I. Czym jest literatura:

1. Wiedza o literaturze jest najszerszą, najbardziej estetyczną i specyficzną dziedziną. Rezultat wszystkich sposobów poznawczego zajmowania się litereturą.

4 podstawowe działy literatury:

- historia literatury,

- teoria literatury – zespół twierdzeń ogólnych; poetycka historyczna i opisowa;

- metodologia badań literackich – historia doktryn literoznawczych

- krytyka literacka – wiedza o literaturze współczesnej.

2 poziomy lit.: literatura i teoria literatury – jedno zależy od drugiego.

Argumenty teoretyczne – potrzebne by nazwać czym jest tekst; tekst może wymykać się z teorii.

2. J. Culler: „Co to jest literatura…”:

• Przed rokiem 1800 – literatura to „piśmiennictwo”, wiedza ksiązkowa;

• Od 1800 – fikcja pisarska;

• Literatura:

- to co dane, społeczeństwo uważa za literaturę zbiór tekstów zaliczonych w poczet dzieł literackich;

- cechuje ją brak znaczenia praktycznego, ma skupiać uwagę i skłaniać do refleksji;

- wypowiedź wyrwana z kontekstu, pozbawiona swojej pierwotnej funkcji, może być interpretowana jako literatura;

- akt mowy, zderzenie tekstualne budzące uwagę szczególnego rodzaju;

1). Lit. jako wysuwanie na I plan języka: czytelnik zauważa szczególne uporządkowanie języka wtedy, gdy tekst uzna się za literacki. Rym, rytm, instrumentalizacja głoskowa.

2). Lit. Jako integracja języka: tekst, w którym najważniejszy jest język, niekoniecznie musi być dziełem lit. Relacja między językiem, a kontekstem jego użycia, analiza, interpretacja.

3). Lit. Jako fikcja: fikcja to nie tylko postacie i wydarzenia; kontekst fikcji lit. Zostawia otwarte pole dla rozważań, czego ta fikcja dotyczy.

4). Lit, jako podmiot estetyczny: Kant – „Celowość bez celu”; pomost między światem materialnym i duchowym.

5). Lit. Jako twór intertekstualny i autoteliczny:

- intertekstualność – dzieła tworzone z innych dzieł; nawiązanie do innego tekstu;

- dzieło istnieje pośród innych tekstów dzięki relacjom w jakich do nich pozostaje;

- autoteliczność – dzieło o innych dziełach, o próbach naśladowania ich formy; samo zwrotność lit. zawsze mówi o sobie samej; każda powieść mówi o gatunku, jest jego kontynuacją.

3. Henryk Markiewicz: Koncepcja literatury, wyznaczniki lit.:

a) Lit. jako dzieło sztuki, bądź przedmiot przeżycia estetycznego: łączy formę i ideę; przeżycie estetyczne, kategoria przyjemności; teza niedemokratyczna, bo pojęcie dzieła sztuki jest wartościujące;

b) język:

- obrazowość języka – bezpośrednia: zdolność lit. czy tekstu do wywoływania wyobrażeń i unaoczniania rzeczywistości – możliwość weryfikacji tekstu do rzeczywistości; wywoływanie – subiektywne wyobrażenia, świat, który nie istnieje; pośrednia – metaforyczna obrazowość;

- naddane uporządkowanie języka: R. Jakobson – w tekście lit. dominuje poetycka funkcja językowa, komunikat nastawiony jest na sam komunikat, odstawione cele praktyczne na dalszy plan, wypowiedź jest skupiona na języku.

4. Teza zbyt wąska – w lit. nie tylko ważny jest język, część lit. nie jest objęta tą kategorią – proza.

Teza zbyt szeroka – nie tylko lit. skupia się na języku, uporządkowanie języka znajduje się nie tylko w lit.

5. Czynniki zewnętrzne:

- kontekst, zew. Okolice tekstu, autor, tytuł, podtytuł, okładka;

- konwencja – kwestia umowna, nagrody, system marketingowy;

- intencje – piszących i czytających.

