Wszystkie zagadnienia opracowuje na podstawie: wykładów prof. Czamańskiej, podręcznika Gierowskiego i Markiewicza

Funkcjonowanie sejmów

Zgodnie z konstytucją Nihil Novi z 1505 r. utrwaliła się pozycja sejmu walnego i ustaliła jego organizacja. Sejm składał się z 3 stanów sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej.

Senat najwyżsi dostojnicy Kościoła rzymsko-katolickiego, główni urzędnicy wojewódzcy i ziemscy oraz urzędnicy zawiadujący kancelarią, dworem królewskim i skarbem. Pełnili funkcję dożywotnio. Przeważnie to było możnowładztwo świeckie i duchowne, zdarzały się przypadki, że członkowie średniej szlachty mogli być senatorami.

Izba poselska posłowie, wybierani na sejmikach przedsejmowych w województwach czy na ziemiach przez ogół szlachty. Nie byli samodzielni, na sejmikach posłowie otrzymywali instrukcje, czyli zbiór wskazówek, jakie stanowisko dany poseł ma obrać w związku z poruszanymi kwestiami. Z czasem szlachta zaczęła wysuwać swoje własne postulaty, często o charakterze prywatnym.

Sejm (jak i sejmik) był instytucją zdecydowanie szlachecką. Sejmy zwoływane były początkowo przez króla w dowolnych terminach. To on ustalał cel obrad. Od 1573r. przyjęto zasadę zwoływania sejmu raz na dwa lata na 6 tygodni. Sejmy te były nazywane zwyczajnymi. Gdy była potrzeba, król zwoływał dwutygodniowy sejm nadzwyczajny, tzw. Ekstraordynaryjny. Za zgodą posłów okres obrad sejmu mógł zostać przedłużony (prolongacja). Miejscem obrad początkowo bywał najczęściej Kraków i Piotrków. Od unii lubelskiej obrady Rzeczypospolitej Obojga Narodów sejmy odbywały się w Warszawie. Sejm Koronacyjny niezmiennie odbywał się w Krakowie.

W XVII wieku dochodzi do faktycznego unormowania się trybu obrad sejmowych. Sejm zaczynał się od mszy św., poczym w izbie poselskiej następowała weryfikacja mandatów poselskich (rugi). Po ich zakończeniu wybierano marszałka sejmu i izba poselska łączyła się z senatem, by powitać króla oraz wysłuchania propozycji królewskiej i wotów senatorskich. Izba poselska i senatorowie obradowali osobno. Izba przygotowywała uchwały sejmowe (Konstytucje). Dopiero w końcowym okresie sejmu izba odbywała ponownie wspólne posiedzenia z senatem i królem, na których zapadały ostateczne postanowienia dotyczące konstytucji. Uchwały wymagały zgody wszystkich stanów sejmujących. Obowiązywała zasada jednomyślności. Konstytucje sejmowe odczytywano na ostatnich posiedzeniach, jednak ostateczna ich redakcja następowała po zakończeniu obrad.

Kompetencje sejmów:

• Uchwalanie podatków

• Wyrażanie zgody na pospolite ruszenie

• Podejmowanie zasadniczych decyzji wytyczających politykę zagraniczną

• Kontrolowanie działalności ministrów i króla

• Od 1578 – prawo nobilitacji

Rodzaje sejmów:

Ordynaryjny (zwoływany raz na 2 lata na 6 tygodni), ekstraordynaryjny (do załatwienia nadzwyczajnych nagłych spraw)

Sejmy związane z elekcją : konwokacyjny, elekcyjny, koronacyjny.

Konflikt polsko – szwedzki – przyczyny, przebieg, skutki

XVI wiek:

• Wojna o Inflanty – 1563: Polska w sojuszu z Danią, Szwecja w sojuszu z Moskwą. Każdy walczył z każdym, ze względu na sprzeczność interesów każdego z państw. Szwecja chciała opanować największą część Inflant, do której prawa rościł Zygmunt August.

