozdrobnienia materiału budującego aparat wulkaniczny.

chmur gorejących – gorące, turbulentne mieszaniny materiałów piroklastycznych z parą wodną i gazami (temp. 1000oC, prędkość – 100 km/h).

Spływy popiołowe – chłodne mieszaniny popiołów wulkanicznych z wodą opadową lub roztopową.
fumarole – wyziewy gorące(ponad 200C) towarzyszą działalności wulkanicznej, mają bogaty skład: H2O, CO2, F2,Cl2, S, H2, N2

solfatany – ciepłe (100 – 200C) występują na zboczach czynnych wulkanów w kalderze, uboższy skład: H2O, CO2, H2, S

-mofety- najchłodniejsze, utrzymują się długo po wybuchu w większej odległości, zostaje tylko CO2. Związki siarki długo utrzymują się w wyziewach, powstają złoża siarki rodzimej  

GEJZERY – okresowe, gorące źródła związane z obszarami na których niedawno ustała działalność wulkaniczna. Wyrzucają z siebie gorącą wodę w regularnych wybuchach. Niektóre są stale czynne. Mogą wytryskiwać z kominów krzemionkowych zbudowanych z krzemionki wytrąconej z wody (gejzeryd-martwica wapienna)
46. Fałd Deformacje tektoniczne dotyczą skał osadowych, ewemtualnie metamorficznych, w których przemiany nie zatarły uławicenia skał.

47. Fałd symetryczny symetryczne – fałd, gdzie płaszczyzna osiowa dzieli fałd na dwie równe części, tzn. gdy kąt upadu na obie strony jest mniej więcej jednakowy.

fałdy obalone – , o nachylonej powierzchni osiowej i skrzydłach zapadających w tą samą stronę

fałdy leżące – o powierzchni osiowej w przybliżeniu poziomej

fałdy przewalony w którym powierzchnia osiowa zapada w stronę przeciwną, niż powinna, przez co mamy do czynienia z fałszywą synkliną (fs) i fałszywą antykliną (fa)

Synklina, łęk, wklęsła część fałdu, której jądro zbudowane jest ze skał najmłodszych, natomiast skrzydła z coraz starszych.

Antyklina, siodło, jedna z 2 podstawowych form fałdu, której jądro jest zbudowane ze skał starszych niż skrzydła.
53. Uskok Uskoki należą do deformacji tektonicznych nieciągłych (inne to cios i kliważ). Oznacza to, że ciągłość warstw zostaje przerwana. Uskok oznacza pęknięcie warstw i przesunięcie (cios-większa od miąższości ławic i kliważ- rzędu mm, to pęknięcia bez przesunięcia). W uskoku wyróżnia się 2 skrzydła- powierzchnie uskokowe- wzdłuż których nastąpiło pęknięcie i przesunięcie (poziome lub pionowe).

Skrzydła są: wiszące (wyżej) i zrzucone (niżej).

uskoki przesuwcze (naprężenia ścinające)

• prawoskrętne

• lewoskrętne

uskoki normalne (powstałe na skutek rozciągania skorupy ziemskiej)

uskoki odwrócone (naprężenia ściskające)

• Ze względu na nachylenie i kierunek przemieszczenia:

uskoki zrzutowe - przesunięcie w płaszczyźnie pionowej
Zrąb tektoniczny - system uskoków schodowych, ograniczonych z dwóch stron, w którym centrum znajduje się najwyżej.

Rów tektoniczny - system uskoków schodowych ograniczonych z obu stron, z centralnym punktem obniżonym.
60. Cios zbiór (w danej skale na danym obszarze) wielu spękań seryjnych o pewnym uporządkowaniu geometrycznymoodstępachprzekraczającychparęcm.
61. Eksfoliacja łuszczenie się skal - rodzaj wietrzenia fizycznego polegający na skorupowym bądź płytkowym oddzieleniu się przypowierzchniowych części skały wzdłuż drobnych pęknięć równoległych do jej powierzchni. Eksfoliacja - może być spowodowana przez naprężenia wywołane wielokrotnym nagrzewaniem a następnie nocnym ochładzaniem powierzchni skały przez wyzwolenie wewnętrznych naprężeń wskutek znalezienia się skały na powierzchni oraz przez działanie czynników chemicznych i gelifrakcji. Eksfoliacja, jeden z procesów mechanicznego wietrzenia skał, spowodowany dobowymi wahaniami temperatury. W ciągu dnia, wskutek działania promieni słonecznych nagrzewa i rozszerza się zewnętrzna, cienka powłoka skały.
62. Zamróz zamarzanie wody w szczelinach skalnych – musi być cyrkulacja temperatury wokół zera stopni. Woda zamarza i rozmarza w szczelinach skalnych (lód ma 9% większą objętość niż woda, z której powstał), rozpycha skałę i topnieje i tak miliony razy. W końcu zluźni skałę i ją rozkruszy. Eksulacja - kiedy do takiej szczeliny wpadnie ziemia (czyli minerały ilaste) po namoczeniu mogą one napęcznieć (zwiększając swą objętość nawet do 10 razy !!) i rozsadzić skałę. Rezultatem tych procesów jest rozpad blokowy (dezintegracja blokowa) – skała rozpada się na bloki wzdłuż tych szczelin. Deflokulacja – dotyczy głównie skał ilastych i polega na naprzemiennym zwilżaniu i osuszaniu skał, co prowadzi do zmian objętości minerałów iłowych.
63. Gołoborza gruz zwietrzelinowy nagromadzony w miejscu wietrzenia (szczyty gór, stoki)

64. Terra rosa czerwona ziemia – utwór brunatny lub ceglastoczerwony, występuje w wapieniach i dolomitach. Składa się z nierozpuszczonych minerałów ilastych oraz wodorotlenków glinu i żelaza

‎1. Etapy powstawania Ziemi-

1.Proces dyferencjacji albo różnicowania polegający na tym, że żelazo i nikiel gromadzą się w centrum planety tworząc tzw. zdrowe jądro.

2.Na powierzchnie planety wydostają się lżejsze planety tworzące skały z dużą zawartością krzemianu, w ten sposób powstała twarda skorupa ziemi (ok. 4 mld lat).