II. „Dzieło sztuki kicz”:

1. Dzieło sztuki – przedmiot wytworów człowieka, powstały w intencji człowieka, realizuje wartości estetyczne.

2. Dzieło – przedmiot, który się wyróżnia, który realizuje wartości estetyczne. Intencje nie stanowią o wartości dzieła. Dzieło jest zamknięte, skończone, niczego mu nie brakuje.

Pojęcie „dzieła sztuki” wartościuje, ale „dzieła” nie muszą być jednakowej wartości. Dzieło sztuki jest powiązane z twórca jak i odbiorcą.

III. Fikcja literacka:

1. Fikcja literacka (nawiązanie do Carela):

- wzór wymyślony przez autora;

- groteska, fantazy, baśń, mity, powieści; ( lit. biograficzna, reportaże, lit. podrózżnicza; lit. osobista – pamiętniki, dzienniki)

- gdy mówimy o lit. to zawsze mówimy o fikcji, o założeniu fikcji, ale stopień odchylenia , odkształcenia rzeczywistości jest różny.

2. Warheit(prawda, elementy rzeczywistości) i Dichtung(zagęszczanie, zamyślenie, jako całość jest fikcyjne) – Goethe:

- amalgamaty – elementy wchodzące są znane, ale w powstałej całości są nie do odróżnienia.

Definicja: właściwości świata przedstawionego dzieła polegające na tym, że jest utworem wymyślonym przez autora, nie dającym się weryfikować przez zestawienie z rzeczywistością zew. wobec dzieła.

2. Koncepcja fikcji:

- Roman Ingarden, lata 30 XIX w.:

• Quasi – niby, sądy – zdania o znaczeniu prawdziwym lub fałszywym, możemy je zweryfikować odwołując się do kategorii prawdy;

• Quasi – sądy, mowa lit., najistotniejsze znamię literackości, ani prawdziwe, ani fałszywe, bo odnoszą się od jednostkowego, pozornego świata rzeczywistego; nie wymagają weryfikacji; odnoszą się do przedmiotów intencjonalnych – podawanie się za- świat fikcjonalny podmienia rzeczywistość.

Jerzy Ziomek: fikcyjne pole odniesienia – hipoteza istnienia świata szerszego niż tekst.

3. Umberto Eco:

- szereg sygnałów fikcyjności:

• Zewnątrz tekstowe (paroteksty) – nazwisko autora, sygnały gatunkowe(tytuł, podtytuł), kontekst dzieła literackiego: miejsce znalezienia tekstu, wydawnictwo, grafika;

• Wewnątrz tekstowe – formy inicjalne, dialog otwierający, ironia, nagromadzenie szczegółów.

IV. Proza – poezja:

1. Literatura:

- poezja – poeci umieją nasłuchiwać, tłumaczą świat, mowa natchniona, najwyższa forma istnienia języka, odkształcająca szyba, specyficzny język, nie widzimy bezpośrednio świata;

- proza realistyczna – dokładny, czysty opis z ramą narratora, przezroczysta szyba.

2. „Słowo w powieści i słowo w poezji” M. Bachten:

- dialogowość – słowo w powieści jest dialogowe, a w poezji nie;

- słowo w powieści jest dialogowe:

• Skierowane na czytelnika, prowokuje dialog, pytanie do czytelnika, które wymaga odpowiedzi;

• Skierowane na przedmiot – sieć słów, znaczeń, użyć tego słowa; nowe użycie słowa ciągnie za sobą poprzednie użycia;

• Dialogowe ze wzgl. na kontekst: historyczny, sąsiednie słowo;

• Język – dialog języków; powieść przypomina Wieże Babel, wielojęzyczna – zawiera wiele głosów: narratora, postaci; polifonia

- słowo w powieści nie jest dialogowe

• Tylko głos poety, który nie wymaga odpowiedzi;

• Język jest samowystarczalny, jednorazowy

Powieść – pol. zagraniczna; dyrygent; marsz – określony cel, filmowanie, otwarta dłoń;

Poezja – pol. monarchistyczna; solista; taniec – demonstracja, fotografowanie, pięść.