• Po śmierci Eryka XIV królem Szwecji zostaje Jan III, małżonek Katarzyny Jagiellonki, siostry Zygmunta Augusta. Następuje ocieplenie stosunków.

• Po śmierci Katarzyny, ponowne ochłodzenie się stosunków ze Szwecją.

• Moment krytyczny: po śmierci Jana III, królem Szwecji zostaje Zygmunt III Waza. Narastała silna opozycja prowadzoną przez Karola Sudermańskiego. Karol zwołał nielegalnie (bez zgody króla) Riksdag. Postanowienia Riksdagu Zygmunt III nie uznał i nawoływał do porządku swoich szwedzkich poddanych.

• 1598 – zbrojna wyprawa Zygmunta do Szwecji.

• 1599 – detronizacja Zygmunta z tronu szwedzkiego.

• 1600 – ogłoszenie królem Szwecji Karola Sudermańskiego. Zajęcie Estonii przez Zygmunta III.

XVII wiek:

I Faza wojny 1600 – 1605:

• Początkowo Szwedzi odnosili wiele sukcesów. Szlachta estońska przyłączyła się do Szwedów.

• 1601 – kontrofensywa wojsk pod dowództwem Jana Zamoyskiego.

• Jan Karol Chodkiewicz – objął dowództwo w Inflantach, skutecznie prowadzi działa wojenne.

• Moment przeważający szalę zwycięstwa Polaków: bitwa pod Kircholmem 1605

• Śmieć Karola Sudermańskiego i sojusz ze Szwecją.

II faza wojny:

- Wznowienie działań wojennych przez Szwecję w 1617, lądowanie w Kurlandii, zajęcie miast portowych i Parnawy.

- Odzyskanie większości strat przez Krzysztofa Radziwiłła – 1622, rozejm nie uznany przez króla.

- Zajęcie Dorpatu przesz Gustawa Adolfa – 1625.

- Atak Szwedów na Prusy – 1626. Zajęcie Pucka i szeregu miejscowości.

- Sojusz z cesarzem. Przybycie Stanisława Koniecpolskiego. Zwycięstwo pod Hamersztynem 12 – 14.04.1627 i uwolnienie Pucka. Bitwa pod Tczewem (17-18.08.1627), po której Gustaw Adolf ranny przerwał kampanię.

- Bitwa morska pod Oliwą – 28.11.1627 (zginął jednak polski admirał Arend Dickman).

- Wyczerpanie obydwu stron.

- Rozejm w Altmarku (26.09.1629) na zasadzie uti possidetis. Szwecja zatrzymała większą część Inflant i portów pruskich bez Gdańska, Pucka i Królewca, a przede wszystkim dochody z ceł pruskich wartości 500 tys. talarów rocznie, co stanowiło 30% dochodów Szwecji.

Za Władysława IV:

• Krystyna królową Szwecji, faktyczne rządy – Axel Oxenstierna

• Przygotowania Władysława do wojny ze Szwecją po wygaśnięciu rozejmu

• Mediacja Francji zainteresowanej udziałem wojsk szwedzkich w wojnie 30-letniej. Rozejm w Sztumskiej Wsi (1635)

• Nieudane próby mediacji Władysława IV w wojnie 30-letniej

• Próba budowy floty

Potop Szwedzki:

 Hieronim Radziejewski – zbiegły magnat, zdrajca RP

 Karol X Gustaw – król Szwecji; Jan Kazimierz – król Polski

 Pretekstem do wybuchu wojny było używanie przez Jana Kazimierza tytułu króla Szwecji

 1655 wojska szwedzkie pod dowództwem Karola X Gustawa wkroczyły do RP

 Kapitulacja Polaków pod Ujściem

 Unia w Kiejdanach ze Szwecją; Janusz i Bogusław Radziwiłłowie

 Opanowanie kraju przez Szwecję; Król schronił się na terenie państwa Habsburgów

 Wojna podjazdowo – partyzancka

 Zawiązanie konfederacji w Tyszowcach [ 1655 grudzień+; potem konfederacji ogólnokrajowej w Łańcucie

