Struktura i organizacja Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego w latach 1918 – 1939.

Celem niniejszej pracy było ukazanie struktury i organizacji Oddziału II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego, omówienie najistotniejszych kompetencji i zadań w/w jednostki oraz nakreślenie przyczyn zmian, które zachodziły w strukturach tego Oddziału.

Swoją pracę rozpoczęłam od momentu przejęcia władzy administracyjnej na ziemiach polskich przez Radę Regencyjną Królestwa Polskiego w 1918 r. Następnie omówiłam proces formowania się struktury Sztabu Generalnego, zwracając szczególną uwagę na jednostki, na bazie których powstał ostatecznie Oddział II Sztabu. Dużo miejsca poświęciłam na omówienie przyczyn ciągłych zmian zachodzących wewnątrz w/w jednostki. Kolejnym omawianym problemem były kompetencje i zadania poszczególnych Wydziałów i Referatów wchodzących w skład Oddziału II. Swoje rozważania zakończyłam na roku 1939 r., kiedy to Sztab Generalny Wojska Polskiego zostaje Przekształcony w Sztab Naczelnego Wodza. W swoim referacie skupiłam się tylko na strukturze i organizacji głównych wydziałów Oddziału II Sztabu, pomijając organizację komórek terenowych tj. poszczególnych ekspozytur.

Do rozważań przydatne okazały się artykuły: R. Czarneckiej - Organizacja Oddziału II Sztabu Generalnego WP (Sztabu Głównego) i jego ekspozytur terenowych w latach 1918 – 1939¹ i Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego) w latach 1921-1939. Zarys organizacyjny i przegląd zawartości inwentarza², A. Pepłońskiego - Oddział II Sztabu Generalnego NDWP. Zarys organizacji i działalności (1919 – 1920)³, A. Smolińskiego - Oddział II Sztabu Generalnego Naczelnego Wodza Wojska Polskiego⁴ oraz L. Wyszczelski - Sztab Generalny (Główny, Naczelnego Wodza) Wojska Polskiego w latach 1918 – 1945⁵. Korzystałam także z książki W. Kozaczuka Bitwa o tajemnice. Służby wywiadowcze Polski i Niemiec 1918 – 1939⁶ oraz pracy zbiorowej pod redakcją M. Cieplewicza i M. Zgórniaka Przygotowania niemieckie do inwazji na Polskę w 1939 r. w świetle sprawozdań Oddziału II Sztabu Głównego WP⁷.

Pomocny okazał się także artykuł R. Czarneckiej, który odnalazłam na stornie internetowej⁸

Na początku października 1918 r. Rada Regencyjna Królestwa Polskiego podjęła działania, których celem było przejęcie administracji w Królestwie z rąk okupantów oraz utworzenie armii polskiej. Wszystkie sprawy związane z wyposażeniem i formowaniem Wojska Polskiego miały zostać powierzone Sztabowi Generalnemu Wojska Polskiego, którego organizowaniem zajęła się Komisja Wojskowa w połowie października 1918 r. Już 22 października 1918 r. Rada Regencyjna wydała dekret, który ustanawiał urząd Szefa Sztabu Generalnego WP, a 28 października na to stanowisko został obrany gen. T. Jordan - Rozwadowski. Sztab składał się z 6 wydziałów i Żandarmerii Polowej. Szefem wydziału drugiego, zwanego Wydziałem Informacyjnym został mjr M. Mackiewicz. Wydział ten zajmował się organizacją wywiadu wojskowego na Zachód (rtm. W. Anders) i Wschód (mjr M. Mackiewicz), kontrwywiadem wojskowym (por. B. Witecki) oraz redagowaniem biuletynów prasowych (por. J. Wróblewski). W listopadzie 1918 r. do Wydziału II włączono Wydział Prasowy, którego zadaniem było opracowywanie biuletynów wojennych i raportów prasowych⁹. Od 11 listopada 1918 r. Sztab Generalny zaczął podlegać Józefowi Piłsudskiemu jako Naczelnemu Wodzowi WP.