V. Intertekstualność:

- jako termin sformułowana pod koniec lat 60 – Julia Kristeva ujęła to zbyt schematycznie, ogólnikowo;

- inter – między; dialogowość między tekstami;

- plagiat – lata 30, XXw., plagiatowość – narzędzie, którym artysta się posługuje na rzecz tworzenia, żadnej walki o prawa autorskie;

- wpływologia- pyta o genezę, bada związki między tym skąd dane teksty pochodzą;

- badacze intertek. pytają o funkcję jaką interteksty pełnią w nowym otoczeniu;

- połowa lat 60 – rzeczy antystrukturalistyczne:

• Wyłączenie utworu z kontekstów zewnętrznych;

• Mit dzieła lit. jako skończonej całości artystycznej.

1. Intertekstualność:

- aluzje

- cytaty

- dialog w znaczeniu balitinowskim(?)

- kolaż

- stylizacja.

2. Warianty zdaniem Nycza:

- tekst-tekst(relacja: cytat)

- gatunek-tekst(relacja:sonet)

- rzeczywistość-tekst(mimesis – jak językiem odwzorować rzeczywistość).

• Autointertekstualność – autor nawiązuje do swych wcześniejszych dzieł;

• Tekst – nawiązanie do tekstu A, którego nie ma, ale został wymyślony na potrzeby tekstu B;

• Hipertekst – pojawiają się odniesienia, które nas prowokują i my w nie zaglądamy itd.; przypada czytelnikowi, który tworzy swoją historię wchodzącą w kolejne linijki (odniesienia).

3. Interektualność – warunki:

- aktywizacja semantyczna obu tekstów (A i B);

- interakcja.

4. Intertekstualność – ożywianie literatury:

- cecha lit.,

- metoda badania lit.

VI. Kompozycja:

1. Def. – to budowa świata przedstawionego dzieła, układ i powiązanie jego elementów, sieć wzajemnych relacji między motywami oraz stosunków łączących motywy z konstrukcją.

2. Relacja między jednorazowością dzieła, a normami kompozycyjnymi – walka.

3. Normy kompozycyjne – gatunki literackie rządzą się normami; czasem ich niespełnienie może prowadzić do nierozpoznania gatunku; epoka historyczna, koncepcje poznawcze niosą ze sobą określone informacje na temat wizji świata.

4. Dominacja kompozycyjna:

a) podmiot wypowiedzi, w liryce;

b) odbiorca, np. w liście, liryk w 2 osobie;

c) czas, np. powieści historyczne, biografie, sagi rodzinne;

d) przestrzeń, poemat opisowy;

e) bohater, komedia charakterów, biografie, powieść psychologiczna;

f) zdarzenia, kompozycja fabularna, XX-wieczne powieści

g) ujęcie stylistyczne, refren;

h) pararelizmy;

i) lejmotyw; fraza, obraz, który pojawia się raz na jakiś czas.

5. Typy kompozycji:

- otwarta – otwarte zakończenie pozwala na domniemania; fragmentaryczna i wieloznaczna wizja świata; rozluźniony układ przyczynowo – skutkowy; poemat dygresyjny.

- zamknięta – uporządkowanie świata przedstawionego; zwarta, skończona; pojęcie całości; nowela, sonet, epos;

- łańcuchowa – część wspólna i kontynuacja; powtarzanie i dopełnienie przez następny segment, słowa lub zwrotu występującego w segmencie poprzednim; teksty liryczne, pieśni ludowe;

- pierścieniowa – powtórzenie na końcu 1 lub kilku wersów początkowych; teksty liryczne;

- klamrowa – utwory narracyjne; obraz, epizod pojawiający się na końcu i początku;

- ramowa – w określonej sytuacji fabularnej pojawia się inna fabuła; cykle nowelistyczne.

