Streszczenie „Świętoszka”

AKT I
Scena 1

Pani Pernelle, Flipota, Marianna, Doryna, Damis, Kleant 
Pierwsza scena Świętoszka to typowa ekspozycja dramatu. Dzięki Pani Pernelle poznajemy wszystkich mieszkańców domu Orgona i dowiadujemy się, że źródłem nieporozumień jest Tartuffe. Pani Pernelle broni Świętoszka, podczas gdy reszta rodziny (poza Orgonem) jest jemu przeciwna.

Scena 2
Kleant, Doryna
Służąca – Doryna mówi o tym, jak zmienił się pan Orgon, odkąd poznał Tartuffe’a.

Scena 3
Elmira, Marianna, Damis, Kleant, Doryna
Kleant – brat Elmiry (żony Orgona) ma jakąś sprawę do szwagra i postanawia na niego czekać.

Scena 4
Klenat, Damis, Doryna
Damis (syn Orgona) planuje pobrać się z siostrą Walerego – bogdanka swojej siostry – Elmiry. Młodzieniec prosi swojego wuja, by ten wspomniał o tym Orgonowi.

Scena 5
Orgon, Kleant, Doryna
Jedna z najkomiczniejszych scen w utworze. Orgon, który powrócił do domu po dłuższej nieobecności prosi Dorynę, by zdała mu relację z tego, co działo się pod jego nieobecność. Służąca opowiada o chorobie pani Elmiry, alemężczyzna zamiast słuchać ciągle wypytuje się o to, jak ma się Tartuffe. Mimo, że Świętoszek jadł za dwóch, spał jak dziecko i pił wino na śniadanie, to dla Orgona był „biedaczkiem”.

Scena 6
Orgon, Kleant
Kleant próbuje przekonać swojego szwagra co do tego, że Tartuffe jest zwykłym oszustem, który poprzez swoją fałszywą pobożność próbuje wkupić się w łaski bogatego mieszczanina. Pomimo, że argumenty Kleant są bardzo racjonalne i rzeczowe, Orgon nie zmienia swojego zdania na temat Świętoszka, a wręcz przeciwnie, planuje oddać mu swoją córkę Mariannę za żonę. Kleant śpieszy, by poinformować o tym Walerego.

AKT II
Scena 1

Orgon, Marianna
Orgon próbuje przekonać Mariannę do ślubu z Tartuffe’em. Dziewczyna nie potrafi się przeciwstawić ojcu.

Scena 2
Orgon, Marianna, Doryna (wchodzi po cichu i staje niedostrzeżona za Orgonem)
Rozmowę Orgona z Marianną posłuje Doryna. Gdy dochodzi do służącej, że mężczyzna próbuje zmusić córkę do poślubienia Tartuffe’a stawia się w obronie Marianny. Służąca dowodzi, że małżeństwa z przymusu nie mają nigdy szans na powodzenie. Doryna kłóci się wręcz ze swoim panem, co doprowadza go do wściekłości.

Scena 3
Marianna, Doryna
Doryna ma za złe Mariannie, że ta nie potrafi się sprzeciwić ojcu i służąca musi za nią nadstawiać karku. Młódka zapewnia, że jeżeli Orgon zmusi ją do poślubienia Tartuffe’a, to popełni samobójstwo.

Scena 4
Walery, Marianna, Doryna
Do mieszkania wszedł Walery – ukochany Marianny. Mężczyzna dowiedział się o planach Orgona. Między parą kochanków dochodzi do kłótni, ponieważ oboje zarzucają sobie, że nie robią nic, aby odwieść ojca dziewczyny od jego szalonego pomysłu. Dorynie, wręcz siłą, udaje się pogodzić zwaśnioną parę.

AKT III
Scena 1

Damis, Doryna
Damis dowiaduje się o planie ojca, który krzyżuje nie tylko plany Marianny, ale i jego. Wściekły postanawia rozliczyć się z Tartuffe’em, ale Doryna twierdzi, że lepiej pozostawić tę sprawę pani Elmirze, ponieważ ona ma największy wpływ na Świętoszka. Damis ukrywa się w gabinecie, obok pokoju, gdzie ma dojść do spotkania jego macochy z niechcianym gościem.

Scena 2
Tartuffe, Doryna
Pomimo, że to już trzeci akt, to dopiero teraz poznajemy Tartuffe’a. Świętoszek udając się na spotkanie z Elmirą, zakrywa pierś Doryna, ponieważ jej widok powoduje u niego napływ grzesznych myśli.

