WYKŁADY Z PRAWA RZYMSKIEGO

WYKŁAD I

Średniowieczna, nowożytna i współczesna Europa kształtowała się i kształtuje pod wpływem kultury antycznej, pod wpływem kultury grecko – rzymskiej.

Czynniki, które się wysunęły na czoło przy wywieraniu tego wpływu, to:

• grecka filozofia – ucząca mądrości i piękna

• chrześcijaństwo – usiłujące oprzeć stosunki między ludźmi, ich grupami, narodami, państwami na pokoju i miłości

• prawo rzymskie prywatne – kształtujące się w różnych miejscach i czasie w Europie różniące się intensywnością, regulujące stosunki między mieszkańcami.

Prawa antyczne:

• prawa państw wschodu i państw starożytnej Mezopotamii (Egipt, Izrael, Sumer, Akkadu, Babilon)

• prawa greckie (helleńskie i hellenistyczne)

• prawa rzymskie

PRAWO RZYMSKIE tworzyło się w następujący sposób. Na początku powstawała jakaś norma moralna, coś, co ludzie uważali za słuszne. Gdy owa norma uzyskała powszechną akceptację była transponowana do systemu prawnego poprzez prawotwórczą działalność prawników, którzy w sswoich kancelariach przystosowywali i interpretowali normy. Ta interperatcja była traktowana, jako źródło prawa.

System prawa rzymskiego był stabilny, nie pdlegał fluktuacji ze względu na zmiany polityczne i społeczne. System tego prawa był kodeksem wartości.

Prawo rzymskie rozwijało się jako wypadkowa wielu kultur, zwyczajów, procesów polityczno społecznych na terenie starożytnej Italii.

Kodeks Hammurabiego – 1792 r. p.n.e. – 1750 r. p.n.e.

Prawa helleńskie – prawa państw starożytnej Grecji

Prawa hellenistyczne – prawa powstałe pod wpływem kultury greckiej rozpowszechnionej w świecie antycznym od Aleksandra Macedońskiego

BABILONIA

Wcześniejsze zbiory prawne:

• prawa władcy sumeryjskiego Urukaginy z Lagasz (ok. 2400 r. p.n.e.)

• władca sumeryjski Ur Nammu z miasta Ur (panujący w latach ok. 2061-2043 r. p.n.e.) autor zbioru prawa zwanego Kodeksem Ur-Nammu, który dotrwał do naszych czasów.

• Lipit Isztar, władca Isinu (1875 – 1865 r. p.n.e.) wydał zbiór praw zwanych Kodeks Lipit – Isztar.

• tzw. prawa z Esznumy – państwa o wielkim znaczeniu, sąsiadujące z Babilonią na północnym wschodzie, wydane najprawdopodobniej przez władcę Bibalamę. Kodeks jest datowany ok. 1830 r. p.n.e.

Prawo rzymskie – rozwój przez XVI stuleci:

• ab urbe conditio – poł. VIII w. p.n.e. (od założenia miasta)

• do śmierci Justyniana – listopad 565 r.

SENTENCJE:

1. ars boni et aequi – prawo jest sztuką dobra i słuszności

2. Sprawiedliwość to:

constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuere – stałe nastawienie woli do oddania każdemu tego, co mu się należy

1. honeste vivere, alterum non laedere, suum ciuque tribuere – szlachetnie żyć, drugiego nie krzywdzić, każdemu oddać co mu się należy.

2. audiatur et altera pars – należy wysłuchać i drugiej strony

Po śmierci Justyniana prawo rzymskie rozpoczęło tryumfalny pochód przez kraje Europy. Mimo upadku Rzymu prawo rzymskie przetrwało nawet w państwach feudalnych.

Oddziaływanie prawa rzymskiego:

• bezpośrednie przejęcie przepisów i norm we współczesności

• wpływy rzymskie polegające na przejmowaniu pojęć, systematyki i metod badawczych stosowanych przez jurysprudencję

• obecność „ducha praw rzymskich” i zasad funkcjonowania we współczesnych krajach Europy składających się na kulturę prawną.