3.Okres wielkiego bombardowania na powierzchnię planety opadają pozostałe w przestrzeni planetezymale. Powodują one pokraterowanie powierzchni planet.

4.Druga dyferencjacja, drugie zróżnicowanie wnętrza planet. Powstają jądro, płaszcz i skorupa. W jądrze koncentrują się najcięższe pierwiastki, w miarę posuwania się ku peryferium występują lżejsze.

W kolejne etapy w pełni weszła już tylko Ziemia, a w mniejszym stopniu Wenus i Mars.

5. Skorupa ulega przekształceniu, dzieli się na odrębne płyty (kry). Rozpoczyna się tzw. wędrówka płyt.

6. Kształtowanie się atmosfery i hydrosfery.

7. Powstanie i ewolucja życia.
2. Etapy ewolucji planet

1. Kondensacja cząstek gazu w mikronowej wielkości ziarnie.

2. Ziarna pyłku łączą się w coraz większe grudki.

3. Grudki osiągają metrowe średnice, siły grawitacyjne powodują gwałtowną kondensacją w ciała o kilkumetrowych rozmiarach, tzw. planetezymale, wskutek zderzeń między sobą planetezymal albo łączą się ze między sobą (małe prędkości) albo ulegają rozproszeniu (duże prędkości) w taki sposób powstały planety ( w skutek zderzeń). Taki etap trwał mln lat.

3. Budowa Ziemi Planety typu ziemskiego wewnętrzne: Merkury, Wenus, Ziemia, Mars. Planety zewnętrzne: te dalsze.

Planety wewnętrzne typu ziemskiego.

Jądro jest stałe, płaszcz dzieli się na kilka pośrednich sfer. Skorupa o niewielkiej grubości, twarda także składa się często z pośrednich sfer.

Im bliżej powierzchni planety tym więcej krzemionki zawierają skały. Planety zewnętrzne. Jądro zbudowane jest z płynnego wodoru metalicznego(np. Jowisz), następnie płynnego wodoru cząstkowego. Później mamy potężną warstwę atmosfery zbudowanej z wodoru metalicznego i cząstkowego. Niesłychanie rozbudowana atmosfera: krople wody, kryształki lodu, warstwa amoniaku, strefa chmur i wodór gazowy.

4. Metody badań wnętrza Ziemi-

- metody sejsmologiczne - obserwacje przebiegu fal sprężystych powstających w głębi Ziemi, dostarczyły najwięcej informacji o budowie wnętrza Ziemi.

- badanie pola grawitacyjnego sił i obserwacje ruchu Ziemi dostarczyły informacje o rozkładzie mas we wnętrzu Ziemi.

- badanie meteorytów ( to co z kosmosu spada na Ziemię i nie rozpuści się w atmosferze) poznajemy skład kosmosu, ciał niebieskich, możemy powiedzieć wiele o budowie planet.

- analiza law wulkanicznych - tego co wydobywa się z głębi Ziemi na powierzchnie (z płaszcza i skorupy), informacje o budowie wnętrza Ziemi, o budowie różnych fragmentów Ziemi.

- obserwacja zmian pola magnetycznego, siły - pozwala określić przewodnictwo elektryczne, informacje o rozkładzie mas we wnętrzu Ziemi, informacje o budowie skorupy Ziemskiej i o jej zmianach.

- pomiary strumieni ciepła płynącego z wnętrza ziemi i pomiary radioaktywności skał

- badanie temperatury wnętrza Ziemi ( 6000o we wnętrzu Ziemi)

metody sejsmologiczne - obserwacje przebiegu fal sprężystych powstających w głębi Ziemi, dostarczyły najwięcej informacji o budowie wnętrza Ziemi.

- badanie pola grawitacyjnego sił i obserwacje ruchu Ziemi dostarczyły informacje o rozkładzie mas we wnętrzu Ziemi.

- badanie meteorytów ( to co z kosmosu spada na Ziemię i nie rozpuści się w atmosferze) poznajemy skład kosmosu, ciał niebieskich, możemy powiedzieć wiele o budowie planet.

- metody sejsmologiczne - obserwacje przebiegu fal sprężystych powstających w głębi Ziemi, dostarczyły najwięcej informacji o budowie wnętrza Ziemi.

- badanie pola grawitacyjnego sił i obserwacje ruchu Ziemi dostarczyły informacje o rozkładzie mas we wnętrzu Ziemi.

- badanie meteorytów ( to co z kosmosu spada na Ziemię i nie rozpuści się w atmosferze) poznajemy skład kosmosu, ciał niebieskich, możemy powiedzieć wiele o budowie planet.

- analiza law wulkanicznych - tego co wydobywa się z głębi Ziemi na powierzchnie (z płaszcza i skorupy), informacje o budowie wnętrza Ziemi, o budowie różnych fragmentów Ziemi.

- obserwacja zmian pola magnetycznego, siły - pozwala określić przewodnictwo elektryczne, informacje o rozkładzie mas we wnętrzu Ziemi, informacje o budowie skorupy Ziemskiej i o jej zmianach.

- pomiary strumieni ciepła płynącego z wnętrza ziemi i pomiary radioaktywności skał

- badanie temperatury wnętrza Ziemi ( 6000o we wnętrzu Ziemi)

- analiza law wulkanicznych - tego co wydobywa się z głębi Ziemi na powierzchnie (z płaszcza i skorupy), informacje o budowie wnętrza Ziemi, o budowie różnych fragmentów Ziemi.

- obserwacja zmian pola magnetycznego, siły - pozwala określić przewodnictwo elektryczne, informacje o rozkładzie mas we wnętrzu Ziemi, informacje o budowie skorupy Ziemskiej i o jej zmianach.

- pomiary strumieni ciepła płynącego z wnętrza ziemi i pomiary radioaktywności skał

- badanie temperatury wnętrza Ziemi ( 6000o we wnętrzu Ziemi)
5. Fale sejsmiczne

- Fale podłużne P (Primae - fale sprężyste) polegają na jednokierunkowym przesuwaniu się zagęszczeń i rozrzedzeń ośrodka wzbudzonego (cząstki drgają w przód i w tył wzdłuż drogi fali) są to fale najszybsze, pierwsze docierają do sejsmografów.