 Duża rolę odegrał Stefan Czarniecki, który prowadził wojnę podjazdową *szarpaną+

 1656 – król przybył do Lwowa i tam złożył śluby lwowskie

 1656 układ w Radnot – układ rozbiorowy – Karol Gustaw, Jerzy Rakoczy *książę Siedmiogrodu+, Fryderyk Wilhelm Hohenzollern *elektor brandenburski+ a także Bogusław Radziwiłł i Bohdan Chmielnicki

 Traktaty welawsko – bydgoskie 1657 – Brandenburgia przeszła na stronę RP w zamian za zrzeczenie się zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi

 1660 pokój w Oliwie kończący II wojnę północną [potop szwedzki]; potwierdzono traktaty welawsko-bydgoskie; Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu Szwecji

XVIII wiek:

III wojna północna:

W lipcu 1701 roku Karol XII pobił Sasów w bitwie pod Rygą i zajmując Inflanty i Kurlandię wkroczył do Polski, która formalnie zachowała neutralność. W 1702 roku Karol XII w kwietniu zajął Wilno, a w dniu 23 maja dotarł do Warszawy nie napotykając większego oporu. Po zajęciu miasta Szwedzi ruszyli na południe, pokonując 19 lipca armię polsko-saską w bitwie pod Kliszowem. Szwedzi zajęli 7 sierpnia Kraków w wyniku czego spłonął Zamek na Wawelu, a następnie zaatakowali Saksonię. W maju 1703 roku Szwedzi pobili Sasów pod Pułtuskiem, 16 września 1703 roku zajęli Poznań, a w październiku Toruń. Chociaż uzyskali poparcie polskiej szlachty, która zawiązała w lutym 1704 roku konfederację warszawską i która zdetronizowała Augusta II, nie udało im się zająć całego kraju, pomimo tego, że po bitwie pod Poniecem opanowali całą Wielkopolskę. W tym samym roku zwolennicy króla Augusta II Mocnego zawiązali w Sandomierzu antyszwedzką konfederację sandomierską, która miała służyć walce z kandydatem Karola XII do tronu polskiego, Stanisławem Leszczyńskim. W czasach panowania Piotra I rosyjscy rezydenci posiadali w Rzeczypospolitej informatorów, głównie spośród ludności prawosławnej. W sierpniu 1704 roku członkowie konfederacji sandomierskiej podpisali w Narwie układ sojuszniczy z władcą Rosji, carem Piotrem I, wypowiadając formalnie wojnę Szwecji. Z kolei po kolejnej zwycięskiej bitwie pod Warszawą w 1705 roku, przeciwnicy Augusta II Mocnego w lipcu wybrali na króla Stanisława Leszczyńskiego. W 1705 r. podpisał on w Warszawie traktat z Karolem XII, który całkowicie podporządkowywał Polskę Szwecji. Kolejnym obiektem ataków stała się Saksonia, która musiała w 1706 r. podpisać upokarzający pokój w Altranstädt. Ponadto, po klęsce sił Augusta II w bitwie pod Wschową zrzekł się on praw do korony polskiej.

Specyfika religijna Rzeczypospolitej Szlacheckiej

REFORMACJA W POLSCE

• Postępy luteranizmu. Antyluterańskie edykty Zygmunta Starego – na papierze.

• Uznanie pierwszego państwa luterańskiego – Prus.

