Uchwała

Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego - Izba Cywilna

z dnia 6 marca 1992 r.

III CZP 141/91

Teza

Zastrzeżenie w regulaminie bankowym - stanowiącym o treści umowy zawieranej z bankiem o udzielenie kredytu bądź pożyczki albo o treści umowy o prowadzenie rachunku bankowego (oszędnościowego bądź lokat terminowych) - uprawnienia do zmiany przez bank w czasie trwania umowy wysokości stopy oprocentowania bez wypowiedzenia umowy, wymaga dla swej skuteczności określenia konkretnych okoliczności od jakich zmiana ta jest uzależniona.

• OSNCP 1992 nr 6, poz. 90, Legalis

• Kodeks cywilny, Art. 58 § 2, Art. 353[1], Art. 384, Art. 384[1], Art. 385, Art. 725

• Prawo bankowe, Art. 12

Numer 27616

Skład sądu

Przewodniczęcy: Prezes SN, S. Rudnicki

Sędziowie SN: G. Bieniek, S. Dmowski, A. Nalewajko (sprawozdawca), J. Suchecki, M. Sychowicz, C. Żuławska

Sentencja

Sąd Najwyższy z udziałem prokuratora J. Szewczyka rozpoznał wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich z dnia 26 listopada 1991. r. o udzielenie odpowiedzi na następujące zagadnienie prawne:

Czy dopuszczalne jest nieumieszczenie w regulaminie bankowym stanowiącym o treści umowy zawieranej z bankiem o udzielenie kredytu bądź pożyczki, albo o treści umowy o prowadzenie rachunku bankowego (oszczędnościowego bądź lokat terminowych) - konkretnych okoliezności uzasadniających zmianę przez bank stopy oprocentowania i w jakim zakresie, w czasie trwania tej umowy, bez jej wypowiedzenia, choćby w treści umowy zostało zawarte postanowienie o stosowaniu przez bank zmiennej stopy procentowej?

podjął następującą uchwałę:

Zastrzeżenie w regulaminie bankowym - stanowiącym o treści umowy zawieranej z bankiem o udzielenie kredytu bądź pożyczki albo o treści umowy o prowadzenie rachunku bankowego (oszędnościowego bądź lokat terminowych) - uprawnienia do zmiany przez bank w czasie trwania umowy wysokości stopy oprocentowania bez wypowiedzenia umowy, wymaga dla swej skuteczności określenia konkretnych okoliczności od jakich zmiana ta jest uzależniona.

Uzasadnienie

1. Przedstawione zagadnienie prawne, będące przedmiotem rozstrzygnięcia w trybie art. 13 pkt 3 ustawy z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym (t.j. Dz.U. z 1990 r. Nr 26, poz. 153 ze zm.), dotyczy dopuszczalności zamieszczenia w regulaminie bankowym, stanowiącym o treści umowy zawieranej z bankiem o udzielenie kredytu bądź pożyczki, albo o treści umowy o prowadzenie rachunku bankowego (oszczędnościowego bądź lokat terminowych), postanowienia o uprawnieniu banku do zmiany stopy oprocentowania bez wskazania konkretnych okoliczności, od których zmiana ta ma być uzależniona. Problem oprocentowania występuje we wszystkich wyżej wymienionych umowach, podlegają mu bowiem zarówno środki pieniężne zgromadzone na rachunku bankowym, jak i przyznana przez bank pożyczka albo wykorzystany kredyt. Szczegółowe zasady zawierania przez banki tych umów - w tym między innymi kwestia stopy oprocentowania kredytów czy depozytów - ujęte są w regulaminach bankowych.