- Fale poprzeczne S (Secundae - fale sprężyste) polegają na poprzecznym deformowaniu (zaginaniu) ośrodka na przemian w dwu prostopadłych kierunkach w stosunku do kierunku rozchodzenia się fal (cząstki drgają poprzecznie do drogi fali) rozchodzą się w ciałach stałych, docierają do sejsmografu po falach podłużnych.

- Fale powierzchniowe typu grawitacyjnego polegają na połączeniu rozrzedzeń i zagęszczeń ośrodka z jego zaginaniem, w wyniku czego części ośrodka drgają sprężyście po torach elipsoidalnych. Docierają do sejsmografów ostatnie, gdyż rozchodzą się nie wprost z ogniska trzęsienia Ziemi, lecz wzdłuż powierzchni ziemi, więc dopiero po wzbudzeniu wstrząsów w epicentrum. Gdyby ziemia była ciałem jednorodnym to moglibyśmy idealnie odtworzyć przebieg fal sejsmologicznych, ponieważ przebiegałby po liniach prostych ze stałą prędkością. Budowa wnętrza ziemi jest skomplikowana. Ponieważ rejestrujemy wiele różnych nieprawidłowości przebiegu fal mamy prawo sądzić, że Ziemia zbudowana jest w sposób sferyczny, a poszczególne sfery różnią się między sobą. Litosfera obejmuje warstwę skorupy ziemskiej zwaną Perydotytową oraz część płaszcza górnego.
7. Geosfery Ziemi

Ziemia jest zbudowana z kilku koncentrycznych geosfer. Podziału na geosfery dokonujemy na podstawie nieciągłości. Skorupa ma zmienną grubość. Płaszcz ma grubość prawie 3000 km (połowa promienia). Litosfera – obejmuje całą skorupę i najwyższą część płaszcza. Mezosfera i Astenosfera jest częścią płaszcza. Barysfera to jądro. Skorupa – skały skaleniowo-kwarcowe o gęstości = 3 g/cm³. Płaszcz – skały ultrazasadowe g > 3 g/cm³. Astenosfera – skały częściowo stopione. Jądro jest metaliczne (Fe, domieszka Ni). Jądro zewnętrzne – płynne (zanik fal sejsmicznych) lepkość podobna do wody. Jądro wewnętrzne – stałe, zbudowane niemal wyłącznie z żelaza + odrobina niklu. Płaszcz dolny (650-700km).

8. Budowa skorupy ziemskiej

SKORUPA ZIEMSKA - najbardziej zewnętrzna twarda skalna powłoka ziemi, bardzo zróżnicowanej budowie zewnętrznej, zwłaszcza w części oceanicznej i kontynentalnej. Oddzielona jest od górnego płaszcza ziemi nieciągłością Moho. LITOSFERA - obejmuje skorupę ziemską oraz najwyższą część górnego płaszcza ziemi zwaną perydotytową, która w części (lokalnie) może być już uplastyczniona. ASTENOSFERA - górna jej granica odpowiada tzw. temperaturze Solinusa (łac. trwałość), górna granica trwałości. Astenosfera jest zatem obszarem częściowego stopienia skał, a dolna jej granica mieści się jeszcze w temperaturze Solinusa. Sfera pośrednia z uplastycznieniem. MEZOSFERA – w części górnej zbudowana z tzw. Pirolitu, w części dolnej zbudowana z tzw. Spineli. Pirolit – skład zbliżony do pirorydytu. JĄDRO – zewnętrzne – ciekłe, wewnętrzne – stałe, w składzie niewiele różnią się od siebie, skład – stop żelaza i niklu. Płaszcz – sfera leżąca między skorupą ziemską, a jądrem zewnętrznym, dzieli się na dolny i górny, w składzie różnica sprowadza się do większego udziału pierwiastków ciężkich i do szybkiego wzrostu ciśnienia i temperatury.
9. Ciepło Ziemi Powierzchnia ziemi ogrzewana jest z jednej strony przez słońce 40% ciepła docierającego od słońca jest odbijana i wraca w przestrzeń, pozostałe 60%; atmosfera i hydrosfera 20%, litosfera 40%. Ziemia posiada także zapasy w swoim wnętrzu i jest to ciepło powstałe w czasie powstania naszej planety. Drugie ciepło ziemi to rozpad pierwiastków promieniotwórczych. Stopień geotermiczny, czyli liczba metrów przypadających na wzrost temperatury o 1oC. Jego odwrotnością jest gradient geotermiczny i mówi jaki jest przyrost temperatury. Przy czym średni stopień geotermiczny Polski – 47m, Europy – 33m.
10. Magnetyzm ziemski Ziemia zachowuje się jak olbrzymi magnes, bieguny magnetyczne są przesunięte w stosunku do biegunów geograficznych. Oś magnetyczna tworzy pewien kąt (11 –12o) z osią obrotu ziemi. Kierunek południka magnetycznego może być odchylony od kierunku południka geograficznego i to odchylenie może być w pionie i nosi nazwę inklinacji, a odchylenie w poziomie – deklinacji, trzecią składową pola magnetycznego jest natężenie, które jest największe na biegunach. Położenie biegunów zmienia się w czasie. Pole magnetyczne ziemi jest zmienne krótkookresowo i długookresowo. Zmiany krótkookresowe wywołane są czynnikami pozaziemskimi (słońce i plamy na słońcu potrafią zaburzyć zmiany) Zmiany długookresowe wywołane są przyczynami pochodzącymi z głębi ziemi (ruchy mas we wnętrzu ziemi). Przez pomiary można znaleźć odchylenia od normalnych wartości składowych pola magnetycznego, czyli anomalie magnetyczne, wywołane przez rozmieszczenie skał w skorupie ziemskiej, np. pomiary natężenia składowej pionowej mogą dać obraz odchyleń od normalnych wartości w postaci izoanomalii, tzn. linii równych odchyleń od normalnego pola. Gdy w podłożu skały osadowe mają dużą miąższość, wartości odchyleń są niskie, masywy zaś granitowe, a zwłaszcza skały bazaltowe wykazują duże odchylenia. Największe odchylenia są wywołane przez skały zawierające magnetyt.

11. Założeniu tektoniki kier litosfery

EKTONIKA PŁYT LITOSFERY.

Fragmenty przemawiające za Tektoniką Płyt Litosfery.

