III CZP 15/91

• Orzeczenie wydane 22 maja 1991

UCHWAŁA SKŁADU SIEDMIU
SĘDZIÓW z dnia 22 maja 1991 r. (III CZP
15/91)

Przewodniczący: Prezes SN S. Rudnicki.

Sędziowie SN: S. Dmowski, G. Bieniek, G. Filcek, Z. Struś, C. Żuławska (sprawozdawca), T.
Żyznowski.

Sąd Najwyższy z udziałem Prokuratora A. Komorniczaka rozpoznał wniosek Pierwszego
Prezesa Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 1991 r. o udzielenie odpowiedzi na następujące
zagadnienie prawne:

„Czy w świetle przepisów

kodeksu cywilnego

regulujących umowę rachunku bankowego, a

w szczególności

art. 730

k.c. jest dopuszczalne i prawnie skuteczne umieszczenie w

regulaminach bankowych dotyczących warunków prowadzenia rachunków (depozytowego,
oszczędnościowego, oszczędnościowo-rozliczeniowego, lokat terminowych i innych)
postanowień uprawniających banki do jednostronnej zmiany w dowolnym czasie tych
regulaminów, a tym samym warunków umowy rachunku bankowego?”

podjął następującą uchwałę:

Umieszczenie w regulaminie bankowym, dotyczącym warunków prowadzenia rachunku
bankowego, postanowień uprawniających bank do jednostronnej zmiany treści tego
regulaminu, a tym samym warunków umów rachunku bankowego – nie jest prawnie
skuteczne. Zmiana treści umowy rachunku bankowego wymaga wypowiedzenia.

Uzasadnienie

Zagadnienie prawne, będące przedmiotem rozstrzygnięcia w trybie

art. 13

pkt Ustawy z dnia

20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym (jedn. tekst: Dz. U. z 1990 r. Nr 26, poz. 153 ze
zm.) sformułowane zostało na tle następujących praktyk banków (przykładowo wskazano
NBP i PKO):

Na podstawie

art. 12 ust. 1

ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. – Prawo bankowe (Dz. U. Nr 4,

poz. 21 ze zm.) banki uzyskały upoważnienie do wydawania w zakresie swojej działalności
regulaminów, określających m.in. warunki prowadzenia rachunków wkładów
oszczędnościowych, a także inne czynności usługowe banków. Do głównych czynności
bankowych należy prowadzenie rachunków bankowych (

art. 11 ust. 1 pkt 1

prawa

bankowego) w oparciu o umowę rachunku bankowego (

art. 725

-733 k.c. oraz

art. 13

i nast.

prawa bankowego). Umowy takie banki zawierają masowo, dla ułatwienia zatem –
korzystając z ustawowego upoważnienia – wydają regulaminy, np. Regulamin dla posiadaczy
rachunków oszczędnościowo-rozliczeniowych „kont osobistych”, lub Regulamin dla
właścicieli książeczek systematycznego oszczędzania z wkładami gromadzonymi przez
okresy 5-letnie, wystawionych przed dniem 1 kwietnia 1990 r.

Regulaminy te spełniają rolę podwójną: po pierwsze, kreują treść umów, do jakich zawarcia
gotowy jest bank (oferta ad personam incertam), mają zatem w stosunku obligacyjnym
znaczenie wzorca umowy. Po drugie, są czynnikiem organizującym pracę banku przez
ujednolicenie praktyki, spełniają zatem funkcję instruktażową. Pod rządem poprzednio
obowiązujących przepisów

prawa bankowego

wzgląd na tę właśnie funkcję doprowadził do

ukształtowania praktyki polegającej na tym, że wydawane były w omawianym przedmiocie
instrukcje bankowe lub inne zarządzenia wewnętrzne, zaś wyciągi z nich, nazywane
najczęściej „postanowieniami”, stanowiły właściwe wzorce umów bankowych (np.
Postanowienia dla posiadaczy rachunków oszczędnościowo-rozliczeniowych w oddziałach
NBP z 1985 r.).