• Dyskusje na temat reformy Kościoła, reformy prawa, zniesienia celibatu, Biblii (Stanisław Orzechowski, Andrzej Frycz Modrzewski)

• Propaganda kalwinizmu w Polsce (Jan Łaski, Mikołaj Radziwiłł Czarny i Rudy, Adam Wolan, Francesco Lismanini)

• Projekt kościoła narodowego na sejmie 1555 (jako jeden z postulatów ruchu egzekucyjnego szlachty średniej)

• Polityka religijna Zygmunta Augusta: „Nie chcę być królem waszych sumień”

• Przekłady Biblii: W języku polskim: Biblia Leopolity – 1561 (katolicka), Biblia Brzeska (Radziwiłłowska) – 1563, Biblia Nieświeska – 1570-72 (ariańska), Biblia Jakuba Wujka – 1599 (katolicka), Biblia Gdańska – 1632 (protestancka)

BRACIA POLSCY

• Idee antytrynitaryzmu: Miguel Servet, Lelio Socini, Francesco Lismanini

• Antytrynitaryzm środkowoeuropejski:

  • Wojowniczy – unitarianizm – Siedmiogród (Giorgio Blandratta, Ferenc David), w Polsce Szymon Budny

  • Pacyfistyczny – Bracia Polscy – (Grzegorz Paweł z Brzezin, Piotr z Goniądza, Fausto Socini, Marcin Czechowic, Stanisław Lubieniecki, Andrzej Wiszowaty i in.)

• Ośrodki arianizmu: Pińczów, Raków. Liczne mniejsze ośrodki na Wołyniu, w Małopolsce i Wielkopolsce (Śmigiel, Leszno)

  • Edykty przeciw cudzoziemcom i antytrynitarzom – 1564

KONTRREFORMACJA W POLSCE

• Zygmunt August i problem kościoła narodowego. (m. in. Jakub Uchański)

• Sobór trydencki i sprawa przyjęcia uchwał soborowych – Stanisław Hozjusz (przyjęte dopiero w 1577 r. )

• Sprowadzenie jezuitów i rozwój prowadzonego przez nich szkolnictwa – pierwsze kolegium w Braniewie w 1564.

• Szybki rozwój szkół jezuickich

• Osłabienie reformacji od końca XVI w.

• Popularność szkół jezuickich

• ustawy antyariańskie za Władysława IV (likwidacja Rakowa - 1638)

• zjednoczenie z Rzymem kościoła ormiańskiego

• Colloqium Charitativum 1645 (Toruń)

• Potop szwedzki i jego skutki, wygnanie arian i braci czeskich

• Wymarcie głównych protektorów protestantyzmu

KONFEDERACJA WARSZAWSKA

• Dyskusje religijne wśród różnowierców – synody szlachty różnowierczej

• Ugoda Sandomierska (1570) – pokój między wyznaniami protestanckimi (luteranie, kalwiniści, bracia czescy) za wyjątkiem braci polskich

• Konfederacja Warszawska (1573) – swoboda wyznania dla szlachty i wszystkich wolnych ludzi w Rzeczypospolitej. Stanisław Karnkowski.

UNIA BRZESKA

• Wizyta patriarchy Jeremiego II i jej skutki

• Atmosfera wokół unii, zjazdy duchowieństwa prawosł. w Bełzie (1590) i Brześciu (1591),

• dekret Zygmunta III obiecujący duchowieństwu unickiemu zrównanie w prawach z katolickim (1592).

• Zjazd b-pów prawosławnych pod przewodem metropolity kijowskiego Michała Rahozy w Torczynie pod Łuckiem zgoda na zawarcie unii (2 12 1594).

• Warunki unii synod w Brześciu (12 05 1595).

• Rozmowy w Rzymie z papieżem Klemensem VIII (Cyryl Terlecki, Dionizy Zbirujski, Hipacy Pociej,

• Zawarcie unii na synodzie w Brześciu (6-10 10 1596).

• Przeciwnicy unii (Gedeon Bałaban bp lwowski i Mychajło Kopysteński bp przemyski – antysynod w Brześciu pod przew. Konstantego Wasyla Ostrogskiego)

• Rozdwojenie kościoła prawosławnego.

• Kościół prawosławny bez hierarchii. Walka o wpływy między Moskwą a Konstantynopolem – Izajasz Kopiński – Piotr Mohyła.

• Unia a rzymski katolicyzm. Katolicyzacja ziem ruskich i Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Specyfika wojskowa Rzeczypospolitej w XVII wieku

• Złoty wiek w historii wojska polskiego.