21 listopada 1918 r. doszło do reorganizacji Sztabu Generalnego WP. Wydział II przemianowany został na Oddział VI Informacyjny, którego szefem mianowano płk J. Rybaka, a zastępcą mjr I. Matuszewskiego. Do zadań Oddziału VI należał wywiad i kontrwywiad wojskowy m.in. organizacja komórek Oddziału za granicą, sprawy attache wojskowych, szyfry. Oddział VI składał się z Sekcji: Organizacyjnej (kpt. E. Chilarski), Spraw Wschodu (kpt. A. Myszkowski), Spraw Zachodu (rtm. W. Anders, potem kpt. O. Wiedman), Spraw Wojskowo – Politycznych (mjr K. Bołdeskuł) oraz z Wydziału Wywiadowczego (mjr I. Matuszewski) i Biura Prasowego (por. J. Kaden – Bandrowski). Jednak już w grudniu 1918 r. doszło do reorganizacji Oddziału VI. W ten sposób powstały następujące Sekcje: Spraw Wschodu (kpt. A. Myszkowski), Spraw Zachodu (pkt. O. Wiedman) Spraw Politycznych (kpt. W. Sławek), Spraw Wojskowo – Policyjnych (mjr K. Bołdeskuł), Szyfrów (kpt. F. Chilarski), Adiutantury (mjr J. Bogdański).
Ponadto do struktury Oddziału VI należały: Biuro Wywiadowcze (mjr I. Matuszewski), Biuro Prasowe (por. J. Kaden – Bandrowski) oraz Oficer łącznikowy z MSZ (por. L. Morstin) i Oficer łącznikowy z Żandarmerią (por. B. Witecki)¹⁰.

Po wkroczeniu wojsk Armii Czerwonej na opuszczone przez wojska niemieckie wschodnie tereny Rzeczpospolitej, 13 lutego 1919 r. Sztab Generalny WP przekształcony został w Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego (NDWP). Sprawy wywiadowcze (ofensywa) zostały skupione w Oddziale VI NDWP, a kompetencje z zakresu służb kontrwywiadowczych (defensywa) rozdzielono pomiędzy NDWP (na obszarze frontowym) i Ministerstwo Spraw Wojskowych (MSWojsk.)¹¹. Na czele Oddziału VI NDWP stanął ppłk M. Domański, od kwietnia 1919 r. natomiast mjr K. Bołdeskuł, zaś kierownikiem Oddziału II Sztabu MSWojsk. w marcu 1920 r. został kpt. B. Miedziński. Oddział II Sztabu MSWojsk. składał się z Sekcji: Ogólno – Organizacyjnej (kpt. A. Tomaszewski), Defensywy (por. B. Witecki) złożonej z Wydziałów: Śledczego, Przepustkowo – Paszportowego, Lotnego, Dla Spraw Jeńców i Internowanych, Centrali Inwigilacyjnej oraz Sekcja Informacyjna (kpt. M. Kozar – Słobudzki), w której skład wchodziły Wydziały: Polityczny, Prasowy, Propagandy, Zagraniczny i Dozoru Korespondencji¹². Również w sztabach Dowództw Okręgów Generalnych istniały oddziały II informacyjne, odpowiedzialne za walkę ze szpiegostwem i działalnością antypaństwową na terenie okręgów. W latach 1918-1921 działania kontrwywiadu wojskowego w zakresie zwalczania działalności antypaństwowej wspierała Żandarmeria Wojskowa i Policja Państwowa¹³. Również Oddział VI Informacyjny został podzielony na Sekcje: I – Wojskowo – Dyplomatyczną i Szyfrów, II – Spraw Zachodu, III – Spraw Wschodu, IV – Polityczną, V – Policyjno – Wojskową (cenzura listów i depesz), VI – Biuro Wywiadowcze, VII – Biuro Prasowe i Redakcja „Żołnierza Polskiego”, VIII – Adiutantura¹⁴.

11 maja 1919 r. doszło do kolejnej reorganizacji, na skutek której Oddział VI został przemianowany na Oddział II Informacyjny, kierowany przez mjr K. Bołdeskuła. W maju 1919 r. liczył on 40 oficerów i składał się z następujących Sekcji: I - Wojskowo – Dyplomatycznej i attache wojskowych, II – Szyfrów, III – Zachód, IV – Wschód, V – Politycznej, VI – Biura Wywiadowczego, VII – Biura Prasowego i VIII – Adiutantury¹⁵. Październik 1919 r. przynosi kolejne zmiany w Oddziale II NDWP. Powstaje wówczas, na bazie Sekcji I, III i IV, Biuro Ewidencyjne, którego szefami mianowano kpt. O. Wiedmana i mjr J. Przeździeckiego. Do zadań Biura należało opracowywanie materiałów przekazywanych przez byłe Sekcje II (III – Biuro Prasowe) i VI ( IV - Biuro Szyfrów), a także wydawanie m.in. map i instrukcji dla polskich attache wojskowych oraz śledzenie wydarzeń politycznych w strategicznych dla Polski rejonach świata. Biuro składało się z następujących Wydziałów (w nawiasie podano szefów wydziałów):

1. Ds. zagranicznych i wewnętrznych (por. S. Raczyński)

2. Niemcy, Gdańsk, Belgia, Szwajcaria (por. E. Pieczonka)

3. Czechy, Austro – Niemcy (por. E. Durkalc)

4. Rumunia, Węgry, Włochy, Królestwo SHS, Bałkany, Turcja (por. W. Sokołowski)

5. Rosja, Ukraina, Kaukaz, Kubań, Don, Białoruś (por. M. Biernacki)

6. Państwa skandynawskie, Anglia, Litwa, Łotwa, Estonia, Finlandia (por. F. Kurnatowski)

7. Ameryka i Daleki Wschód, Japonia, Chiny, Syberia (por. J. Czerniewicz)

8. Francja, Hiszpania, Portugalia (por. W. Dowbor)

Pod Biuro Ewidencyjne podlegali także: oficer łącznikowy przy atamanie ukraińskim S. Petlurze oraz oficer łącznikowy przy misjach zagranicznych¹⁶.