Inne znaczenie prawa rzymskiego:

• prawo rzymskie – bizantyjskie (obowiązuje w Cesarstwie Bizantyjskim po Justynianie)

• prawo rzymskie – kanoniczne (zachowane przez kościół)

• prawo rzymskie – holenderskie

• prawo rzymskie – barbarzyńskie ( np.: leges Romanae barbarorum)

W polskim Kodeksie Cywilnym znajdują się bezpośrednie zastosowania rzymskich paremii:

1. actus stimulatus nullus est momenti (art. 83 §1 kc – czynność prawa pozorna jest nieważna)

2. prior tempore potior iure (art. 249 kc – pierwszy w czasie, lepszy w prawie)

3. agere non valenti non currit praescriptio (art. 122 kc – przedawnienie biegnie względem tego, kto jest niezdolny do dochodzenia swych roszczeń przed sądem)

Lepszy jest ten, kto daną rzecz posiada.

Prawo rzymskie przetrwało głównie i jest obecne w definicjach i sentencjach.

Prawo rzymskie, to matka europejskiej nauki prawa i stanowi międzynarodowe źródło porozumiewania się prawników.

ETAPY ROZWOJU PRAWA RZYMSKIEGO

okres królewski

(753 r. p.n.e. – 509 r. p.n.e.)

pryncypat

(27 r. p.n.e. – 284 r.)

republika

(509 r. p.n.e. – 27 r. p.n.e.)

dominat

(284 r. – 476 r. dla cesarstwa zachodniego;

cesarstwo wschodnie po śmierci Justyniana

przechodzi w cesarstwo bizantyjskie)

Prawo rzymskie w swoich etapach nie pokrywa się.

przejęcie władzy

przez Oktawiana Augusta

reformy państwowe Dioklecjana

nadanie princepsowi tytułu boskiego –

władza absolutna, pełne jednowładztwo,

upadek senatu

królestwo republika pryncypat dominat

wczesna późna

- 753r. – 509r. IVw.p.n.e. -27r. 0 283/284 r. 476r.

Okres rozwoju prawa klasycznego

okres prawa okres prawa

archaicznego prawo prawo poklasycznego

przedklasyczne klasyczne

- 753 r. IIIw.p.n.e. -27r. 0 234/235r. 476r. 565r.

koniec panowania

dynastii Sewerów

początek wojen punickich koniec imperium

Rzymu z Kartaginą zachodniorzymskiego

koniec etapu justyniańskiego

w prawie poklasycznym

Prawo poklasyczne charakteryzowało się wulgaryzacją. W skutek różnych czynników zewnętrznych nastąpiło zatarcie się granic pomiędzy instytucjami prawa rzymskiego, nastąpiło jego przemieszanie z prawami ludów podbitych, które teraz sięgały po samodzielność. Kres zachodniego cesarstwa nie oznaczał zupełnego końca prawa poklasycznego. Istniało jeszcze cesarstwo wschodnie, które się rozwijało. Tam prawo poklasyczne trwało do kresu starożytności i rozpoczęcia średniowiecza (do VIw. – 565r.)

IUS – FAS:

ius – prawo stanowiące wynik działalności ludzkiej i chronione środkami przymusu ze strony państwa oraz wynikłe stąd uprawnienia. Wykroczenie poza sferę ius stanowiło bezprawie „iniuria” i zagrożone było sankcją.

fas – sfera działania człowieka dozwolona i chroniona przez religię; prawo określane i chronione przez bóstwa (bóstwa wykazywały cechy ludzkie). Naruszenie fas nazywano „nefas” i ściągało na sprawcę sankcję z zakresu prawa religijnego (wywoływało zemstę bogów).