2. Upoważnienie dla banków do wydawania takich regulaminów wynika z art. 12 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. - Prawo bankowe (Dz.U. Nr 4, poz. 21 ze zm.), co nadaje im walor regulaminów przewidzianych w art. 385 § 1 KC. Przyjęta na ogół praktyka doręczania osobom, dla których prowadzone są rachunki bankowe, albo kredytobiorcom, wyciągów z regulaminów lub wywieszania ich w lokalach, w których zawierane są umowy - przy założeniu, że w stosunkach z bankiem posługiwanie się regulaminami jest zwyczajowo przyjęte - powinna być oceniana jako spełniająca pozostałe przesłanki z art. 385 § 1 KC. Stosownie do art. 385 § 3 KC spełnienie tych przesłanek jest konieczne do przyjęcia mocy wiążącej regulaminów wydanych w czasie trwania stosunku prawnego o charakterze ciągłym. Wymaganie to należy odnieść również do sytuacji, gdy w czasie trwania stosunku prawnego o takim charakterze regulamin ulega zmianie. Do czasu nowelizacji kodeksu cywilnego, dokonanej ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321) kwestia charakteru regulaminów była w doktrynie sporna. Dominował wprawdzie pogląd co do nienormatywnego charakteru regulaminów, ale byli też nieliczni zwolennicy odmiennego poglądu. Obowiązująca od dnia 1 października 1990 r. norma art. 385 § 1 KC, jak również przyznanie w art. 385 § 1 KC bezwzględnego pierwszeństwa umowie przed regulaminem, nie może obecnie pozostawiać żadnych wątpliwości co do tego, że regulamin, będący jedynie wzorem umowy, nie ma charakteru normatywnego. Dlatego niezrozumiałe jest posługiwanie się w niektórych regulaminach bankowych pojęciem "przepisy" dla określenia postanowień dotyczących np. wysokości oprocentowania wkładów terminowych (por. § 16 ust. 2 Regulaminu dla właścicieli umiejscowionych książeczek oszczędnościowych PKO na wkłady terminowe, wprowadzonego zarządzeniem nr B/9/1/89 Prezesa PKO bp z dnia 27 listopada 1989 r., zmienionego zarządzeniem nr B/17/1/90 Prezesa PKO bp z dnia 30 sierpnia 1990 r. oraz zarządzeniem nr B/20/I/91 Prezesa PKO bp z dnia 1 stycznia 1992 r.

3. Do czasu wejścia w życie ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o uporządkowaniu stosunków kredytowych (Dz.U. Nr 74, poz. 440) regulaminy bankowe i zawierane z bankiem umowy przewidywały stałe oprocentowanie zarówno depozytów, jak i kredytów. Ustawą tą uchylone zostały, między innymi, postanowienia umów kredytowych ustalające oprocentowanie kredytów według stawek stałych i preferencyjnych (art. 1 ust. 1 pkt 2). Ustawa stanowi też, że jeśli bank nie uzgodni z kredytobiorcą inaczej, to do kredytu udzielonego na podstawie umowy, której postanowienia uległy uchyleniu, stosuje się zmienną stawkę oprocentowania (art. 1 ust. 3).

Powyższa zasada zmiennej stawki oprocentowania, stosowana nie tylko w stosunku do kredytów, ale również i depozytów, wymagała odpowiedniej zmiany zarówno treści umów zawieranych przez banki, jak i treści regulaminów, które umowy te kształtowały. Nie stało się to od razu i w początkowym okresie, mimo że np. umowy o wkłady oszczędnościowe przewidywały stałe oprocentowanie, jego stopa była w rzeczywistości zmieniana. Takiej właśnie sytuacji dotyczyła uchwała Sądu Najwyższego z dnia 3 lipca 1991 r. III CZP 59/91 (OSNCP 1992, z. 3, poz. 41), w której wyjaśniono, że "jeżeli Bank PKO w imiennej terminowej książeczce oszczędnościowej określił, że oprocentowanie wynosi 203% w stosunku rocznym, a ponadto w powołanych w tej książeczce "Postanowieniach dla właścicieli książeczek oszczędnościowych umiejscowionych w PKO (oprocentowanych)" nie przewidziano zmiennego oprocentowania, nie przewidziano też takiego oprocentowania w stosowanym przez Bank PKO w chwili wydania książeczki "Regulaminie dla właścicieli umiejscowionych książeczek oszczędnościowych PKO na wkłady terminowe", nie może on jednostronnie zmienić wysokości stopy procentowej".