Najważniejszą komórką Oddziału II NDWP było Biuro Wywiadowcze, do zadań którego należała ofensywna służba wywiadowcza. Składało się ono z Wydziałów:

1. Organizacyjny – m.in. szkolenie wywiadowców, sprawy wykorzystania techniki w pracach wywiadu, szefami byli kpt. M. Gżylewski i kpt. S. Benedykt

2. Ofensywnego „A” – Niemcy, Gdańsk, Austro – Węgry, Szwajcaria, Belgia, państwa skandynawskie, Anglia, Ameryka

3. Ofensywnego „B” – Czechy, Węgry, Król. SHS, Rumunia, Bałkany, Włochy, Hiszpania, Portugalia, Francja

4. Ofensywnego „C” – Rosja, Ukraina, Litwa, Białoruś, Estonia, Finlandia, Kaukaz, Kubań, Don, Japonia, Chiny, Persja, Turcja, Syberia. Najważniejsza komórka biura, kierowana przez por. W. Jędrzejewicza i por. T. Schaetzela

5. Defensywnego

6. Propagandy

7. Wewnętrznego

Kierowana przez por. J. Kaden – Bandrowskiego Sekcja III – Biuro Prasowe Oddziału II NDWP składała się z trzech Wydziałów: I – ds. prasowych i raportów, II – „Żołnierza Polskiego” i Uniwersytetu Żołnierskiego na froncie, III – Centralnego Urzędu Filmowego i zajmowała się, od listopada 1919 sprawami kultury i oświaty. Natomiast Sekcja IV – Biuro Szyfrów pod kierunkiem kpt. J. Stanślickiego dzieliła się na dwa Wydziały: Szyfrowania i Szyfrów Specjalnych. Tym ostatnim kierował por. J. Kowalewski, któremu udało się rozwiązać szyfry Armii Czerwonej, co miało kluczowe znaczenie w czasie Bitwy Warszawskiej. Sekcję V stanowiła Adiutantura, której szefem był por. J. Wróblewski i którą w skutek zmian z lutego 1920 r. przesunięto na miejsce VII, zaś w czerwcu 1920 r. zastąpiono Sekcją Defensywy (kpt. M Terlecki, potem ppor. E. Bratkowski) złożoną z Wydziałów Organizacyjnego, Śledczo – Inwigilacyjnego i Zarządzeń Kontrolnych. Powstały bowiem (w lutym 1919 r.) Sekcja V – Biuro Polityczne (mjr S. Laudański) i VI – Propagandy i Opieki nad Żołnierzami, złożonej z trzech Wydziałów - Organizacyjnego, Oświaty Żołnierskiej i Opieki nad Żołnierzami oraz Referatu Cenzury Badania Nastrojów Wojska. Kierownikiem Sekcji VI został kpt. A. Koc. 28 sierpnia 1920 r. szefem Oddziału II Informacyjnego NDPD został mjr I. Matuszewski, który na stanowisku kierownika służb informacyjno – wywiadowczych WP pozostał do 30 lipca 1923 r.¹⁷

Wojnę polsko – bolszewicką zakończył traktat ryski, podpisany w dniu 18 marca 1921 r. pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a Rosyjską Socjalistyczną Federacyjną Republiką Rad i Ukraińską Socjalistyczną Republiką Rad¹⁸. Wymagało to reorganizacji dotychczasowych struktur Wojska Polskiego, a także wywiadu i kontrwywiadu wojskowego. Dnia 7 stycznia 1921 r. Naczelny Wódz WP ogłosił „Dekret o organizacji najwyższych władz wojskowych¹⁹”, na mocy którego utworzono Sztab Generalny Wojska Polskiego, w miejscu zlikwidowanych NDWP i Sztabu MSWojsk. Natomiast w maju 1921 r. ostatecznie połączono Oddział II Sztabu MSWojsk. i Oddział II NDWP tworząc w ten sposób Oddział II Sztabu Generalnego WP. Zajmować miał się on sprawami informacji defensywnej i ofensywnej (na wniosek Ścisłej Rady Wojennej) oraz organizacją i działalnością zagranicznych przedstawicielstw wojskowych, a także studium obcych armii²⁰. Na mocy dekretu, wydanego przez ministra spraw wojskowych gen. K. Sosnkowskiego dnia 22 czerwca 1921 r., cała służba informacyjno – wywiadowcza została scentralizowana w Oddziale II Sztabu Generalnego WP, zaś 23 czerwca 1921 r. szef Sztabu Generalnego WP, gen. por. W. Sikorski, zatwierdził etat i zakres pracy oraz pierwszą strukturę organizacyjną Oddziału II²¹. Do zadań Oddziału II Sztabu należało: szkolenie personelu informacyjnego, zaopatrywanie w informacje władze wojskowe i cywilne, zdobywanie i opracowanie wiadomości wywiadowczych, organizowanie służby informacyjnej, zabezpieczanie państwa przed wywiadem państw obcych itp.²²