• Dragoni W Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w XVII w., były to jednostki walczące pieszo, podobnie jak pierwowzór, a uzbrojone w muszkiety,arkebuzy, półhaki, pistolety oraz szable, pałasze bądź rapiery. Najczęściej stosowanym zestawem uzbrojenia był muszkiet lontowy, dwa pistolety kołowe i szabla lub pałasz. Natomiast jako rodzaj lekkiego stroju ochronnego, mniej więcej od początku lat 40. XVII w. noszonokolety. Dragonów organizowano w samodzielne chorągwie (niekiedy nazywane kompaniami), skwadrony (nie należy mylić ze szwadronami) lub regimenty.

• Husaria polska jazda należąca do autoramentu narodowego, znana z wielu zwycięstw formacja kawaleryjska Rzeczypospolitej, obecna na polach bitew od początku XVI wieku do połowy XVIII wieku. Była wykorzystywana do przełamywania sił nieprzyjaciela poprzez zadawanie rozstrzygających uderzeń w postaci szarż, które w najważniejszym okresie jej istnienia kończyły się zazwyczaj zwycięstwami. Ze względu na nietypowe uzbrojenie i taktykę husaria jest zaliczana do najskuteczniejszych formacji wojskowych w dziejach kawalerii.

• Lisowczycy formacja lekkiej jazdy polskiej o charakterze utrzymującego się z łupów wojska najemnego, oparta na wzorach ustrojowych konfederacji wojskowych, sformowana w 1614 roku, pierwotnie jako konfederacja żołnierska pod wodzą pułkownika Aleksandra Józefa Lisowskiego herbu Jeż. Zawiązki lisowczyków powstały już w czasie służby Lisowskiego u Dymitra II Samozwańca w latach 1607–1611

• Siedemnastowieczna piechota była uzbrojona tak jak w poprzednim stuleciu według wzoru niemieckiego i węgierskiego. Król Jan III Sobieski wprowadził do uzbrojenia muszkieterów berdysze, które służąc jako podpórki do muszkietów były także groźną bronią białą. Zmiana ta zwiększyła siłę ogniową regimentów piechoty, gdyż umożliwiła zmniejszenie ilości pikinierów w oddziale. Piechota uzbrojona po węgiersku –hajducy nie pełniła żadnych poważniejszych funkcji poza reprezentacyjnymi.

• Istotną zmianą w sposobie finansowania wojsk zaciężnych spowodowało wprowadzenie w 1652 tzw. komputu czyli całkowitej ilości wojska zaciężnego wystawianego przez państwo – poprzednio komput dotyczył tylko wojska nadliczbowego. Wiązało się to z wprowadzeniem w 1637 roku nowej kwarty przeznaczonej na cele artylerii (quarta dupla). Wojsko komputowe – którego liczebność była tajemnicą (był uchwalany przez specjalną delegację sejmu), liczył w czasach pokoju 12 tys. dla Korony i 6 tys. dla Litwy, a podczas wojny 24-40 tys. dla Korony oraz 8-22 tys. dla Litwy. Decentralizacja oraz konieczność utrzymywania siły zbrojnej w każdym województwie spowodowana niestabilną sytuacją na granicy południowej i wschodniej, a także konieczność utrzymywania chłopów w posłuszeństwie spowodowała powstanie tzw. żołnierza powiatowego – wystawianego i utrzymywanego przez sejmik wojewódzki. Oddziały te funkcjonowały podobnie do oddziałów wystawianych centralnie.

• Od roku 1655 stosowano w sytuacjach nadzwyczajnych, po raz pierwszy w historii przymusowy pobór rekruta. Był to żołnierz łanowy albo dymowy, wcielany do piechoty bądź jazdy z 5-20 łanów na wsi oraz z 25-50 dymów w miastach, ze wszystkich dóbr Rzeczypospolitej. Artyleria i marynarka wojenna także przeżywały krótki rozkwit w tym czasie: w 1637 przywrócono stanowisko starszego nad armatą – wyjmując jednocześnie artylerię spod zwierzchności hetmana polnego, a marynarka święciła tryumf w bitwie pod Oliwą w 1627. Tę ostatnią niestety szybko sprzedano – 1641.