4. Przedmiotem orzecznictwa Sądu Najwyższego był następnie problem prawnej skuteczności postanowień regulaminów bankowych uprawniających bank do jednostronnej zmiany treści regulaminu. W uchwale składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 1991 r. III CZP 15/91 (OSNCP 1992, z. 1, poz. 1) wyrażony został pogląd, że umieszczenie w regulaminie bankowym, dotyczącym warunków prowadzenia rachunku bankowego, postanowień uprawniających bank do jednostronnej zmiany treści tego regulaminu, a tym samym warunków umów rachunku bankowego, nie jest prawnie skuteczne. Zmiana treści umowy rachunku bankowego wymaga wypowiedzenia. Uchwałę tę, choć odwołującą się do warunków prowadzenia rachunku bankowego, odnieść należy również do umów kredytowych. Rozważenia natomiast wymaga, czy i w jakim zakresie powyższa uchwała ma zastosowanie do rozpoznawanego zagadnienia dopuszczalności zmiany oprocentowania przez bank w czasie trwania zawartej z nim umowy.

W tym względzie należy mieć na uwadze, co następuje:

Uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 1991 r. wydana została na szczeblu ogólnego reżimu kontraktowego, podczas gdy przedstawione zagadnienie prawne dotyczy szczegółowej kwestii zmiennego oprocentowania kredytów i depozytów bankowych. Obejmuje ona też dwa problemy, a mianowicie problem samej zasady stosowania zmiennej stopy procentowej oraz problem zakresu, a przede wszystkim kryteriów, zmiany oprocentowania. Jeżeli chodzi o pierwszy z nich należy wziąć pod uwagę, że w uzasadnieniu uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 1991 r. podniesione zostało, między innymi, że "za sprzeczne z naturą umowy gospodarczej należy uznać pozostawienie w ręku jednej tylko strony możliwości dowolnej zmiany jej warunków". Wynika z tego, że w uchwale powyższej uznano za prawnie nieskuteczne upoważnienie banku w regulaminie bankowym do jednostronnej zmiany regulaminu, mającej cechy dowolności. Takiej dowolności nie można by się dopatrzyć we wprowadzonej w regulaminach bankowych samej zasadzie zmiennej stopy oprocentowania jako zgodnej z zasadą wyrażoną w art. 1 ust. 3 powołanej wyżej ustawy z dnia 28 grudnia 1989 r. o uporządkowaniu stosunków kredytowych. Odstępstwo od niej przewidziane jest w ustawie tylko w przypadku zawarcia odmiennej umowy z kredytobiorcą.

Stosowanie przez banki zasady zmiennego oprocentowania zarówno kredytów, jak i depozytów nie może budzić zastrzeżeń także z punktu widzenia zasad słuszności. W stosunkach między bankami a ich klientami wchodzą w grę odsetki kapitałowe i one występują w umowach o prowadzenie rachunków bankowych czy umowach kredytowych. Odsetki te stanowią wynagrodzenie za używanie cudzych pieniędzy. Odsetki te płaci bank wkładcy za korzystanie z deponowanej przez niego gotówki oraz kredytobiorca bankowi za korzystanie z udzielonego mu kredytu. Wysokość oprocentowania zarówno wkładów, jak i depozytów, stanowiącego wynagrodzenie za korzystanie z cudzych pieniędzy, musi odpowiadać wartości tych pieniędzy. W istniejącej w kraju sytuacji nierównowagi rynkowej i rozchwiania cen wartość ta nie odpowiada nominalnej kwocie gotówki, z której korzysta bank lub kredytobiorca i ulega częstym zmianom, co uzasadnia stosowną zmianę wysokości oprocentowania. Na istnienie obiektywnych przyczyn zmiany wysokości oprocentowania wskazują również znaczne wahania, poczynając od 1989 r., wysokości odsetek ustawowych, wykazujące - zwłaszcza w pewnym okresie - wyraźną tendencję zwyżkową, jak i fakt, że od dnia 1 listopada 1989 r. ustawodawca zrezygnował z określania wysokości odsetek maksymalnych. Z powyższych względów uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 1991 r. nie można odnieść do wprowadzonej w regulaminach bankowych samej zasady zmiennego oprocentowania depozytów i kredytów, gdyż postanowienia regulaminów w tym przedmiocie nie mają cech dowolności.