Na mocy rozkazu z dnia 10 sierpnia 1921 r. organizacja Oddziału II Sztabu Generalnego WP wyglądała następująco²³:

Szef Oddziału II – ppłk I. Matuszewski

Zastępca – płk L. Sikorski

1. Wydział Organizacyjny – mjr B. Sikorski, od 1922 r. – mjr W. Sokołowski

   • Referat „A”– Organizacyjny

   • Referat „B” – Wyszkolenia

   • Referat „C” – Personalny

   • Referat „D” – Finansowy (od 1923 r. jako Referat Budżetowy)

   • Referat „E” – Szyfrów własnych i korespondencji

   • Referat „F” - Prasy obcej

2. Wydział Ewidencyjny – mjr T. Schaetzel

   • Referat Wschód: (Rosja sowiecka, Turcja, Iran, Indie, Chiny, Japonia, Ameryka)

   • Referat Zachód: (Niemcy, Francja, Belgia, Holandia, Szwajcaria, Hiszpania)

   • Referat Północ: (państwa skandynawskie, państwa bałtyckie, Wielka Brytania)

   • Referat Południe: (Austria, Czechosłowacja, Rumunia, Węgry, Bułgaria, Grecja, Jugosławia, Włochy)

   • Referat Statystyczny

   • Referat Narodowościowy – złożony z 4 podreferatów. Każdy z nich zajmował się mniejszościami narodowymi w państwie polskim: 1) niemiecką i żydowską, 2) tatarską i rosyjską, 3) białoruską i litewską, 4) ukraińską i czeską.

3. Wydział Wywiadowczy – mjr K. Kieszczyński, od 1922 r. K. Kierzkowski

   • Referat „A” Techniki Wywiadu – złożony z podreferatów: Wywiadu Dywersyjnego, Wywiadu Specjalnego (chemicznego), Technicznego Zaopatrywania Wywiadu, a także z: Laboratorium Chemicznego, Biura Fotograficznego i Biura Paszportowego (później w Centralnej Agenturze). Szefem został kpt. T. Puszczyński.

   • Referat Centralna Agentura – szefem por. M. Bratkowski

   • Referat Kontrwywiadu – szefem kpt. J. Grudziński

   • Referat Szyfrów Obcych, Radiowywiadu i Techniki Podsłuchowej – szefem por. Jan Kowalewski

   • Adiutantura

   • Kancelaria Oddziału II – od 1922 r. szefem kpt. W. Samojłowicz

   • Ekspozytury Oddziału II Sztabu Generalnego Nr 1 w Wilnie, Nr 2 w WMG (w 1925 r. przeniesiona do Warszawy), Nr 3 w Poznaniu, Nr 4 w Krakowie, Nr 5 we Lwowie, Nr 6 w Brześciu nad Bugiem

   • Wojskowe placówki dyplomatyczne za granicą

Wydział Organizacyjny zajmował się m.in. tworzeniem i likwidacją wewnętrznych oraz zagranicznych komórek wywiadu i ich obsadą personalną, przygotowywaniem służby informacyjnej na wypadek wojny, prowadzeniem budżetu Oddziału II, analizą prasy i wydawnictw państw obcych, opracowywaniem i zabezpieczaniem szyfrów własnych, a także organizowaniem kursów informacyjno-wywiadowczych itp. Wydział Ewidencyjny zaś zajmował się kwestią narodowościową, analizował i oceniał pod względem wiarygodności materiały przekazane przez Wydział Wywiadowczy oraz opracowywał informacji pochodzące z np. ekspozytur Oddziału II i attachatów wojskowych, placówek wywiadowczych, od różnych instytucji wojskowych i cywilnych, organizacji społecznych, od osób prywatnych oraz z prasy i wydawnictw zagranicznych. Najważniejszy był jednak Wydział Wywiadowczy, który organizował wywiad ofensywny wobec państw sąsiadujących z Polską, prowadził kontrwywiad, zwalczał wpływy komunistyczne w wojsku. W 1921 r. podstawowe zadania wywiadowcze w tym Wydziale realizowała Centralna Agentura, która stopniowo zaczęła pełnić funkcje kierownicze w Oddziale II. Do jej głównych zadań należało, koordynacja pracy ekspozytur, nawiązanie kontaktów i współpracy z wywiadami wojskowymi państw sojuszniczych, czy np. werbowanie agentów i ich ewidencja²⁴. Centralna Agentura składała się początkowo z siedmiu podreferatów: „Wschód” (ZSRR, Litwa), „Zachód” (Niemcy), „Północ” (Łotwa, Estonia), „Południe” (Austria, Węgry, Czechosłowacja), organizacyjnego (organizacja placówek wywiadowczych), Kancelarii, Kasy i Biur Fotograficznych. Jednak stopniowo zredukowano je do 4 podreferatów, najbardziej kluczowych dla sprawy Polski. Były to: podreferaty „Wschód” – prowadzący wywiad na ZSRR, Litwę i Czechosłowację w poszczególnych placówkach np. Moskwie, Mińsku i Kijowie i „Zachód” – działający w Niemczech w np. Monachium, Kolonii, Berlinie, Kancelaria oraz Kasa i Biuro Fotograficzne²⁵.