Scena 3
Elmira, Tartuffe
Tartuffe napastuje Elmirę, namawia ją do zdrady męża. Obiecuje kobiecie, że nikt się o tym nie dowie. Kobieta szantażuje Świętoszka, że albo on nakłoni Orgona, by Marianna wzięła ślub z Walerym, albo ona doniesie mężowi o tym, że Tartuffe nakłaniał ją do zdrady.

Scena 4
Elmira, Damis, Tartuffe
Damis nakrywa macochę z Tartuffe’em i zapewnia, że wszystko słyszał i że o wszystkim doniesie ojcu. Kobietapróbuje go przekonać, że lepiej będzie, jeśli nikt o niczym się nie dowie, bo wtedy wdzięczność Świętoszka może przynieść wszystkim spore korzyści. Damis nie słucha jednak swojej macochy.

Scena 5
Orgon, Elmira, Damis, Tartuffe
Damis mówi Orgonowi o zamiarach Tartuffe’a wobec Elmiry.

Scena 6
Orgon, Damis, Tartuffe
Pomimo, że Tartuffe przyznał się do wszystkiego, co zarzucał mu Damis, to Orgon nazwał „zdrajcą” swojego syna i przegnał go z domu.

Scena 7
Orgon, Tartuffe
Orgon postanawia, że cały swój majątek przepisze na Tartuffe’a – swojego jedynego przyjaciela. Zapewnia też Świętoszka, że nie dba o to, co pozostali domownicy mówią na jego temat.

AKT IV
Scena 1

Kleant, Tartuffe
Kleant dowiaduje się o zajściach, jakie miały miejsce w domu Orgona. Zarzuca Tartuffe’owi, że ten, jako prawdziwy chrześcijanin, powinien przyznać się do wszystkiego i opuścić dom jego szwagra. Świętoszek zdaje sobie sprawę, że nie odeprze argumentów Kleant i wychodzi pośpiesznie z domu.

Scena 2
Elmira, Marianna, Kleant, Doryna
Doryna przekonuje Kleanta, aby ten pomógł Mariannie i Waleremu w sprawie ich ślubu.

Scena 3
Ci sami i Orgon
Orgon mówi, że postanowił wydać Mariannę za Tartuffe’a i nikt nie odwiedzie go od tej decyzji. Elmira postanawia wziąć sprawy w swoje ręce i nakazuje Dorynie wezwać Świętoszka.

Scena 4
Elmira, Orgon
Elmira nakłania swojego męża, by ten schował się pod stołem i stamtąd nasłuchiwał jej rozmowy z Tartuffe’em.

Scena 5
Tartuffe, Elmira, Orgon (pod stołem)
Tartuffe wykazuje się swoją bezczelnością i bez ogródek żąda od Elmiry dowodu jej miłości. Świętoszek nie dość, że namawia kobietę do zdrady, to jeszcze obraża jej męża. Siedzący pod stołem Orgon nie wierzy własnym uszom. Elmira prosi Tartuffe’a, by ten rozejrzał się po domu, czy aby na pewno nikt im nie przeszkodzi.

Scena 6
Orgon, Elmira
Orgon przyznaje, że dał się zwieść Świętoszkowi. Gdy Tartuffe zbliża się do pokoju, mężczyzna chowa się za plecami żony.

Scena 7
Tartuffe, Elmira, Orgon
Dochodzi do konfrontacji Orgona ze Świętoszkiem. Mieszczaninowi zdaje się, że może przepędzić Tartuffe’a zmieszkania, ale okazuje się, że to on musie się z niego wynieść. Dzieje się tak na skutek wcześniej decyzji o przepisaniu całego majątku na Tartuffe’a.


Scena 8
Elmira, Orgon 
Orgon przyznaje się zdezorientowanej małżonce do swoich błędów.

AKT V
Scena 1

Kleant, Orgon
Orgon zdradza Kleantowi, że powierzył Świętoszkowi szkatułkę zawierającą pewne dokumenty kompromitujące jego osobę. Obawiał się, że Tartuffe wykorzysta te świadectwa do oczernienia go.

Scena 2
Orgon, Kleant, Damis
Damis powraca do mieszkania swojego ojca i poprzysięga, że rozprawi się z Tartuffe’em.

Scena 3
Pani Pernelle, Orgon, Elmira, Kleant, Marianna, Damis, Doryna
W mieszkaniu pojawia się pani Pernelle, która nie może uwierzyć w nikczemność Świętoszka, nawet słowa Orgona nie przekonują jej. Do drzwi puka Pan Zgoda.