5. Uchwała z dnia 22 maja 1991 r. może mieć natomiast zastosowanie do drugiego, związanego z zasadą zmiennego oprocentowania, zagadnienia kryterium zmiany oprocentowania, jako podlegającego konsensusowi stron. Przedstawione zagadnienie prawne dotyczy właśnie prawnej skuteczności postanowień regulaminów bankowych uprawniających bank do zmiany wysokości oprocentowania kredytów i depozytów - w czasie trwania stosunku prawnego łączącego drugą osobę z bankiem - bez wskazania kryteriów takiej zmiany. Prawo bankowe przewiduje, że zasady i wysokość oprocentowania zarówno kredytów, jak i depozytów mają być określone w umowach zawieranych z bankiem, nie zawierając w tym względzie żadnych dodatkowych wymagań (art. 14 ust. 2 i art. 27 ust. 2 pkt 3). Ze względu jednak na nienormatywny charakter regulaminów bankowych kształtujących te umowy, podlegają one - także, jeżeli chodzi o kwestię zmiennego oprocentowania - ocenie z punktu widzenia zasad współżycia społecznego, to jest art. 58 § 2 i art. 353¹ KC. Dopuszczalność takiej oceny przyjmowana jest i była także pod rządem obowiązujących poprzednio przepisów zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie.

Jedną z tradycyjnych zasad prawa cywilnego jest zasada autonomii woli stron, na którą składa się, między innymi, swoboda umów, polegająca nie tylko na swobodzie zawarcia lub nie zawarcia umowy, ale i na dowolnym w zasadzie sposobie ukształtowania treści tej umowy. Zasada ta znalazła wyraz w obowiązującym obecnie art. 353¹ KC, który pozwala stronom zawierającym umowę na ułożenie stosunku prawnego według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. W uzasadnieniu powoływanej wyżej uchwały składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 1991 r. uznano za sprzeczne z naturą umowy gospodarczej pozostawienie jednej tylko stronie umowy dowolnej zmiany jej warunków. Stwierdzono również, że "klauzula umowna dopuszczająca dokonywanie jednostronnej zmiany w dowolnym czasie takich umów narusza zasady słuszności kontraktowej, nie zezwalającej na dopuszczenie takiego reżimu umownego". W konsekwencji klauzulę taką oceniono jako sprzeczną z zasadami współżycia społecznego w rozumieniu zarówno art. 58 § 2, jak i art. 353¹ KC.

Ocenę tę należy odnieść również do postanowień regulaminów bankowych uprawniających banki do jednostronnej zmiany wysokości oprocentowania kredytów lub depozytów w czasie trwania umowy zawartej z bankiem, choć wnioski wyprowadzone z tej oceny nie muszą być zbieżne z przyjętymi w powołanej wyżej uchwale. Zmiana wysokości oprocentowania wkładu lub kredytu w czasie trwania umowy zawartej z bankiem może stawiać kontrahenta banku w bardzo trudnej sytuacji. Podejmuje on bowiem decyzję co do zaciągnięcia w banku pożyczki lub kredytu albo co do ulokowania swoich środków pieniężnych na rachunku bankowym, mając na względzie, między innymi, ustaloną w chwili zawarcia umowy stopę oprocentowania wkładu czy kredytu. Zmiana wysokości oprocentowania w czasie trwania umowy, czy to przez obniżenie oprocentowania wkładów, czy też przez podwyższenie oprocentowania kredytów - zwłaszcza jeżeli jest znacząca - powoduje, że lokata gotówki na rachunku oszczędnościowym, szczególnie terminowym, przestaje być opłacalna, a podwyższone koszty obsługi kredytu przekreślają sens ekonomiczny jego zaciągnięcia. Poza tym sama możliwość niczym nie ograniczonej zmiany wysokości oprocentowania w czasie trwania umowy, przewidziana w regulaminach i umowach bankowych, stwarza stan niepewności, który nie zachęca do lokowania gotówki na rachunkach bankowych czy też zaciągania pożyczek i kredytów bankowych. Może mieć ona zatem ujemne skutki w sferze społeczno-gospodarczej.