6. „Żart”, Kundera:

- brak nadrzędnego narratora, wprowadzenie do rozdziałów w środku rzeczy, narracja myślami, naprzemienność, symetria, zindywidualizowane światy;

- kompozycja niesie ze sobą jakąś koncepcję filozoficzną;

- sztuka radykalnego oczyszczenia – prezentacja złożoności ludzkiej egzystencji

- sztuka szczególnego eseju powieściowego – wypowiedź hipotetyczna, niezobowiązująca, wizja świata nie jest ostateczna, ale pozwala wypowiedzieć się w sposób dyskursyjny.

VII. Narracja:

1. Def. – wypowiedź monologiczna, prezentująca ciąg zdarzeń uszeregowanych w jakimś porządku czasowym, powiązanych z postaciami w nich uczestniczącymi oraz ze środowiskiem, w których się rozgrywają.

2. Podział na opowiadanie – I plan- zjawiska dynamicznie rozwijające się w czasie; i opis – zj. Statystyczne i ich rozmieszczenie w przestrzeni.

3. Bieg narracji wyznacza kształtowanie się świata przedstawionego: fabuły, postaci, tła zdarzeń.

4. Narrator – opowiadacz, medium narracyjne, osoba fikcyjna, skonstruowana przez autora:

- pozycja wobec świata powieści i stopień jego widoczności w strukturze dzieła – dystans przestrzenny i czasowy; wiedza o świecie przedstawionym;

- gramatyczna widoczność, kim jest „ja”, widoczny czy zatarty; powiadamia o okolicznościach faktu opowiadania; zwroty do czytelnika.

5. Narracja:

- autorska – 3 osobowa; narrator na zew. świata przedstawionego, o którym rozwija relację;

- pamiętnikowa – 1 os., narrator jako „ja”, opowiada o zdarzeniach, których był świadkiem i, w których uczestniczył.

6. Franz Stanzel – „Typowe formy powieści”:

• 3 typowe sytuacje narracyjne:

- auktoralna – 3 os., samodzielna postać, stworzona przez autora na równi z bohaterami, zajmuje miejsce na progu pomiędzy światem fikcyjnym, a rzeczywistością autora i czytelnika, nie uczestniczy w świecie przedstawionym, ukryty, prowadzi relację, interpretuje, ocenia, informuję o wydarzeniach poprzedzających, narrator wszechwiedzący – kompetencje autorskie;

- personalna – ograniczenie wiedze opowiadającego, punkt widzenia i zakres wiedzy bohatera lub wielu bohaterów, tzw. technika punktów widzenia, iluzja bezpośredniości, bezstronna;

- w 1 os. – mogą się pojawić elementy wyżej wymienionych narracji, z zew. przestawionego świata od jednej z postaci, brak ograniczenia, wszechwiedza.

7. Fabuła – przebieg zdarzeń ukształtowanych zgodnie z czasem obiektywnym. Narracja to forma jej wyrażenia, narracja jest nadrzędna, bo jest to opowiadanie o fabule, sposób artystycznego porządkowania zdarzeń. Fabuła jest zdominowana, zależna od narracji. Narracja może za każdym razem inaczej przedstawić ułożyć zdarzenia. Fabuła jest kategorią interdyscyplinarną.