Dnia 1 lutego 1925 r., w miejsce zlikwidowanego Wojskowego Biura dla Ligi Narodów, w Oddziale II Sztabu Generalnego WP utworzono Samodzielny Referat Ligi Narodów pod kierownictwem ppłk S. Kunstlera. Zadaniem organizacji była obrona interesów polskich sił zbrojnych w Lidze Narodów²⁶.

Przedstawiona do tej pory struktura i organizacja Oddziału II przetrwała do końca 1926 r. Dopiero po przewrocie majowym i powrocie J. Piłsudskiego do władzy doszło do reorganizacji naczelnych władz wojskowych. Na mocy dekretu Prezydenta z dnia 6 sierpnia 1926 r. Sztab Generalny stał się organem Generalnego Inspektoratu Sił Zbrojnych i odpowiadał za przygotowanie wojska do obrony, jeśli doszłoby do konfliktu zbrojnego²⁷. Wobec tego, na mocy zarządzenia szefa Sztabu Generalnego z dnia 8 marca 1927 r., do zadań Oddziału II należały m.in. organizacja wojskowej służby informacyjnej w państwie i poza jego granicami, opracowanie programów szkoleń służb wywiadowczych, przygotowanie szyfrów na czas wojny, kontrwywiad, a także radiowywiad i deszyfryzacja obcych meldunków. Organizacja Oddziału II Sztabu Generalnego prezentowała się po zmianach, które przeszła dodatkowo w latach 1929 – 1930, w sposób następujący²⁸:

Szef Oddziału II

Zastępca

1. Wydział I Organizacyjny

   • Referat Organizacyjno - Mobilny

   • Referat Personalny

   • Referat Szyfrów Własnych

   • Referat Budżetowy

   • Kancelaria

   • Kreślarnia

2. Wydział II a Wywiadowczy

   • Referat „Wschód”

   • Referat „Zachód”

   • Referat Radiowywiadowczy (Biuro Szyfrów)

   • Referat Techniczny

3. Wydział II b – Ochrony Tajemnicy (Kontrwywiadowczy)

   • Referat Kontrwywiadowczy

   • Referat Ochrony

   • Referat „J” (studium prac wywiadowczych)

   • Referat Ogólny (sprawy organizacyjne)

   • Referat Narodowościowy

4. Wydział III Studiów

   • Referat „Rosja”

   • Referat „Niemcy”

   • Referat „Studia Ogólne” (inne państwa poza ZSRR i Niemcami)

   • Referat Przemysłowy

   • Referat Organizacyjno - Ewidencyjny

   • Biblioteka

5. Wydział IV Traktatowy

   • Referat Traktatowy

   • Referat Gdański

   • Referat Ligi Narodów

6. Samodzielny Referat Ogólny – odpowiadał za kontakty Oddziału II z instytucjami państwowymi i zagranicznymi przedstawicielstwami w kraju, kierował pracą attachatów za granicą, opiekował się attache wojskowymi państw obcych, którym udzielał informacji na temat Wojska Polskiego.

Pod Oddział II Sztabu podlegały dodatkowo Ekspozytury: Nr 1 w Wilnie, Nr 2 w Warszawie, Nr 3 w Bydgoszczy, Nr 4 w Katowicach i Nr 5 we Lwowie, a także Wydział Wojskowy Komisariatu Generalnego RP w Wolnym Mieście Gdańsk²⁹.

W latach 1930-1935 Sztab Główny pracował w bardzo trudnych warunkach, zmniejszono tempo oraz zakres wykonywanych prac, a w oddziałach wprowadzono samodzielne referaty w miejsce wydziałów³⁰.