Brak jest jednak podstaw do przyjęcia, iż uznanie, że każda zmiana wysokości oprocentowania wymaga wypowiedzenia umowy przez bank, eliminowałoby te ujemne skutki. Pomijając bowiem kwestię, że dokonywanie takich wypowiedzeń przy stosunkowo znacznej częstotliwości dokonywanych zmian wysokości oprocentowania w warunkach inflacji byłoby praktycznie bardzo utrudnione i pozbawiałoby banki możliwości racjonalnej gospodarki posiadanymi zasobami pieniężnymi, to nie byłoby to korzystne również dla kontrahentów banków. Jeżeli bowiem nawet wkładca, wobec zmienionej na jego niekorzyść stopy oprocentowania, mógłby podjąć zdeponowaną w banku gotówkę i szukać dla niej bardziej korzystnej lokaty, to kredytobiorca - zwłaszcza w przypadku zaciągnięcia kredytu bankowego o znacznej wysokości i o charakterze inwestycyjnym - w przypadku, gdyby nie zgodził się na ofertę banku płacenia wyższej stopy procentowej, mógłby mieć zrozumiałe trudności ze zwrotem sumy kredytu przed upływem umówionego terminu.

6. Ochrony kontrahentów banków w tym względzie szukać zatem należy na innej drodze. Punktem wyjścia rozważań w tym przedmiocie musi być przyjęcie, że zasady współżycia społecznego, do których odsyłają przepisy art. 58 § 2 KC i art. 353¹ KC, czyli zasady słuszności, w zastosowaniu do stosunków obligacyjnych muszą oznaczać przede wszystkim zasadę równości stron tych stosunków. Prowadziłoby do drastycznego naruszenia tej zasady przyjęcie, że określenie wysokości oprocentowania wkładów i kredytów, zmienionej w czasie trwania umowy zawieranej z bankiem, ma być pozostawione dowolnej ocenie banków. Zastrzeżenie zaś w regulaminach i umowach bankowych możliwości zmiany wysokości oprocentowania bez określenia uwarunkowań faktycznych takich zmian oznaczałoby, że zmiany takie byłyby nie tylko dokonywane jednostronnie przez bank, ale i w sposób nie kontrolowany przez nikogo spoza aparatu bankowego. Istniałaby bowiem jedynie kontrola sprawowana przez Narodowy Bank Polski (art. 100 ust. 4 pkt 5 prawa bankowego), a więc "wewnętrzna", której nie można uznać za wystarczającą. Z tego względu uznać trzeba, że zasady słuszności, w tym przede wszystkim zasada równości stron stosunku obligacyjnego, wymagają, aby regulaminy i umowy bankowe wskazywały konkretne okoliczności, przy zaistnieniu których wysokość oprocentowania może być zmieniona. Takie bowiem zastrzeżenie umowy da możność kontrahentowi banku skontrolowania, czy zastosowana przez bank zmiana wysokości oprocentowania i jej zakres odpowiadają zmienionym od chwili zawarcia umowy warunkom ekonomicznym.