– geograficzne (związane są z istnieniem analogii w zarysach linii brzegowej kontynentów.

– geofizyczne ( poważały konkurencyjne hipotezy (kontrakcyjną i pomostową)).

– paleontologiczne ( wskazują na to, że świat organiczny różnych epok geologicznych a rozdzielonych obecnie kontynentach wykazuje istotne podobieństwo).

– geologiczne – ( wskazywały na wyraźne prawdopodobieństwo starszych formacji geologicznych Afryki i Ameryki Południowej, Europy i Ameryki Północnej).

– geodezyjne ( opierały się na rezultatach pomiarów różnicy długości geograficznych Waszyngtonu i Paryża)

– ( odległość między tymi miastami stale rośnie od kilku do kilkudziesięciu centymetrów).

1. Konwekcja w płaszczu Ziemi. Komórka konwekcyjna jest jednym ze sposobów przenoszenia ciepła. Badania ciepła pochodzącego z wnętrza Ziemi wykazały, że w skorupie ziemskiej występują takie miejsca, gdzie wypływ ciepła jest kilkakrotnie większy od miejsc sąsiednich. W skorupie ziemskiej są też takie miejsca, w których wypływ ciepła jest zdecydowanie mniejszy od przeciętnego.

2. Paleomagnetyzm.

Już dawno zaobserwowano, że jeśli w tworzących się skałach występują minerały femiczne ( np. magnetyt), to wówczas te minerały zachowują się jak małe dipolki ( układają się zgodnie z aktualnymi liniami pola ,magnetycznego). Ta magnetyzacja zachowuje się w skałach i jest możliwa do odczytania nawet po wielu mln lat. Ta magnetyzacja szczątkowa pokazuje jakie było położenie biegunów magnetycznych w czasie tworzenia się tych skał. Gdyby aktualny układ kontynentów był stabilny w całych dziejach Ziemi, to wówczas odczyty położenia biegunów wykonane w skałach równowiekowych powinny wskazywać na takie samo położenie tych biegunów. Okazało się, że warunki pomiarów wskazują na zupełnie różne położenie biegunów, ponieważ jest to niemożliwe zatem to kontynenty musiały w czasie, który minął od powstania tych skał zmieniać swoje położenie.

3. Morfologia den oceanów.

Badania oceanograficzne dostarczały szczególnie ważkich argumentów za dryfem kontynentów. Dna oceaniczne zajmują 55% powierzchni kuli ziemskiej. Najbardziej charakterystycznymi elementami morfologii den są:

Grzbiety śródoceaniczne tworzą charakterystyczny element dna wszystkich oceanów, jest to system o długości ok. 70 tys. km. Są to łagodne wzniesienia o szerokości od kilkuset do 2-3 tys. km i wysokości 2- ponad średni poziom oceanów, a czasami ponad poziom morza (Azory, Islandia). W najwyższej części grzbietu biegnie wąska dolina zwana doliną ryftową. W dolinie ryftowej na powierzchnię dna wydobywa się lawa bazaltowa, a skały budujące podłoże tej doliny są nastrzykiwane magmą bazaltową. Tutaj także występują wypływy gorących hydrotermalnych wód, wzbogaconych w niektóre pierwiastki (S, Mn, Fe). Rowy oceaniczne są wydłużonymi zagłębieniami dna oceanu, z reguły w kształcie łuku, po jego wewnętrznej stronie biegnie łańcuch wysp. Jeżeli rów przylega do kontynentu, to zamiast łuku wysp występują góry.

Samotne góry podmorskie (ciągi gór podmorskich, najczęściej występują w zespołach) występują głównie na równinach abisalnych i grzbietach oceanicznych. Szczególnie liczne są w Oceanie Spokojnym. Ze względu na kształt wyróżniamy: stożkowe góry podmorskie /\/\/\. Stołowe góry podmorskie )(ścięty stożek)/~\./~\.

Równiny abisalne. Zajmują dużą część den oceanicznych są równe, płaskie, pokryte pelitycznymi osadami krzemionkowymi, ilastymi bądź węglanowymi. Układ komórek konwekcyjnych ulega zmianie.

8.Główne założenia Tektoniki Płyt Litosfery:

- Litosfera ziemi podzielona jest na niemal sztywne płyty, poruszające się względem siebie oraz po powierzchni bardziej plastycznej astenosfery.

– nasuwanie się płyt odbywa się w strefie grzbietów śródoceanicznych (strefa akrecji – rozrostu), zbliżanie – w strefach rowów oceanicznych (strefa subdukcji), natomiast wzdłuż uskoków transformujących następuje równoległe przesuwanie się fragmentów płyt względem siebie.

– płyty składają się wyłącznie z litosfery oceanicznej bądź z litosfery oceanicznej w którą wtopione są bloki kontynentalne.

– granice płyt są trojakiego rodzaju. Przy rozbieżnym ruchu płyt ( ryfty, grzbiety śródoceaniczne) granice noszą nazwy dywergentne lub akrecyjne. Przy ruchu zbieżnym (jedna z płyt, oceaniczna porusza się pod drugą oceaniczną lub kontynentalną (strefa subdukcji)) granica jest konwergentna lub konsumpcyjna. Trzeci typ granicy w uskoku transformującym, fragmenty płyt tylko przesuwają się względem siebie (bez niszczenia i odnawiania), granica jest konserwatywna.

– mechanizmem napędowym ruchu płyt są: prądy konwekcyjne, wciąganie przez subdukujący płat, pchanie wzdłuż granicy akrecyjnej.

13. Pióropusze płaszcza i plamy gorąca

Istnieje kilka miejsc, gdzie obserwujemy intensywny wpływ ciepła. Strumień ciepła wydostaje się z Ziemi. Wpływ ten nie jest równomierny – szczególnie intensywny prowadzi do powstania wulkanów. Również duże wpływy ciepła występują w miejscach izometrycznie kołowych. Teren jest tam lekko podwyższony przez strumień ciepła. Miejsca te nazywamy plamami gorąca (ok. 100 na świecie). Uważa się, że są one wynikiem istnienia pióropuszy płaszcza – słupy rozgrzanej materii, cieplejszej od otoczenia. Materia jest lżejsza, przez to jest konwekcyjnie unoszona ku górze. W dolnym płaszczu istnieje niestabilna warstwa D” – zachodzą tam reakcje między materią płaszcza i jądra, co powoduje powstawanie w niektórych miejscach pióropuszy. Przebijają się one przez cały płaszcz aż do litosfery. Ich efektem są plamy gorąca. Wynikiem istnienia pióropuszy jest np. powstanie wysp wulkanicznych w miejscach plam gorąca (np. Hawaje).