Kluczową rolę spełniał Wydział Wywiadowczy, którego kierownikiem został ppłk S. Mayera. Jego najważniejszymi komórkami były bowiem Referaty: „Wschód” i „Zachód”, które prowadziły wywiad w ZSRR, Niemczech, Wolnym Mieście Gdańsk i na Litwie, oraz państwach posiadających granicę lądową lub morską z w/w państwami. Ponadto wzrosło znaczenie radiowywiadu, dlatego też wyodrębniono z Wydziału IIa Biuro Szyfrów, które od tego momentu nazywano Biurem Szyfrów i Radiowywiadu³¹. Jednostką tą kierował ppłk G. Langer. W skład Biura wchodziły:

• Referat Szyfrów Własnych – opracowywał szyfry m.in. dla placówek wywiadowczych za granicą

• Referat Radiowywiadu na ZSRR - radiostacje w Warszawie, Lidzie, Równym i Kołomyi

• Referat Szyfrów Rosyjskich

• Referat Radiowywiadu na Niemcy - radiostacje w Starogardzie, Poznaniu i Krzesławicach pod Krakowem), kierował nim kpt. M. Ciężki

• Referat Kontrwywiadu Radiowego oraz 4 grupy podsłuchowe w terenie.

Szefowi Wydziału IIa podlegały: Ekspozytury NR 3 w Bydgoszczy i Nr 4 w Katowicach, choć formalnie bezpośrednio były podporządkowane szefowi Oddziału II, oraz Szefostwo Wywiadu Korpusu Ochrony Pogranicza. Warto wspomnieć, że w Biurze Szyfrów i Radiowywiadu zatrudnieni byli wybitni polscy kryptolodzy: Henryk Zygalski, Antoni Palluth, Jerzy Różycki i Marian Rajewski, którzy rozpracowali niemiecką maszynę szyfrową – „Enigmę”³².

W 1935 r. wyłączono ze struktury Wydziału IIa Referat Techniczny i utworzono Samodzielny Referat Techniczny, do zadań którego należało np. przygotowanie dokumentów dla agentów. W 1939 r. został rozbudowany i przekształcony w Instytut Techniczny, którego szefem mianowano kpt. J. Harskiego, zaś następnie mjr W. Harlanda i płk S. Gano. Ponadto zlikwidowano Wydział IV Traktatowy oraz utworzono Samodzielny Referat „Rosja”, kierowany przez mjr S. Chojnackiego, Samodzielny Referat „Niemcy” – mjr W. Sobociński, Samodzielny Referat Studiów Ogólnych, które wchodziły w skład istniejącego w latach 1937 – 1939 Wydziału IV Studiów. W 1936 r., z powodu podjęciem prac nad rozbudową armii, wzrosła pozycja Sztabu Generalnego, którego nowym szefem został mianowany gen. W. Stachiewicz. W połowie lat 30. do zadań Oddziału II należały m.in.: organizacja służby informacyjno-wywiadowczej, sprawy budżetowe Oddziału II i placówek wywiadowczych, wywiad ofensywny i radiowywiad, rozwiązywanie szyfrów, ochrona tajemnicy wojskowej, analiza działalności wywiadów i armii obcych itp.³³

W latach 1936-1939 Oddział II podjął studia nad gospodarczo-wojskowymi potencjałami III Rzeszy i ZSRR. Ponadto rozbudowano dział dywersji w celu koordynacji akcji wywiadowczych i dywersyjnych na Śląsku Zaolziańskim i Rusi Podkarpackiej. W 1937 r. na życzenie szefa Sztabu Generalnego powstał Wydział III Planowania Wywiadu i Dywersji, na którego czele stanął płk J. Skrzydlewski. Dzielił się on na Referaty: Planowania Dywersji Wojennej, Propagandy i Planowania Propagandy Dywersji i Samodzielny Referat Planowania Wojennego³⁴. Rozbudowie uległ także Wydział II b Kontrwywiadu, który zajmował się m.in. zwalczaniem obcej dywersji na terenie RP, ochroną tajemnic wojskowych, sprawami narodowościowymi w wojsku, inwigilacją osób podejrzanych o szpiegostwo, obserwacją organizacji i działaczy politycznych³⁵.