Zgodnie z

art. 12 ust. 2

powołanego Prawa bankowego postanowienia bankowych

regulaminów są wiążące dla stron umowy zawartej w oparciu o regulamin (z zastrzeżeniem
pierwszeństwa ewentualnie odmiennych uzgodnień indywidualnych). W oparciu o ten przepis
banki kontynuują pochodzącą z poprzedniego okresu praktykę wprowadzania do
regulaminów m.in. postanowień w przedmiocie zmiany treści zawartych już umów, zgodnie z
którymi zmiana ta może być w dowolnym czasie wprowadzona przez zmianę samego
regulaminu, dokonaną przez bank i podaną do publicznej wiadomości w pomieszczeniach
danego banku ze wskazaniem daty, od jakiej zmiana wywołuje skutki prawne (np. „NBP
przysługuje prawo zmiany niniejszych postanowień przez podanie tej zmiany do publicznej
wiadomości w PKO ze wskazaniem daty, od jakiej zmiana obowiązuje”, „Zmiany będą
podawane do wiadomości klientów w formie komunikatu wywieszonego w pomieszczeniach
dla obsługi klientów w oddziałach PKO”, „PKO ma prawo wypowiedzenia lub zmiany
umowy w każdym czasie przez podanie tego do publicznej wiadomości w formie wywieszki
w pomieszczeniu dla klientów we wszystkich PKO”).

Zagadnienie prawne, będące przedmiotem niniejszego rozstrzygnięcia, wymaga oceny
powyżej opisanej praktyki banków zarówno z punktu widzenia techniki wprowadzania zmian
do umów bankowych, jak i ze względu do dopuszczalność zamieszczania w masowych
umowach klauzuli o jednostronnym dokonywaniu dowolnych zmian tych umów.
Ukształtowaną w powyżej opisany sposób regulację umowną należy zatem przeanalizować w
świetle

art. 385

k.c. oraz

art. 353

k.c. i

art. 58

k.c. Nie ulega bowiem wątpliwości, że w

płaszczyźnie instruktażowej, tj. wobec pracowników banku stosujących regulamin przy
zawieraniu umów z klientami, taki sposób wprowadzania w życie zmian regulaminu,
względnie zastępowania go nowym – nie budzi zastrzeżeń.

W kwestii kształtowania treści stosunku umownego Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

I. Przywracając kodeksowi wyraźne unormowanie zasady swobody umów (

art. 353

1

k.c.)

ustawodawca zmienił zarazem w zasadniczy sposób system źródeł tzw. prawa umów.
Wynikający z obecnie obowiązujących przepisów

kodeksu cywilnego

(art. 384, art. 385 i

art. 385

1

) obraz źródeł prawa umów ukształtowany jest następująco: bezwzględny priorytet

służy samej umowie stron (z zastrzeżeniem jedynie, wyrażonym w art. 353 k.c, który będzie
przedmiotem dalszej części niniejszego wywodu). Jedyne upoważnienie prawodawcze,
zawarte w art. 384 k.c, a ukierunkowane ochronnie wobec konsumentów, dotyczy
szczegółowych warunków zawierania i wykonywania umów z udziałem konsumentów i
upoważnia do wydania tych warunków, w drodze rozporządzenia wykonawczego, wyłącznie
Radę Ministrów. Natomiast wszystkie inne organy, instytucje, profesjonaliści mogą – w
ramach swobodnego „prywatnego normotwórstwa” – tworzyć wzorce umów w tym także
regulaminy, jednakże będą one wiążące jedynie mocą umowy (art. 385 § 2 k.c), czyli mają

charakter nienormatywny. W konsekwencji przy ich stosowaniu, jak przy każdym
oświadczeniu woli, wymaga się znajomości ich treści przez drugą stronę i wyrażenia przez
nią zgody na ich włączenie do treści umowy. Wymagania te ulegają określonej liberalizacji w
tych sytuacjach, w których strona, wydająca taki wzorzec, jest do tego upoważniona przez
właściwe przepisy i ”działa w granicach tych przepisów – wówczas bowiem do wywołania
skutku wiążącego wystarczy doręczenie wzorca drugiej stronie przy zawarciu umowy.
Doręczenie to z punktu widzenia konsensusu stron jest więc równoznaczne z zaznajomieniem
się i wyrażeniem zgody na treść wzorca. Dalej – jeżeli posługiwanie się wzorcem
(regulaminem) jest w stosunkach danego rodzaju przyjęte zwyczajowo, to liberalizacja
wymagań jeszcze się pogłębia, a mianowicie dla związania drugiej strony zawieranej umowy
można albo doręczyć jej wzorzec przy zawarciu umowy, albo – i to jest wystarczające –
stworzyć takie warunki faktyczne, w których mogła ona z łatwością dowiedzieć się o treści
wzorca (regulaminu) (art. 385 § 1 k.c). Regulacja szczególnego przypadku, polegającego na
tym, że wzorzec (regulamin) wydany zostaje w czasie trwania stosunku o charakterze
ciągłym, dokonana jest (