15. Strefy akrecji i zachodzące w nich procesy

Strefy akrecji to strefy ryftu kontynentalnego. Są to grzbiety śródoceaniczne – najpotężniejsze na świecie systemy górskie. Glob Ziemski jest nimi opasany, mają 60-70 tysięcy km długości, wysokość względna 2-3km, tworzą jeden łączący się system – łańcuch górski. W strefach akrecji jest tworzona skorupa oceaniczna. Doliny ryftowe to naturalne, globalne pęknięcia skorupy ziemskiej, miejsca, w których materia z wnętrza ziemi znajduje ujście na jej powierzchnię. Materia tam zastyga, tworząc nową skorupę oceaniczną. W strefach akrecji następuje rozrost dna oceanicznego (spreading).

16. Strefy subdukcji i zachodzące w nich procesy

Strefy subdukcji pokrywają się z rowami oceanicznymi. Są to miejsca, w których skorupa ziemska jest niszczona (subdukowana). Rowy oceaniczne rozmieszczone są bardzo nierównomiernie: otaczają Pacyfik, natomiast brak ich na Atlantyku. Skorupa jest tworzona w grzbietach oceanicznych, natomiast jej nadmiar musi być niszczony – dzieje się to w rowach oceanicznych. Skorupa oceaniczna jest tam wsuwana pod płytę kontynentalną w głąb płaszcza, gdzie zostaje przetopiona (zniszczona) (głębokość ok. 700km).

Uskoki transformujące (transformacyjne).

– są to specyficzne miejsca w obrębie kuli ziemskiej, w których kontaktują się ze sobą trzy płyty, przy czym granice tych płyt mogą być różne. R (ridge – strefa akrecji), T (trench (strefa subdukcji), F (Fault – uskok transformujący). Np. RRR, RTF. Gorące punkty (HOT SPOTS) w astenosferze. Większość czynnych wulkanów związana jest z grzbietami suboceanicznymi i strefami subdukcji. Stwierdzono także występowanie obfitego wulkanizmu poza tymi strefami, często w centralnej części płyt litosfery (np. Hawaje). Wulkany te związane są z tzw. plamami gorąca. Ich geneza nadal nie jest do końca jasna. Gorący słup materii płaszcza wznosi się, aż do spągu litosfery, rozgrzewa ją i powstaje rozległe nabrzmienie na powierzchni skorupy ziemskiej. W części szczytowej tego nabrzmienia magma przebija się przez skorupę i powstaje wulkan, który po okresie bardzo silnej aktywności zamiera, ponieważ płyta przesuwa się. Kolejny czynny wulkan pojawia się w przeciwnym kierunku do ruchu płyty. Kolejne wulkany pojawiają się i zamierają w efekcie powstaje łańcuch wysp wulkanicznych.

TEKTONIKA PŁYT LITOSFERY A MECHANIZM OROGENEZY.

Orogeneza – powstawanie gór fałdowych.

Zderzenie łuku wysp z kontynentem.

Zderzenie dwóch kontynentów.

Aktywizacja krawędzi kontynentalnej.

Na początku fałdującego się górotworu bardzo często powstaje stosunkowo wąski, ale dosyć głęboki basen przedgórski. Wypełniają go utwory powstające ze zniszczenia świeżo powstałego górotworu. Są to skały okruchowe (klastyczne) z dużym udziałem grubych klastów (brekcje, zlepieńce). Subsydencja – proces ciągłego pogrążania się dna basenu sedymentacyjnego.

TRZĘSIENIA ZIEMI.

Hipocentrum – ognisko trzęsienia ziemi, epicentrum – rzut hipocentrum na powierzchnię ziemi.

ROZMIESZCENIE TRZĘSIEŃ ZIEMI.

Ze względu na częstotliwość występowania i siłę trzęsień ziemi wyróżnia się:

- obszary sejsmiczne.

– obszary penesejsmiczne. ( rzadkie i słabe trzęsienia ziemi).

– obszary asejsmiczne (praktycznie pozbawione trzęsień ziemi).

SEJSMICZE koncentrują się w dwu pasach.

– medyterańskim (śródziemnomorski) ciągnie się od półwyspu Iberyjskiego przez Alpy, Apeniny, Dynaryty, Karpaty, Kaukaz, Himalaje, aż do Azji Południowo – Wschodniej (Filipiny). Powstał w miejscu oceanu Tetydy.

– okołopacyficznym ( Kordyliery, Andy, Nowa Zelandia, Indonezja, Filipiny, Kamczatka) w tym pasie koncentruje się ok. 80% trzęsień ziemi.

Obszary penesejsmiczne: Związane są z grzbietami śródoceanicznymi ( powstałe w orogenezie hercyńskiej ok. 200-300 mln lat temu)( masywy centralne, Ural, Appalachy, Góry Harzu).

Obszary asejsmiczne: Reprezentowane przez stare prekambryjskie płyty oraz równiny abisalne.

PRZYCZYNY TRZĘSIEŃ ZIEMI.

Trzęsienia tektoniczne wywoływane rozładowaniem się naprężeń nagromadzonych w litosferze. Wyróżniamy dwa rodzaje tektonicznych trzęsień ziemi.

- Pierwszy typ związany jest z obszarem młodych gór fałdowych.

- Drugi typ związany jest z obszarem łuków wysp i rowów wulkanicznych.

Trzęsienia wulkaniczne – słabe trzęsienia, związane z parciem gazów na skały otaczające w trakcie wybuchu.

Trzęsienia zapadowe – związane są z zapadaniem się stropów jaskiń oraz zapadaniem się stropów wyrobisk górniczych (górny Śląsk).
24. Magma -jej geneza i rodzaje

Magma – gorąca, ruchliwa materia złożona z fazy stałej, ciekłej i gazowej; złożonych w różnych proporcjach. Głównymi składnikami magmy są takie pierwiastki jak: Na, K, Ca, H2O, N2, O2, CO2, NH3, Si, Al., Fe, Mg. Fazę stałą tworzą kryształy minerałów, które wcześniej wykrystalizowały.