Scena 4
Orgon, Pani Pernelle, Elmira, Marianna, Kleant, Damis, Doryna, Pan Zgoda
Pan Zgoda okazał się być wysłannikiem Tartuffe’a. Mężczyzna przedstawił zgromadzonym dokumenty nakazujące rodzinie Orgona wyprowadzkę.

Scena 5
Orgon, Pani Pernelle, Elmira, Kleant, Marianna, Damis, Doryna
Domownicy zastanawiają się, jak wybrnąć z kłopotliwej sytuacji.

Scena 6
Walery, Orgon, Pani Pernelle, Elmira, Kleant, Marianna, Damis, Doryna

Walery doniósł domownikom, że Tartuffe udał się do księcia i przedłożył mu dokumenty kompromitujące Orgona. Narzeczony Marianny zorganizował ucieczkę dla ojca swojej narzeczonej.

Scena 7
Tartuffe, Orgon, Oficer gwardii, Pani Pernelle, Elmira, Kleant, Marianna, Walery, Damis, Doryna
Tartuffe wszedł do mieszkania w towarzystwie oficera gwardii. Okazuje się, że funkcjonariusz, na rozkaz księcia, zamiast Orgona aresztuje Świętoszka.

Scena 8
Pani Pernelle, Orgon, Elmira, Marianna, Kleant, Walery, Damis, Doryna
Domownicy postanawiają, że udadzą się do władcy i podziękują mu za oczyszczenie Orgona z zarzutów.

Geneza, czas i miejsce akcji „Świętoszka”

Geneza utworu

Utwór powstał z buntu Moliera wobec panującej dookoła obłudy i fałszywej pobożności. Świętoszek składał się pierwotnie z trzech aktów. Sztuka została zakazana zaraz po premierze (12 maja 1664 roku), ponieważ król Francji Ludwik XIV, chociaż był mecenasem teatru, nie mógł zgodzić się na atakowanie religii i moralności.

Molier próbował przerobić sztukę tak, aby nie godziła w niczyje uczucia i pod tytułem Szalbierz została wystawiona na deskach paryskiego teatru w 1667 roku. Co ciekawe, zmianie uległy nawet imiona głównych bohaterów – np. Świętoszek nazywał się Panulf. Komedia została jednak ponownie zakazana, a arcybiskup Paryża nałożył klątwę na każdego, kto przeczyta dzieło Moliera. 

5 lutego 1669 roku utwór otrzymał ostateczną wersję i tytuł – Świętoszek. W wersji znanej nam do dziś, spektakl nie został już zdjęty ze sceny.

Czas i miejsce akcji

„Rzecz dzieje się w Paryżu”, a dokładniej w mieszkaniu pana Orgona, typowego, zamożnego mieszczanina. Mieszkanie to jest duże, dwukondygnacyjne. Miejsce akcji nie jest dokładnie opisane w utworze.

Sztuka było stworzona jako współczesna, toteż czas akcji to prawdopodobnie rok 1664. 

Problematyka „Świętoszka”

Świętoszek jest dziełem piętnującym często spotykane w siedemnastowiecznej Francji zjawiska, takie jak fałszywa, powierzchowna pobożność, obłuda czy interesowanie się życiem innych. Nie przymykał oczu na obserwowanenegatywne zjawiska, przez co przysporzył sobie wielu wrogów, ludzi, którzy zajmowali się tylko przyziemnymi korzyściami. Z ust Tartuffe’a padają takie słowa:

„(…) zło naszych postępków w ich rozgłosie leży.
Zgorszenie świata – oto, co sumienie gniecie,
I wcale ten nie grzeszy, kto grzeszy w sekrecie”.

Myśl tę można porównać z mottem przewodnim Anieli Dulskiej, tytułowej bohaterki komedii Gabrieli Zapolskiej pt. „Moralność pani Dulskiej”, a mianowicie:  „(…) na to mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o tym nie wiedział.”

Gdy ten główny bohater Świętoszka został pozbawiony maski fałszywej pobożności i ukazał swoje prawdziwe oblicze - doszło do konfrontacji pozorów z rzeczywistością, co stanowiło punkt kulminacyjny komedii. Orgon i Pani Pernelle do ostatniej chwili bronili się przed kolącą ich w oczy prawdą, czyli faktem, że Świętoszek okazał się oszustem. Poprzez tę konfrontację poruszony został problem łatwowierności. Takie cechy jak bezkrytycyzm i zaślepienie zostały w Świętoszku skarcone i ośmieszone. Molier pokazał, że tacy ludzie jak Orgon, czy jego matka, są pożywką dla czyhających oszustów. 