art. 385

3

k.c.) w sposób nakazujący respektować te same elementy

hipotezy („jeżeli zostały zachowane przepisy paragrafów poprzedzających”). Lege non
distinguente obejmuje ona zarówno sytuację, w której wydawany jest całkiem spowy
regulamin obejmując umowę, zawartą wcześniej bez zastosowania wzorca (np. w oparciu o
formularz umowy), jak i sytuację, w której dokonywana jest zmiana regulaminu, tzn.
dotychczasowy, w oparciu o który zawarto umowę, zostaje zastąpiony nowym. Dla obydwu
zatem powyższych sytuacji

kodeks cywilny

w szczególny sposób konstruuje consensus

(normatywny) stron: brak mianowicie wypowiedzenia umowy przez drugą stronę w
najbliższym terminie wypowiedzenia nakazuje rozumieć, jako wyraz jej zgody na dalsze
trwanie stosunku prawnego o treści wyznaczonej już przez nowy regulamin. Mamy tu więc
do czynienia ze szczególnym przypadkiem prawnie regulowanego milczenia (bezczynności).

Praktyka bankowa realizuje hipotezy przepisów art. 385 § 1 i § 3 k.c. dwoma sposobami: przy
zawieraniu umów – przez wręczenie drugiej stronie pełnego tekstu albo wyciągu z
regulaminu, który ponadto jest wywieszony w pomieszczeniu bankowym swobodnie
dostępnym dla publiczności, zaś przy zmianie wcześniej zawartych umów – przez samo tylko
wywieszanie nowych regulaminów w tychże pomieszczeniach.

Rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego dotyczącego dopuszczalności takiej praktyki jest
związane z kategorią oceną, zawartą w zwrocie: „strona mogła z łatwością dowiedzieć się o
treści” regulaminu. Uwzględnić tu należy zasadnicze zróżnicowanie sytuacji: w pierwszej
przyszły klient zgłasza się w banku i, działając rozsądnie, zasięga informacji o treści umowy,
jaką zamierza zawrzeć. Za wystarczające zatem można tu uznać wręczenie mu regulaminu,
względnie nawet tylko wyciągu – przy równoczesnym udostępnieniu pełnej treści tego
regulaminu przez wywieszenie jego tekstu w pomieszczeniu dostępnym dla publiczności. W
drugiej sytuacji jednakże, kiedy klient pozostaje w stosunku umownym o charakterze
ciągłym, zupełnie inaczej kształtuje się kontekst sytuacyjny jego zachowań i jego oczekiwań.
Wypływa to z generalnych założeń porządku prawnego, a w szczególności z ochrony prawnej
umów, która obejmuje m.in. stabilność ich treści. Zaufanie do umowy, a ściślej możność
polegania przez kontrahenta na treści zawartej umowy zwłaszcza w razie, gdy kreuje ona
stosunek ciągły, stanowi jej wartość podstawową szczególnie w stosunkach gospodarczych.
W odniesieniu do umów bankowych dodatkowe oparcie dla takiego zaufania stwarza
charakter instytucji bankowej, która dawać ma szczególną rękojmię bezpieczeństwa swoim
klientom, ma też wobec nich z mocy tradycji obowiązek najwyższej staranności w dziedzinie
lojalności kontraktowej, informowania klientów o zaszłościach mogących rzutować na ich
interesy itp. Gwarantować to powinno poczucie pewności i bezpieczeństwa, nie tylko cenne

dla klientów – osób fizycznych w ich życiu prywatnym, ale i wręcz niezbędne dla podmiotów
gospodarczych, które w systemie gospodarki rynkowej podejmują decyzje oparte na
kalkulacji ekonomicznej. Nie do pogodzenia z wszystkimi powyższymi cechami banku i
stosunku bankowego byłoby stałe pozostawanie każdego klienta banku w stanie braku
pewności co do treści stosunku łączącego go z bankiem. Zmuszałoby to każdego klienta do
niełatwego bieżącego śledzenia wywieszanych w lokalu banku obwieszczeń pod groźbą
znalezienia się, bez swej woli a nawet wiedzy, w zmienionym, z reguły na niekorzyść klienta,
reżimie umownym.

Wszystko to prowadzi do wniosku, że przy wykładni zwrotu „z łatwością dowiedzieć się” w
sytuacji trwającego już bankowego stosunku umownego – akcent musi być położony nie tyle
na stworzenie warunków, w których zaznajomienie się klienta z nowym, zmienionym
wzorcem umowy jest możliwe, ile na poziom oczekiwań co do czujności i aktywności, jakim
ma sprostać klient: jeżeli bowiem poziom ten byłby wysoki, nie można by mówić o
„łatwości” dowiedzenia się o zmianach wzorca.