Rodzaje magmy:

- magma pierwotna (macierzysta) powstaje z zewnętrznej części płaszcza ziemi ma z reguły skład bazaltowy.

- magma wtórna.

25. Krystalizacja magmy krystalizacja frakcyjna( najważniejszy proces) – w stygnącej magmie minerały krystalizują w odpowiedniej kolejności. W komorze magm pływają kryształy minerałów które się już wykształciły. Jako pierwsze krystalizują min. ciężkie i opadają na dno komory magmowej. W różnych etapach powstają różne minerały. Z określonej magmy mogą powstać różne skały. Tworzą się kumulaty – rozwarstwione skały magmowe.

26. Intruzje magmowe zgodne

Skały plutoniczne (granit, sjenit, gabro) tworzą wśród innych skał masywy, żyły ,pnie itp. Ciała te zwiemy intruzjami przypuszczając że powstały przez wciśnięcie się magmy w skały.

• Żyły pokładowe =sille twory intruzywne wciśnięte pomiędzy dwie ławice. Tworzą dodatkową warstwę skalną zgodną z poprzednimi. Mogą mieć grubość od kilku mm do kilkudziesięciu metrów (bazalty, diabazy) RYS

• Lakkolity są ciałami magmowymi o kształcie bochenka lub grzybka, wciśniętym między warstwy tak ze podstawa lakkolitu jest płaska a strop kopułowato wygięty. Magma została doprowadzona kanałem który jest u podstawy lakkolitu i jest żyłą niezgodną (porfiry, drobnokrystaliczne granity). Magmy kwaśne, lepkie. RYS

• Lopolity są formami lakkolitycznymi ale odwróconymi, wygiętymi ku dołowi, prawdopodobnie na skutek zapadnięcia się spongu RYS

• Fakolity- drobne, soczewkowate, zgodne intruzje śródwarstwowe umieszczone na przegubach fałdów ( zwłaszcza siodeł) RYS

27. Intruzje magmowe niezgodne

Niezgodne intruzje magmowe przebijają się przez warstwy skał w pionie

• Dajki- zwykłe żyły niezgodne, występują najczęściej. Przecinają powierzchnie uławicenia, mają dwie ściany równolegle biegnące w poprzek warstw. Mają małą szerokość stosunku do długości. Mogą być krótkie ale często ciągną się kilometrami. Są zbudowane z porfirow, diabazów... Są twardsze od otoczenia. RYS

• Żyły kominowe – stanowią żyły niezgodne nie biegnące na boki ale kształtu cylindrycznego. RYS

• Pnie wulkaniczne- są to żyły kominowe o bardzo dużych średnicach. RYS

• Apofizy – są to żyły niezgodne w których widoczne jest odgałęzienie od jakiejś większej intruzji (lakkolit, batolit) RYS

• Etmolity – lejkowate, niezgodne intruzje skośne przecinające warstwy i zwężone ku dołowi. RYS

• Batolity – wielkie ciała plutoniczne o nieznanym spągu i stopniowo rozszerzające się w głąb. Zbudowane najczęściej z granitów lub granodiorytów. Powierzchnię górną przecinają mniej lub bardziej niezgodne warstwy otaczające. RYS

28. Gejzery – okresowe, gorące źródła związane z obszarami na których niedawno ustała działalność wulkaniczna. Wyrzucają z siebie gorącą wodę w regularnych wybuchach. Niektóre są stale czynne. Mogą wytryskiwać z kominów krzemionkowych zbudowanych z krzemionki wytrąconej z wody (gejzeryd-martwica wapienna)

29. Ekshalacje wulkaniczne– wyziewów gazów wulkanicznych, gazy wydobywają się niezależnie od erupcji. Mogą występować długo po działalności wulkanów. Dzielą się na 3 typy

-fumarole – wyziewy gorące(ponad 200C) towarzyszą działalności wulkanicznej, mają bogaty skład: H2O, CO2, F2,Cl2, S, H2, N2

-solfatany – ciepłe (100 – 200C) występują na zboczach czynnych wulkanów w kalderze, uboższy skład: H2O, CO2, H2, S

-mofety- najchłodniejsze, utrzymują się długo po wybuchu w większej odległości, zostaje tylko CO2. Związki siarki długo utrzymują się w wyziewach, powstają złoża siarki rodzimej
30. Skały magmowe (klasyfikacja)

skały kwaśne (saliczne) skały obojętne (pośrednie) skały zasadowe (maficzne) skały ultrazasadowe (ultramaficzne)	>65% SiO2  53-65% SiO2 44-53% SiO2  <44% SiO2

31. Typy erupcji wulkanicznych

Z geometrycznego punktu widzenia są 3 podstawowe odmiany erupcji

• Erupcje centralne – komora magmowa jest połączona z powierzchnią kanałem (rurą). Magma wędruje tym kanałem ku powierzchni

-efuzywne (wylewne) – głównym produktem jest lawa, gazy występują zawsze, natomiast może nie być materiału piroklastycznego

- eksplozywne – „wybuch” wulkanu, wyrzucenie w przestrzeń wyłącznie materiału piroklastycznego

- mieszane – najczęstszy rodzaj. Wylewa się lawa i jest wyrzucony materiał piroklastyczny

• Erupcje linijne(linearne) – lawa nie wydobywa się kraterem tylko szczeliną, pęknięciem w grzbietach oceanicznych. Erupcje maja charakter linearny, w ten sposób mogą się wydobywać wielkie ilości lawy. Teraz rzadko ale w poprzednich epokach geol było odwrotnie (ziemia podobna do Wenus). Mat piroklastyczny ma małe znaczenie.

• Erupcje arealne – lawa wydobywa się na pewnym obszarze. Na ziemi nie ma teraz takich erupcji. Przypuszczalnie były 1 mld lat temu, gdy ziemia przypominała Wenus.

Z erupcjami centralnymi związane są nagromadzenia produktów. Tworzą się wzniesienia. Wulkany – nagromadzenia produktów erupcji centralnych. 