8. Katarzyna Rosner:

- W. Prop, „Morfologia bajki” – porównuje ok. 100 baśni, wyciągnął schemat fabularny, odnalazł powtarzające się postacie i zdarzenia; zdarzenia powtarzające – 31 funkcji, np. wyjście bohatera z domu, wesele, powrót itp.; zdarzenia występują w różnych kombinacjach, tworząc inne bajki, ale szkielet jest ten sam, mają charakter relacyjny, nie istnieją osobno;

- 1958r. – powstaje narratologia – badanie schematów fabularnych, porównywano metodę Propa do języka – znaków językowych – pula elementów do wykorzystania w języku jest powtarzalna;

- Roland Barthes – opowiadanie jest jak zdanie, jesteśmy w stanie wyodrębnić jednostki i zasady ich łączenia;

- lata 70, 80 – teorie narracji:

• teoria historii – (historiografia) coś się powtarza, te same zdarzenia opowiadane przez kogoś innego, mają inne znaczenie; nie ma faktu historycznego jest jego interpretacja;

• psychologia, filozofia - tożsamość jednostki – odniesienie pojęcia narracji do życia człowieka, rozwój życia jako narracji, tak długo jak prowadzimy narracje tak długo jest ona otwarta.

Paul Ricoeur – Tożsamość narracyjna: my opowiadając o sobie samych budujemy te narrację, a inne narracje sprawiają, że narracja się kształtuje.

VIII. Metodologia badań literackich

Przełom antynaturalistyczny- podział na nauki przyrodnicze i humanistyczne. Nauki humanistyczne to te, które zajmują się człowiekiem, proponują swoiste osobne od przyrodoznawstwa metody badania.

Nauka o literaturze

XIXw- badanie ograniczone do badania genezy utworu. Przekładanie wzorów z nauk przyrodniczych- drobiazgowa faktografia, porządkowanie, katalogowanie. Szukano praw działających w sposób determinujących. Zajmowano się historią, biografią. Czyli padania działały poza samym tekstem.

-> twórczość literacka jako świadectwa życia duchowego narodu.

-> unikanie wartościowania (jeżeli już to dotyczyło jedynie moralności)

-> funkcje literatury: mimetyczna, wychowawcza.

-> pomijanie zagadnień trudno uchwytnych, irracjonalnych, tajemniczych

-> obojętność na zagadnienie formalne- brak zainteresowania językiem, specyfiką języka, tym czym naprawdę jest literatura.

Metoda- uporządkowany i powtarzalny sposób postępowania prowadzący do osiągnięcia wyznaczonego celu.

Metodologia- metanauka- nauka o naukach, o sposobach postępowania. Opis i ocena zastosowanych metod. Krytyczna perspektywa względem metod

Metodologia literacka- wiedza o metodach badania literatury/ historia doktryn badań literackich.

XIX. 11. Literatura a filozofia: fenomenologia i hermeneutyka:

1. Fenomenologia (A. Huserl, 1091):

- fenomen – j. grecki- zjawisko, przejaw; to co bezpośrednio dane, co się samo w sobie ukazuje, sztuka bez założeniowego opisu rzeczywistości;

- poznanie czyste, bezpośrednie, nieprzysłonięte przez sądy, założenia;

- narzędzie poznania to intuicja;

- „powrót do rzeczy” – bezpośrednie do świadczenia tego co dane;

- eidos – istota, idea; poznanie eidotyczne – to co rzeczywiście istniejące, wgląd w istotę rzeczy; niezależnie od zmiennej perspektywy badawczej; istota jest niezmienna;

- idea prawdy obiektywnej – odkrywa, wyjawia się ją – argument na naukowość fenomenologii;

- nauka o istocie czystej, absolutnej świadomości – proces poznawania jest stopniowy;

- epoche – zawieszenie, wyłączenie wiedzy, wzięcia w nawias.

Roman Ingarden: filozof, esteta, teoretyk sztuki, próbował zaadoptować wiedzę fenomenologiczną do myślenia sztuki:

1). Założenie o budowie dzieła literackiego:

- charakter dwuwymiarowy:

• tworzy następstwo – fazowy: charakter czasowy, nasz odbiór i proces poznania – wnikanie w jego kolejne części i warstwy;

• warstwowy: brzmieniowa – litery poskładane w całość, podstawa w znaczeniu; znaczeniowa – słowa nabierają znaczenie, zdania układają się w struktury; przedmiotowa – budowanie świata przedstawionego, pojawiają się postacie, opisy miejsca, fabuła; wglądów uschematyzowanych – dotyczy całego świata przedstawionego, schematyczne wyobrażenia względem tego co widzimy naprawdę, słowa budzą skojarzenia, odnosimy się do idei przedmiotów.