W konsekwencji – praktyka banków dokonywania w masowej skali zmian wcześniej
zawartych umów przez wywieszanie w lokalach bankowych regulaminów o nowej,
zmienionej treści musi być uznana za nieprawidłową i nie powodującą zamierzonych skutków
prawnych, przewidzianych w art. 385 3 k.c, a polegających na związaniu drugiej strony
zmienionym regulaminem, jeżeli tylko – obojętne z jakich przyczyn – umowy nie wypowie w
najbliższym terminie wypowiedzenia.

Ewentualne powoływanie się przez banki na dotychczasową praktykę, jako na zwyczaj, o
którym mowa w

art. 385 § 1

zd. 2 k.c. byłoby nietrafne z dwu przyczyn: Po pierwsze, sens

normatywny tego przepisu sprowadza się jedynie do tego, że zwyczaj posługiwania się
regulaminem uzasadnia generalnie stosowanie innych – poza „doręczeniem” tekstu (zd. 1) –
sposobów umożliwienia drugiej stronie zaznajomienia się z treścią regulaminu, nie przesądza
natomiast w żadnej mierze o kwalifikacji „łatwości” docierania klientów do informacji o tej
treści w razie jej zmiany. Po drugie, nawet gdyby uwzględnić fakt, że w okresie powstania i
utrwalenia tej praktyki bankowej mogła ona znajdować częściowe usprawiedliwienie w fakcie
zadministratywizowania stosunków bankowych (zauważyć tu można, że stosowany przez
banki sposób wprowadzania zmian regulaminu jest właściwy dla zmian takich regulaminów,
jakie są wydawane przez administracyjne zakłady publiczne, świadczące użytkownikom
usługi na warunkach określonych w regulaminie) oraz W sporach naukowych co do
normatywnego charakteru regulaminów z

art. 385

k.c. (w pierwotnym brzmieniu) – to

okoliczności te utraciły znaczenie. W obecnym systemie gospodarczym nowa regulacja źródeł
prawa umów pozwala na jednoznaczne traktowanie regulaminu w kategoriach pojęciowych
czynności prawnej.

II. Opisana praktyka banków co do podawania do wiadomości zmian regulaminów wymaga
oceny również w świetle przepisów

kodeksu cywilnego

dotyczących treści umów (art. 353

1

i

art. 58), a w szczególności odpowiedzi na pytanie, czy dopuszczalne i prawnie skuteczne jest
wprowadzanie do umów postanowienia uprawniającego jedną ze stron profesjonalistę do
jednostronnej zmiany warunków wcześniej zawartych umów.

Artykuł 353

k.c., wyrażający zasadę wolności umów, zarysowuje trzy granice tej wolności, są

nimi: natura stosunku, ustawa i zasady współżycia społecznego. Natura umowy gospodarczej
i generowanego przez nią stosunku sprowadza się generalnie do tego, że wyraża ona i
pozwala realizować interes każdej ze stron, ponieważ zaś interesy te bywają przeciwstawne,

istotę umowy stanowi uzgodnienie woli stron, wyrażającej ich interesy. Zgoda obydwu stron
jest oczywistym wymogiem tak przy zawarciu umowy, jak i przy zmianach jej treści, stąd też
nawet przy najdalej idących ułatwieniach w realizacji inicjatywy zmian (jak np. w

art. 385

3

k.c.) pozostawiona jest drugiej stronie możliwość odmowy zgody na zmiany. W tym stanie
rzeczy za sprzeczne znaturą umowy gospodarczej należy uznać pozostawienie w ręku jednej
tylko strony możliwości dowolnej zmiany jej warunków. Sprzeczność ta występuje
szczególnie wyraźnie zwłaszcza przy umowach, zawieranych nie w oparciu o indywidualne
pertraktacje, ale w oparciu o regulamin wydany przez profesjonalistę, skoro jest oczywiste, że
zawsze jest on zainteresowany w najkorzystniejszym dla siebie ukształtowaniu regulacji
masowo zawieranych umów. Klauzula umowna dopuszczająca dokonywanie jednostronnej
zmiany w dowolnym czasie takich umów narusza zasadę słuszności kontraktowej, nie
zezwalającą na dopuszczenie takiego reżimu umownego, wktórym z zasady realizowałoby się
interesy jednej, z uszczerbkiem interesów drugiej ze stron umowy. Byłoby to zatem sprzeczne
z zasadami współżycia społecznego.

Całość powyższych wywodów uzasadnia stanowisko, zgodnie z którym umieszczenie w
regulaminie bankowym, dotyczącym warunków prowadzenia rachunku bankowego,
postanowień uprawniających bank do jednostronnej zmiany treści tego regulaminu, a tym
samym warunków umów rachunku bankowego – nie jest prawnie skuteczne. Zmiana treści
umowy rachunku bankowego wymaga wypowiedzenia.