• Erupcja freatyczna – wyrzucona para wodna i trochę mat piroklastycznych. Gwałtowny wyrzut pary wodnej

• Wulkanizm podmorski – materiały nie mogą być wyrzucone na dużą wysokość. Lawy wylewają się

32. Przebieg erupcji wulkanicznych

W zależności od rodzaju produkcji erupcji:

- wulkany wylewne (lawowe) – wylewają prawie wyłącznie lawy i gazy, brak materiałów piroklastycznych. Najmniej groźne wulkany.

- wulkany tarczowe (na Hawajach – bardzos łabo rozchylone stoki) Powstają z lawy zasadowej.

- kopuły lawowe (powstają z lawy kwaśnej – bo mają dobrą lepkość).

- wulkany eksplozywne – to wulkany , z których wydobywa się wyłącznie materiał piroklastyczny. Groźne wulkany, współcześnie występują na Filipinach..

- wulkany mieszane (stratowulkany) – wulkany, z których wydobywa się przemiennie materiał piroklastyczny i lawa. Nachylenie stoku wynosi ok. 30^o – naturalny kąt osypu materiału. Wyróżniamy 2 rodzaje warstw: - warstwa lawy. – warstwa materiału piroklatycznego.

Najpierw wydobywa się materiał piroklastyczny bo jest duże natężenie, dopiero później lawa. Stratowulkany dominują na naszym globie (ponad 90% - Etna, Strębolin, Wezuwiusz –1944 – ostatni wybuch, Fugi?, Św. Helena, Kilimandżaro).
33. Produkty erupcji wulkanicznych: lawa

• Lawa – magma która się wydobywa na powierzchnię ziemi. Tworzą się tzw potoki lawowe. Wyglądają różnie w zależności od lepkości. Lawa zastyga bardzo szybko tworząc obsydian – szkliwo wulkaniczne, formy geologiczne nietrwałe po pewnym czasie drobno krystalizują. Lawa pęcherzykowata – duża lepkość, niska temp, dużo gazów, zostają ślady po pęcherzykach gazu (gazy mogą zbierać się w banieczki i uciekać lub pozostawać). Lawa blokowa (AA) – powstaje gdy magma stygnie powoli, na jej powierzchni tworzy się gruba żużlowa warstwa. Na zewnątrz skorupa pęka pod wpływem ruchu niezastygniętej lawy wewnątrz. Lawa trzewiowa - krzepnie szybko, cienka skorupka pod nią niezastygnięta lawa, gładka lśniąca powierzchnia. Lawy poduszkowe – po zetknięciu z zimną, morską wodą lawa stygnie w postaci poduszek. Tworzą się charakterystyczne struktury - na dnie oceanu.

34. Produkty erupcji wulkanicznych: materiały piroklastyczne

Materiały piroklastyczne(tefra) – powstają w dwojaki sposób. Są to zastygłe w powietrzu strzępy lawy lub fragmenty skał budujących wulkan(oderwane). Dzieli się je ze względu na wielkość(frakcje):

-bomby wulkaniczne – do 1m

-szlaki( elipsoidalny kształt) –10cm

-scoria i lapille- ok1cm (orzech włoski)

- piaski i popioły wulkaniczne mogą być przeniesione nawet w odległość 20 km.od wulkanu. (Jeżeli pyły wulkaniczne wydobywają się wraz z gazami i wodami gruntowymi- tworzą się chmury gorejące(1000C)- lawiny spływające z olbrzymią prędkością, nie ma przed nimi ratunku)
35. Rozmieszczenie wulkanów

- wulkany stref subdukcji ( lawa ma zróżnicowany skład, najczęściej andezytowa, ogniska magmowe mogą być płytkie).

- wulkany stref akrecji i ryftowych ( to przede wszystkim wulkanizm podmorski).

- wulkany pióropuszy płaszcza - mogą się pojawiać w obrębie płyt litosferycznych (Hawaje).
36. Klasyfikacja fałdów

Fałd stojący – jak powierzchnia osiowa pionowa.

Fałd pochylony – jak powierzchnia osiowa nachylona.

Fałd leżący – jak powierzchnia osiowa pozioma.

Fałd obalony.
37. Klasyfikacja uskoków

1) zrzutowy: ruch płyt w pionie

a) uskok zrzutowy normalny- ruch następuje zgodnie z nachyleniem powierzchni uskokowej

b) uskok odwrócony

c) uskok progowy

2) uskok przesuwczy: ruch płyt w poziomie

3) uskok przesuwczo- zrzutowy: ruch nastąpił w pionie i poziomie.

Uskoki rzadko występują pojedynczo. Najczęściej tworzą systemy gromadne, np.

- uskoki schodowe: zbiór uskoków o równoległych do siebie powierzchniach uskokowych.

- rowy i zręby tektoniczne: struktury ograniczone z obu stron systemem uskoków schodowych
38. Zrąb i rów tektoniczny

Zrąb tektoniczny - system uskoków schodowych, ograniczonych z dwóch stron, w którym centrum znajduje się najwyżej.

Rów tektoniczny - system uskoków schodowych ograniczonych z obu stron, z centralnym punktem obniżonym.
39. Czynniki wietrzenia fizycznego

Procesy na powierzchni Ziemi przebiegają w miarę szybko, ale i tak trudno je obserwować, bo człowiek żyje zbyt krótko, aby obserwować jakiś proces od początku do końca (np. jeśli trwa 500 lat). Radzimy sobie z tym tak, że obserwujemy te procesy w różnych stadiach, dlatego mamy ogólny obraz powstały ze złożenia tych obserwacji. Wietrzenie to procesy niszczenia fizycznego (rozpad) i chemicznego (rozkład) skał. Głównymi czynnikami powodującymi mechaniczny rozpad są zmiany temperatury, działanie mrozu i mechaniczne działanie organizmów żywych.