Duże zmiany organizacyjne w strukturze całego Sztabu Generalnego miały miejsce w 1939 r. Były one skutkiem bezpośredniego wzrostu zagrożenia wojennego. Płk T. Pełczyńskiego na stanowisku szefa Oddziału II zastąpił wówczas płk J. Smoleński, którego zastępcami zostali płk dypl. J. Englicht oraz płk dypl. J. Ciastoń³⁶. Doszło do ponownej reorganizacji w Oddziale II Sztabu, którego struktura w sierpniu 1939 r. przedstawiała się w sposób następujący³⁷:

Szef Oddziału II – płk dypl. J. Smoleński

I zastępca szefa Oddział – płk dypl. Józef Englicht

II zastępca szefa Oddziału – płk dypl. Jan Ciastoń

1. Wydział Ogólny – ppłk dypl. S. Sulma

• Referat Organizacyjno-Personalny

• Referat Wyszkoleniowy

• Referat Finansowy

• Kancelaria

• Archiwum (w Fortach Legionów w Warszawie)

• Kreślarnia

1. Wydział IIa Wywiadowczy – ppłk dypl. T. Skinder

• Referat „Wschód” – wywiad głęboki na ZSRR

• Referat „Zachód” – wywiad głęboki na Niemcy

Podlegały mu placówki wywiadowcze w Niemczech, krajach z nimi sąsiadującymi, ZSRR, Czechosłowacji, Turcji i Iranie.

Wydział IIb Kontrwywiadowczy – mjr S. Szaliński

• Referat Ogólny (Organizacyjny)

• Referat Kontrwywiadowczy

• Referat Ochrony Tajemnicy Wojskowej

• Referat Narodowościowo – Polityczny

• [Referat Inspekcji]

• Referat Centralnej Agentury – wykrywanie afer szpiegowskich oraz zwalczaniem wpływów komunistycznych w wojsku

• Centralna Kartoteka

1. Wydział III Planowania Wywiadu – ppłk dypl. J. Skrzydlewski

• Samodzielny Referat Planowania Wywiadu Wojennego

• Referat Planowania Dywersji Wojennej

• Referat Propagandy i Planowania Propagandy Dywersyjnej

1. Wydział IV Studiów – ppłk dypl. K. Banach

• Samodzielny Referat „Niemcy” – ppłk dypl. S. Bień

• Samodzielny Referat „Rosja” – ppłk dypl. O. Giedroyć

• Samodzielny Referat Studiów Ogólnych – mjr dypl. J. Czerwenko

• Biblioteka

1. Biuro Szyfrów i Radiowywiadu – ppłk G. Langer

• Referat B.S.1 ( Szyfrów Własnych) – kpt. W. Jacewicz

• Referat B.S.2 (Radiowywiadu na ZSRR) – mjr Z. Butkiewicz

• Referat B.S.3 (Szyfrów Rosyjskich) – kpt. J. Graliński

• Referat B.S.4 (Radiowywiadu na Niemcy) – mjr M. Ciężki

1. Samodzielny Referat Ogólny – mjr dypl. A. Ślósarczyk

2. Samodzielny Referat Techniczny (Instytut Techniczny) – ppłk dypl. S. Gano

• Referat Wyszkolenia. Mobilizacji i Środków Technicznych – kpt. S. Szymanowski

• Referat Dokumentów

• Referat Chemiczny

• Referat Lekarsko – Badawczy

• Referat Biologiczny

• Referat Elektro – Mechaniczny

• Referat Współpracy Technicznej

• Referat Administracyjno – Gospodarczy

• Samodzielny Referat Sytuacyjny „Niemcy” – mjr dypl. J. Leśniak

Po ogłoszeniu, dnia 31 sierpnia 1939 r., mobilizacji powszechnej Sztab Generalny został przekształcony w Sztab Naczelnego Wodza. W jego obrębie został utworzony Oddział II, który na czas wojny został podporządkowany gen. W. Stachiewiczowi, szefowi Sztabu Naczelnego Wodza. Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski 17 września 1939 r. sztab ruszył z Kosowa w kierunku granicy rumuńskiej, którą przekroczył 18 września 1939 r. Sztab Naczelnego Wodza stracił w ten sposób wpływ na przebieg działań wojennych w kraju, a następnie został internowany³⁸.

---

1. Czarnecka R., Organizacja Oddziału II Sztabu Generalnego WP (Sztabu Głównego) i jego ekspozytur terenowych w latach 1918 – 1939 [w:] Wywiad i kontrwywiad wojskowy II RP, red. Dubicki T., t. 1, Łomianki 2010.↩

2. Czarnecka R., Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego) w latach 1921-1939. Zarys organizacyjny i przegląd zawartości inwentarza, [w:] Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 28 (2006),↩

3. Oddział II Sztabu Generalnego NDWP. Zarys organizacji i działalności (1919 – 1920), Wojskowy Przegląd Historyczny 1994, nr 1-2.↩

4. Smoliński A., Oddział II Sztabu Generalnego Naczelnego Wodza Wojska Polskiego, Wschodni Rocznik Humanistyczny, t III (2006).↩

5. Wyszczelski L., Sztab Generalny (Główny, Naczelnego Wodza) Wojska Polskiego w latach 1918 – 1945 [w:] Sztab Generalny Wojska Polskiego w systemie obrony i bezpieczeństwa państwa, Warszawa 2008.↩