Rola średniej szlachty w Rzeczypospolitej

Przede wszystkim działalność w ruchu egzekucyjnym, gdzie średnia szlachta dążyła do ograniczenia roli magnaterii w RP. Potem działalność osiągnęła szersze spectrum.

• wyegzekwowanie praw i obyczajów zawartych w konstytucjach sejmikowych (czyli dawnych aktach prawnych), a także kodyfikacji prawa, stąd – 'egzekucja praw'

• domagano się egzekucji dóbr (zwrotu królowi królewszczyzn, nielegalnie trzymanych przez wielu magnatów), stąd – 'egzekucja dóbr'

• przestrzegania prawa o tzw. incompatibiliach (z 1504), czyli zakazie sprawowania przez jedną osobę wielu urzędów, i reguły osiadłości (urzędy ziemskie mogą być obejmowane tylko przez szlachtę zamieszkałą na danej ziemi)

• zwiększenia uprawnień Sejmu; programowi egzekucjonistów towarzyszyło hasło nihil novi (nic nowego bez izby poselskiej) i wysuwali postulaty silnego rządu. Egzekucjoniści domagali się udziału całej szlachty w stanowieniu praw. Król ma reprezentować monarchię, senat magnaterię, izba poselska demokrację, a z tych trzech najistotniejszą siłą państwa miała być izba poselska

• zniesienia uprzywilejowania duchowieństwa, opodatkowania go i sekularyzacji dóbr kościelnych (a konkretnie: sprzeciwiano się egzekucji wyroków sądów kościelnych w sporach o dziesięcinę i inne kwestie ekonomiczne; domagano się, by sołtysi z dóbr kościelnych odbywali służbę wojskową; żądano opodatkowania dziesięcin; postulowano przegląd darowizn na rzecz kościoła; sprzeciwiano się przechodzeniu dóbr szlacheckich na rzecz kościoła; domagano się przestrzegania porozumienia z papieżem w sprawie nominowania na urzędy i godności kościelne; opłaty za objęcie biskupstwa (annaty), dotąd wysyłane do Rzymu, miały być przeznaczane na obronę przed Tatarami)

• unowocześnienia procedury sądowej

• zacieśnienia unii z Litwą

• likwidacji odrębności Prus oraz księstw Oświęcimskiego i Zatorskiego

• potwierdzenia elekcyjności (sprzeciw wobec vivente rege)

• uporządkowania skarbu – rozdzielenia dochodów króla i dochodów państwa oraz przeznaczenia czwartej części państwowych dochodów na wojsko (tzw. wojsko kwarciane)

• utworzenia stałego wojska

• zagwarantowania wolności wyznania

• całkowitej wolności celnej, zwolnienia z podatków wewnętrznych, takich jak myta, cła mostowe

• wzmocnienia pozycji szlachty wobec mieszczan: likwidacji cechów, zakaz posiadania ziemi przez „nieszlachtę”, zwiększenia wolności handlowej dla Żydów (współpracujących ze szlachtą przeciw mieszczanom) oraz wciągnięcie mieszkających w dobrach szlacheckich pod jurysdykcję patrymonialną, ograniczenia odnośnie do obejmowania stanowisk kościelnych przez nieszlachtę.

Wiele z tych postulatów średniej szlachcie udało się wywalczyć, ale najważniejszego punktu (ograniczenie władzy magnaterii), nie udało się zrealizować. Mimo to był to przełomowy moment w życiu politycznym średniej szlachty. Średnia szlachta mogła stanowić część izby poselskiej (co było wspomniane w punkcie o funkcjonowaniu sejmu).

Nie wiem czy coś jeszcze mogę napisać o tym, więc zostawiam to tak jak teraz.