• Insolacja – wahania temperatury wskutek nasłonecznienia. Jesteśmy sobie na pustyni i obserwujemy skałę. Ziarna w skale się rozszerzają w dzień, ale każdy minerał ma różny współczynnik rozszerzalności cieplnej w różnych kierunkach. Proces rozszerzania się takiej skały przebiega nierównomiernie. W skale powstają wewnętrzne naprężenia pomiędzy ziarnami skalnymi. W nocy te ziarna się kurczą. Ten cykl powtarza się przez wiele, wiele lat, w wyniku czego dochodzi do zluźnienia pomiędzy ziarnami – osłabia się spoistość skały. Ze skały od powierzchni zaczynają odpadać pojedyncze ziarna (dezintegracja granularna, rozpad ziarnisty) tzn. same się wypychają z tej skały. Eksfoliacja – łuszczenie się skały – silnie nagrzewana jest tylko zewnętrzna warstwa skały, bo głębiej ciepło słoneczne już nie dociera. Zewnętrzna część podlega insolacji i zaczyna się luzować :) W rezultacie od skały odchodzą całe płaty, łuski, skorupy, jak skóra

• Zamróz - zamarzanie wody w szczelinach skalnych – musi być cyrkulacja temperatury wokół zera stopni. Woda zamarza i rozmarza w szczelinach skalnych (lód ma 9% większą objętość niż woda, z której powstał), rozpycha skałę i topnieje i tak miliony razy. W końcu zluźni skałę i ją rozkruszy. Eksulacja - kiedy do takiej szczeliny wpadnie ziemia (czyli minerały ilaste) po namoczeniu mogą one napęcznieć (zwiększając swą objętość nawet do 10 razy !!) i rozsadzić skałę. Rezultatem tych procesów jest rozpad blokowy (dezintegracja blokowa) – skała rozpada się na bloki wzdłuż tych szczelin. Deflokulacja – dotyczy głównie skał ilastych i polega na naprzemiennym zwilżaniu i osuszaniu skał, co prowadzi do zmian objętości minerałów iłowych.

Działalność organizmów żywych – głównym czynnikiem są korzenie roślin, które najmniejszymi, włoskowymi korzeniami wnikają w małe szczeliny skalne. Korzenie rosnąc, grubiejąc wywierają coraz większy nacisk i w końcu rozsadzają skałę. Również skałotocza jak też zwierzęta żyjące (dżdżownice, krety, mrówki) mogą działać destruktywnie na skałę.

41. Produkty wietrzenia fizycznego

Skutkami wietrzenia fizycznego (mechanicznego) są:

• Dezintegracja granularna (rozpad ziarnisty) – jest skutkiem różnic we współczynniku rozszerzalności minerałów po dłuższym działaniu zmian temperatury. Skała wystawiona na insolację rozluźnia się i rozpada na poszczególne ziarna. Także zamróz może wywoływać rozpad ziarnisty. Woda zamarzając w szczelinach i porach rozsadza skałę na drobne ziarna

• Dezintegracja blokowa (rozpad blokowy) – proces rozpadu skały na bloki pod wpływem działania wahań temperatury jak i zamrozu. Dzieje się to podobnie jak przy rozpadzie ziarnistym, tylko mamy do czynienia z większymi blokami skał, a nie małymi okruchami (pękają wzdłuż szczelin)

• Eksfoliacja – łuszczenie się skał. Ogrzana zewnętrzna część skały rozszerza się zanim wewnętrzna część zdąży się nagrzać, dlatego między obiema warstwami tworzą się naprężenia, które z biegiem czasu wywołują pęknięcia. Skała oddziela się płytowo (cios równoległy do powierzchni skały) lub skorupowo. Przy ochładzaniu część skorupowa skały się kurczy i rozpada. Stanowi to wstęp do rozpadu blokowego

• Soliflukcja – zachodzi przy istnieniu stale zamarzniętej warstwy pod powierzchnią gruntu (wieczna zmarzlina). Gdy warstwa powierzchniowa odtaje jest mocno przesycona wodą i nawet przy małym spadku płynie (powierzchniowe ruchy masowe), gdy znowu zamarznie wywiera ciśnienie i powstają zaburzenia kryotyrbacyjne.

40. Czynniki wietrzenia chemicznego

Głównym czynnikiem wietrzenia chemicznego (rozkładu) jest woda opadowa, zawierająca rozpuszczone związki chemiczne:

CO₂ – zakwasza wodę opadową (woda nasyca się CO₂ w powietrzu i wsiąka w glebę)

Związki Na – z atmosfery i gleby (bakterii), też zakwaszają

Kwas siarkowy – z zanieczyszczeń i gleby

Kwasy humusowe – kwasy organiczne (z gleby)

O₂, Cl₂, NH₄, rozmaite substancje.

Innym czynnikiem mogą być bakterie żyjące w glebie – produkują one związki chemiczne, które później mogą oddziaływać na skałę.

Procesy wietrzenia chemicznego:

• Rozpuszczanie – woda rozpuszcza w sobie gazy, ciecze i ciała stałe, które potem mogą reagować ze skałą lub osadzać się na niej. Gdy w wodzie jest rozpuszczona sól, może ona korodować skałę

• Utlenianie (oksydacja) – tlen znajduje się w atmosferze (23%). Utlenianie polega na łączeniu się z tlenem lub na przechodzeniu na wyższy stopień utlenienia (zmiana wartościowości związku chemicznego), np. krzemiany zawierające 2-wartościowe żelazo przechodzą w tlenki żelaza, a siarczki utleniają się na siarczany. Piryt = siarczan żelaza. 4Fe₃O₄ + O₂ 6Fe₂O₃ (magnetyt hematyt)

• Uwodnienie (hydratacja) – polega na przyłączaniu się cząstek wody. Często łączy się z hydrolizą, działaniem tlenu i kwasu węglowego. Węglany mogą zamieniać się w wodorotlenki. Z anhydrytu może powstać gips, a z limonitu syderyt.
  CaSO₄ + 2H₂O CaSO₄ * 2H₂O (anhydryt gips)

• Redukcja – jest wywołana głównie materią organiczną i działalnością bakterii. Rozkładająca się materia organiczna łączy się z tlenem wolnym oraz zawartym w związkach chemicznych. Procesem redukcyjnym jest zmiana połączeń żelazowych w żelaziwie co może prowadzić do odbarwienia skał zabarwionych tymi połączeniami (np. piaskowce zabarwione na czerwono przez Fe₂CO₃ bieleją

• Uwęglanowienie (karbonatyzacja) – działanie kwasu węglowego jest jednym z głównych czynników wietrzenia chemicznego. Pod jego wpływem minerały są częściowo lub całkiem rozpuszczone, a zawarte w nich metale wiązane w węglany.