6. Kozaczuk W., Bitwa o tajemnice. Służby wywiadowcze Polski i Niemiec 1918 – 1939, Warszawa 1990.↩

7. Przygotowania niemieckie do inwazji na Polskę w 1939 r. w świetle sprawozdań Oddziału II Sztabu Głównego WP, red. Cieplewicz M., Zgórniak M., Wrocław – Warszawa – Kraków 1969.↩

8. https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:a3PsKjl2kfQJ:www.caw.wp.mil.pl/biuletyn/b23/b23_4.pdf+samodzielny+referat+ligi+narod%C3%B3w&hl=pl&gl=pl&pid=bl&srcid=ADGEESjBQMI6S_dMAvj4_Le_me-jvsBeXgeqIW5tRUw5r1ZJf5o0DRr0zSv7nGhMVXOwWHo_e_H_jKL9FBY5plynfszyGoBCLoq_niR-wv0W01A6-bveX8xCLi4ot3STnCIzEiDzjD4g&sig=AHIEtbR1e_Kg6QSk0EBzu4znHiibALki1Q [dostęp 18.05.2012 r.]↩

9. Czarnecka R., Organizacja Oddziału II Sztabu Generalnego WP (Sztabu Głównego) i jego ekspozytur terenowych w latach 1918 – 1939 [w:] Wywiad i kontrwywiad wojskowy II RP, red. Dubicki T., t. 1, Łomianki 2010, s. 8-9.↩

10. Ibidem, s. 10.↩

11. Czarnecka R., Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego) w latach 1921-1939. Zarys organizacyjny i przegląd zawartości inwentarza, [w:] Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej nr 28 (2006), s. 64.↩

12. Czarnecka R., Organizacja…, s. 11.↩

13. Czarnecka R., Oddział II…, s. 64.↩

14. Czarnecka R., Organizacja…, s. 12.↩

15. Pepłoński A., Oddział II Sztabu Generalnego NDWP. Zarys organizacji i działalności (1919 – 1920), Wojskowy Przegląd Historyczny 1994, nr 1-2, s. 95.↩

16. Czarnecka R., Organizacja…, s. 12 – 13.↩

17. Ibidem, s. 13 – 15.↩

18. Smoliński A., Oddział II Sztabu Generalnego Naczelnego Wodza Wojska Polskiego, Wschodni Rocznik Humanistyczny, t III (2006), s. 269.↩

19. Dekret o organizacji najwyższych władz wojskowych, Dziennik Rozkazów Tajnych, Nr 3 z 10.02.1921 r., poz. 26.↩

20. Czarnecka R., Oddział II…, s. 65.↩

21. Kozaczuk W., Bitwa o tajemnice. Służby wywiadowcze Polski i Niemiec 1918 – 1939, Warszawa 1990, s. 98.↩

22. Czarnecka R., Oddział II…, s. 66.↩

23. Czarnecka R., Organizacja…, s. 17 – 19.↩

24. Czarnecka R., Oddział II…, s. 68 – 70.↩

25. Czarnecka R., Organizacja…, s. 20 – 21.↩

26. Wyszczelski L., Sztab Generalny (Główny, Naczelnego Wodza) Wojska Polskiego w latach 1918 – 1945 [w:] Sztab Generalny Wojska Polskiego w systemie obrony i bezpieczeństwa państwa, Warszawa 2008, s. 24.↩

27. https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:a3PsKjl2kfQJ:www.caw.wp.mil.pl/biuletyn/b23/b23_4.pdf+samodzielny+referat+ligi+narod%C3%B3w&hl=pl&gl=pl&pid=bl&srcid=ADGEESjBQMI6S_dMAvj4_Le_me-jvsBeXgeqIW5tRUw5r1ZJf5o0DRr0zSv7nGhMVXOwWHo_e_H_jKL9FBY5plynfszyGoBCLoq_niR-wv0W01A6-bveX8xCLi4ot3STnCIzEiDzjD4g&sig=AHIEtbR1e_Kg6QSk0EBzu4znHiibALki1Q [dostęp 18.05.2012 r.]↩

28. Czarnecka R., Organizacja…, s. 23 - 25.↩

29. Ibidem, s. 25.↩

30. Czarnecka R., Oddział II…, s. 75.↩

31. Przygotowania niemieckie do inwazji na Polskę w 1939 r. w świetle sprawozdań Oddziału II Sztabu Głównego WP, red. Cieplewicz M., Zgórniak M., Wrocław – Warszawa – Kraków 1969, s. 7-8.↩

32. Przygotowania…, s. 8.↩

33. Czarnecka R., Oddział II…, s. 75 – 77.↩

34. Ibidem, s. 77.↩

35. Czarnecka R., Organizacja…, s. 31 – 32.↩

36. Wyszczelski L., op.cit., s. 34.↩

37. Czarnecka R., Organizacja…, s. 31 – 32.↩

38. Wyszczelski L., op.cit., s. 45.↩