Ta oświeceniowa komedia jest również satyrą na stosunki służby i jej pracodawców. Ciekawą postacią z tego punktu widzenia jest Doryna, panna respektowa (czyli służąca) Marianny. Rezolutna kobieta często wykazuje się swoim złośliwym poczuciem humoru, przez co ożywia akcję. Zachowuje się jak członkini rodziny Orgona. Jawnie przeciwstawia się Pani Pernelle, kpi z pana domu i buntuje Mariannę przeciwko niemu.

Nie znosi Tartuffe’a i jako jedyna mówi mu to wprost. Dobry humor nigdy jej nie opuszcza. Można powiedzieć, że postać ta jest ustami Moliera, wypowiada jego poglądy na zastaną, zakłamaną i obłudną rzeczywistość.

Świętoszek to zatem utwór, który nadal w XXI wieku bawi nie tylko swym humorem, lecz i poruszaną problematyka, aktualną od czasów najstarszych.

Komizm i humor w „Świętoszku”

Pomimo, że tematyka dzieła jest bardzo poważna, to nie brakuje w nim komizmu i humoru. Zdarzają się sytuacje komiczne, np. Tartuffe zasłaniający pierś Doryny, której widok mógł spowodować u niego powstanie grzesznych myśli; siedzący pod stołem Orgon przekonujący się na własne uszy o zamiarach Świętoszka; Doryna biegająca po scenie i przyciągająca do siebie Mariannę i Walerego. 

Świętoszek, jako komedia charakterów obfituje także w komizm postaci, np. Orgon, Pani Pernelle, i sam Tartuffe są nakreśleni w tak przesadny sposób, że wszystko co robią wydaje się być śmieszne. Cechą pióra Moliera, która znalazła także swoje zastosowanie w Świętoszku jest komizm języka. W tej materii bryluje zwłaszcza Doryna, która ciętym humorem kwituje niemal każde wydarzenie w domu, np. tak zareagowała, gdy Tartuffe zakrył jej piersi chustką:

„Ho, ho, coś na zgorszenie pan wrażliwy bardzo,
i zmysły pańskie widać pokusą nie gardzą!
Nie wiem, na co tam panu zaraz idzie chętka,
Lecz ja znów do pożądań nie jestem taka prędka
I choćbyś stał tu nagi od dołu do góry
Nie skusiłby mnie widok całej pańskiej skóry ”

Jedną z najsłynniejszych scen pochodzących ze Świętoszka jest ta, w której Orgon, po powrocie do domu, zapytał Dorynę o to, co działo się w mieszkaniu pod jego nieobecność. Służąca opowiadała mu o chorobie pani Elmiry, ale mężczyzna wciąż jej przerywał wypytując o Tartuffe’a. Gdy kobieta odpowiadała, że Świętoszek ma się dobrze, je za dwóch, śpi bez najmniejszych problemów, jego twarz zdobią rumieńce, a do śniadania pije najlepsze czerwone wino, Orgon nazywa swojego przyjaciela „biedaczkiem”, kompletnie nie przejmując się chorobą żony. Scena ta została sparodiowana w ostatnim akcie. Gdy zdenerwowany Orgon opowiada swojej matce o tym, jak oszukał go Tartuffe, Doryna zadrwiła z niego nazywając go „biedaczkiem”.

Komizm postaci najlepiej uwidoczniony jest u Tartuffe’a. Tytułowy bohater jest tak przedstawiony, że niemal każda jego wypowiedź bawi odbiorcę. Postać można scharakteryzować najprościej jako rubasznego bawidamka, który ukrywa się za maską pobożnego człowieka. Gdy wie, że jest obserwowany przez domowników, zachowuje się jak święty, chociaż w jego słowach łatwo da się wyczuć obłudę.

Charakterystyka Tartuffe`a

Tytułowy Świętoszek to religijny hipokryta, który swoją fałszywą pobożnością mami Orgona, aby położyć rękę na jego majątku. Wywodzi się ze szlachty, ale stracił cały swój dobytek i szuka sposobu, aby ponownie się wzbogacić. Zwrócił na siebie uwagę Orgona, poprzez swoją przesadną pobożność. Dzięki temu wkupił się w łaski zamożnego szlachcica, który przyjął go do swojego domu. Tak jego historię opisuje Doryna:

„(…) trudno już ścierpieć, a zwłaszcza
Patrzeć, jak ten przybłęda w domu się rozgaszcza,
Jak ten dziad, co gdy przyszedł, buty miał podarte,
(…) Dzisiaj, zapominając łatwo o swej nędzy,
Do roli pana domu ciśnie się czym prędzej”.