W niektórych spośród obowiązujących obecnie regulaminów bankowych czynione są próby określenia okoliczności, od zaistnienia których uzależniona jest zmiana wysokości oprocentowania wkładów i kredytów. Regulaminy te odwołują się np. do podstawowej stopy oprocentowania (np. powołany już Regulamin dla właścicieli umiejscowionych książeczek oszczędnościowych PKO na wkłady terminowe, wprowadzony zarządzeniem nr B/9/1/89 Prezesa PKO bp z dnia 27 listopada 1989 r., a zmieniony zarządzeniem nr B/17/1990 Prezesa PKO bp z dnia 30 sierpnia 1990 r. oraz zarządzeniem nr B/20/1/91 Prezesa PKO bp z dnia 1 stycznia 1992 r.), albo do stopy oprocentowania kredytu refinansowanego (np. Regulamin udzielania kredytów bezgotówkowych na zakup akcji prywatyzowanych przedsiębiorstw państwowych, wprowadzony zarządzeniem nr 4/7/II/91 Prezesa PKO bp z dnia 25 października 1991 r. oraz Regulamin udzielania kredytów gotówkowych osobom fizycznym, wprowadzony zarządzeniem nr A/7/III/90 Prezesa PKO bp z dnia 24 października 1990 r., a częściowo także Regulamin dla właścicieli książeczek oszczędnościowych PKO z wkładami płatnymi na każde żądanie (obiegowych) wystawionych od dnia 15 stycznia 1992 r., wprowadzony zarządzeniem nr B/20/I/91 Prezesa PKO bp z dnia 19 grudnia 1991 r.). Zgodnie z art. 22 ust. 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. Nr 4, poz. 22 ze zm.) kredyt refinansowy jest to kredyt, który może być udzielony przez Narodowy Bank Polski innym bankom w celu uzupełnienia ich zasobów pieniężnych. Kredyt ten nie jest jedynym źródłem zasobów pieniężnych banków, które poza tym mogą osiągać dochody z prowadzonej działalności gospodarczej (art. 8 prawa bankowego) i gromadzą oszczędności pieniężne osób fizycznych na rachunkach oszczędnościowych (art. 17 prawa bankowego). Z tego względu stopa kredytu refinansowego może być jednym z czynników, który ma mniejszy lub większy wpływ - w zależności od tego, w jakim zakresie bank z kredytu tego korzysta - na zmianę oprocentowania wkładów oszczędnościowych i kredytów, ale nie będzie jedynym czynnikiem, i dlatego powołanie się tylko na nią nie może być uznane za wystarczające.

Okoliczności, od zaistnienia których ma być uzależniona w regulaminie bankowym zmiana wysokości oprocentowania wkładów i kredytów, powinny być skonkretyzowane w taki sposób, aby w przyszłości mogła być dokonana należyta ocena, czy rzeczywiście one wystąpiły i czy w związku z tym zmiana oprocentowania jest obiektywnie usprawiedliwiona. Mogą być one przedmiotem negocjacji prowadzonych przez bank z drugą osobą przed zawarciem umowy i w ich wyniku okoliczności te mogą być zróżnicowane np. w zależności od okresu, na który udzielany jest kredyt lub przyjmowany wkład oszczędnościowy. Jest np. możliwe, że w odniesieniu do kredytów krótkoterminowych czy lokat terminowych do jednego roku strony dodatkowo uzgodnią, że umowa będzie określała w pierwszym wypadku górną, a w drugim, dolną granicę zmienionego oprocentowania. W wyniku negocjacji prowadzonych przez strony mogą być też zróżnicowane kryteria zmiany oprocentowania; np. w odniesieniu do kredytów udzielanych rolnictwu może być przyjęta tzw. klauzula waloryzacyjna zbożowa, a w odniesieniu do kredytów udzielanych przedsiębiorstwom tzw. klauzula walutowa.

Zauważyć również trzeba, że niezależnie od powyższego strona umowy zawartej z bankiem może zakwestionować w procesie sądowym postanowienia regulaminu bankowego lub umowy dotyczące zmiany oprocentowania wkładu czy kredytu - jeżeli prowadziłyby one do rażąco nie uzasadnionej korzyści dla banku - między innymi na podstawie art. 385² KC.

Powyższe wywody uzasadniają stanowisko, że zastrzeżenie w regulaminie bankowym - stanowiącym o treści umowy zawieranej z bankiem o udzielenie kredytu lub o prowadzenie rachunku bankowego - uprawnienia do zmiany przez bank w czasie trwania umowy wysokości stopy oprocentowania bez wypowiedzenia umowy wymaga dla swej skuteczności określenia konkretnych okoliczności, od jakich zmiana ta jest uzależniona.