Medium schematyczne – w wyobrażenia pojawiają się luki i niedopowiedzenia – miejsca niedookreślone – wynikające się ze struktury warstwowej dzieła i charakteru języka.

Konkretyzacja – proces uzupełniania miejsc dookreślania, dzieło literackie zależy od tego jak zostanie skonkretyzowane; tyle konkretyzacji ile czytelników, ale samo dzieło literackie jest niezmienne; relacja schematu estetycznego, komunikacyjnego.

Przedmiot artystyczny – dzieło w schemacie wypełnienia; nie odebrane.

Przedmiot estetyczny – dzieło w schemacie, proces odbioru; tylko tu rodzi się dzieło literackie.

Dzieło literackie – nie jest przedmiotem realnym; przedmiot realny może przestać istnieć, a dzieło literackie nie, przedmiot intencjonalny, wytwór świadomości twórcy.

2. Hermeneutyka:

- źródła starożytne, a nawet mitologiczne; sposób poznawania, myślenia o świecie;

- patron – Hermes – wysłannik bogów, tłumacz języków bogów, uznawany przez niektórych za wynalazcę języka i pisma;

- hermeneuta – pośrednik, tłumacz, który dzięki znajomości języka czyni zrozumiałym tym to co nie zostało zrozumiane lub co już nie jest zrozumiałe; ma przywracać nas do przeszłości;

- hermenewien – interpretować;

- hermeneia – interpretacja, zroumienie;

- biblijna – działalność ojców kościoła – II-VIII w.n.e., praca na tekście, zlikwidowanie napięcia pomiędzy ST, a NT; oczyszczenie z alegoryczności, powrót do tekstów źródłowych – egzegeza – praca na tekstach świętych;

- tradycja prawnicza – interpretacja, wykładnia;

- żydowska, mistyczna – mistyczna tradycja żydowska, podstawa to alfabet hebrajski;

- I.E.D. Schleiermachera – 18/19 w., początki jako dyscypliny teoretycznej, poszukiwał uniwersalnych, powszechnie obowiązujących reguł zrozumienia;

- interpretacja gramatyczna – własności charakterystyczne, reprezentacyjne daną kulturę, poszukiwanie tego co ogólne;

- interpretacja techniczna – niepowtarzalność twórcy i jego dzieła; poszukiwanie tego co indywidualne; charakter psychologiczny; rozwiązanie kontaktu z subiektywnością autora i odgadnięcie jego intencji;

- 19/20 wiek:

• przyrodnicze – wyjaśnione; humanistyczne – rozumienie za pośrednictwem;

• sztuka rozumienia, która docieka z interpretacji zawartych w piśmie, śladów ludzkiej egzystencji

• hermentyka psychologiczna.

- 20 wiek:

• h. ontologiczna, literacka,

• M. Heidegger – odnowiciel hermeneutyki, ’27 – “Bycie i czas”, rozumienie to nie poznanie, ale sposób istnienia; rozumienie przeniesione w obszar codzienności; rozumienie jest konsekwencją bycia w świecie; bycie – podstawa egzystencji, świata, tego co jest, skrywa się; jedyny język który chwyta bycie to poezja – język specyficzny, hermetyczny;

• H.G.Gadamer – 1900 – 2002r., ’60 r. – “Prawda i metoda” – wszelkie zrozumienie ma charakter językowy; fuzja horyzontów- idealny finał rozumienia, stopienie perspektyw tekstu i czytelnika;

• P. Ricoeur – 1913-2005 r.; “Czas I opowieść” – interpretacja jest samo rozumieniem, tożsamość narracyjna.