O tym, że tytułowy bohater nie jest świętym, świadczy fakt, iż próbuje on romansować z Elmirą – żoną swojego wybawcy. Komizm tej postaci widać najlepiej, gdy nalega, by Doryna, rozmawiając z nim, zakryła chustą swoje piersi, ponieważ widok ten przywodzi mu na myśl grzeszne wyobrażenia. 

Nie jest jednak prostym naciągaczem czy szarlatanem, ale wykwintnym aktorem, wypowiadającym się zawsze w elokwentny sposób. Mężczyzna zdaje sobie sprawę, że nie wszyscy nabierają się na jego sztuczki, ale nic sobie z tego nie robi, ponieważ pan domu jest jego protektorem. Do tego stopnia potrafi zawładnąć Orgonem, że ten przepisał na niego cały swój majątek. 

Bohater jest jednak postacią dwulicową i bezczelną. Wykorzystuje naiwność swojego wybawcy, drwi sobie z niego:

„Wszak to człowiek stworzony, by go za nos wodzić”.

Po zdemaskowaniu jego prawdziwych zamiarów okazało się, że jest nie tylko dwulicowy, ale i bezwzględny. Bez skrupułów rozkazał przeprowadzenie eksmisji całej rodziny Orgona z mieszkania, które w świetle prawa należało teraz do niego. 

Postać ta jednak zostaje ukarana. Oficer gwardii zaaresztował go, ponieważ książę rozpoznał w nim od dawna poszukiwanego oszusta. 

Jerzy Adamski tak scharakteryzował tę postać: „Tartuffe nie ma żadnych przekonań, prócz przekonania do pieniędzy,kobiet i dobrego jedzenia; żadnych pragnień, prócz niepohamowanej żądzy władzy. Ten człowiek w nic nie wierzy i dlatego właśnie jego działanie jest skuteczne”. 

Najlepiej postać Tartuffe’a w dramacie opisała Doryna w rozmowie z Panią Pernelle:

„Przed panią on świętego udaje niby to,
A jest, mogłabym przysiąc, czystym hipokrytą”

Charakterystyka Orgona

Orgon jest postacią złożoną. Z treści dramatu wynika, że za młodu był walczącym u boku króla człowiekiem. Przed rozpoczęciem akcji Świętoszka był człowiekiem racjonalnym i szanowanym przez rodzinę. Można przypuszczać, że z wiekiem zapragnął zbliżyć się do Boga i poszukiwał osoby, która mu to ułatwi. Na swoje nieszczęście poznał Tartuffe’a. Orgon bardzo długo pozostawał pod wpływem swojego przyjaciela. Mężczyzna dawał się manipulować Świętoszkowi, który skłócił go z rodziną. Doszło nawet do tego, że Orgon postanowił złamać wcześniej dane słowoWaleremu i ofiarować Tartuffe’owi rękę swojej córki Marianny. Naiwnie zaślepiony powierzchowną pobożnością swojego gościa zwierzył mu się ze swoich największych tajemnic, a w akcie złości na swojego syna uczynił ze Świętoszka jedynego spadkobiercę swojego majątku. 


Jako głowa rodziny jest bardzo stanowczy, a wręcz uparty. W jego sposobie kierowania domem można dopatrzyć się elementów tyranii. Narzucił swoją wolę Mariannie, każąc jej wyjść za Tartuffe’a i pozostał nieubłagany w tej kwestii, co świadczyło także o jego egoizmie. W kontaktach z synem był bardzo wybuchowy. Po jednej z kłótni (o Świętoszka, oczywiście), przepędza Damisa z domu i wydziedzicza go.

Jego zaślepienie Tartuffe’em trwało do momentu, gdy sam, na własne oczy przekonał się, kim naprawdę był Świętoszek. Jego przeszłość uratowała go przed teraźniejszością. Za zasługi wobec króla wszelkie umowy i dokumenty działające na jego niekorzyść zostały unieważnione przez księcia. 

Tak postać tę scharakteryzował Jerzy Adamski: „Orgon, który ma ideały, który uparcie broni raz powziętych, głębokich przekonań, przegrywa; doprowadza siebie i innych do ruiny”.