Rzymianie stali na stanowisku pośrednim między religijnością a laicyzacją. System religii rzymskiej przenikał się z systemem prawa. Istniał więc związek między fas a ius, choć formalnie te kategorie nie były ze sobą tożsame. Ius oparte było na fas, czyli nakazach moralnych i religijnych. Rzym budował system prawny w oparciu o kodeks etyczny wynikający z wierzeń. Według Ulpiana do zasad prawa zaliczano: „żyć uczciwie, innym nie szkodzić, każdemu oddać, co się mu należy”.

IUS-FAS

prawo przedmiotowe prawo podmiotowe

(przepisy prawa) (wynikało z przedmiotowego)

Prawo przedmiotowe:

1. prawo publiczne – stosunki dotyczące państwa

2. prawo prywatne – interesy jednostki

Granice powyższego podziału były słabe. Zaczęły przesuwać się na korzyść prawa publicznego. Sfera interesów prywatnych zaczęła powoli wkraczać w sferę interesów publicznych. Wraz z rozwojem prawa skurczyła się sfera praw prywatnych, zwłaszcza w okresie jednowładztwa. Państwo reglamentowało wówczas stosunki prywatne twierdząc, że stanowią one zagrożenie. Wyrządzenie komuś krzywdy, które dotąd stanowiło przestępstwo prywatne było penalizowane na drodze przepisów karnych i stawało się normą prawa publicznego.

ad. a) Prawo publiczne:

W sferze zainteresowania prawa publicznego znajdowały się takie zagadnienia, jak: zakres kompetencji organów państwa (prawo konstytucyjne), organizacja jego administracji, zapewnienie porządku wewnętrznego oraz bezpieczeństwa zewnętrznego, określenie funkcji państwa.

ad. b) Prawo prywatne:

Sferę zainteresowania prawa prywatnego stanowiły stosunki między osobami (głównie fizycznymi) tak rodzinne, jak majątkowe. W zakres prawa prywatnego wchodziły takie zagadnienia jak: własność, zaciąganie zobowiązań, odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązania lub za wyrządzenie szkody, stanowisko prawne osób i ich pozycja w rzymskiej familia, dziedziczenie.

Prawo prywatne ma następujący podział:

• powszechne

• syngularne (ius singulare) – normy wyjątkowe w stosunku do norm powszechnych. Jedno do drugiego ma się tak jak wyjątek do reguły.

• ius cogens – przepis o charakterze bezwzględnie obowiązującym. Takie przepisy, które muszą być zawsze stosowane przez strony. Strony stosunku prywatnoprawnego nie mogły zmieniać swoimi ustaleniami norm prawa wprowadzonych przez państwo dla dobra ogółu.

• ius dispositivum – prawo o charakterze względnym. Ma ono zastosowanie subsydiarne. Strony mogą daną kwestię rozwiązać inaczej (wtedy przepis dyspozytywny nie obowiązuje. Obowiązuje tylko wtedy, gdy strony wyraźnie inaczej tego nie postanowią). W ius dispositivum w szerokim zakresie istniało uznanie autonomii woli stron, które z dużą swobodą mogły kształtować stosunki prawne między sobą.

• ius strictum (prawo ścisłe) – normy wynikające z tego prawa musiły być przestrzegane w sposób ścisły, bez możliwości modyfikowania. Prawo to wyrażało się paremią: „Dura lex sed lex” – twarde prawo, ale prawo.

• ius aequum – pojawiło się na gruncie młodszej warstwy prawa rzymskiego, tworzonej przez urzędników jurysdykcyjnych, głównie pretorów; prawo oparte na zasadach filozoficznych, słusznych. Reakcja na nadmierny rygoryzm prawa ścisłego. Bardzo swobodna interpretacja nosząca jednak ze sobą pewne niebezpieczeństwa, ponieważ używa czynników pozaprawnych. Ius aequum był stosowany, gdy dana kwestia była nieuregulowana przepisami lub nie odpowiada zmieniającym się stosunkom społecznym.

• prawo materialne - prawa i obowiązki wynikające dla stron z przepisów prawa

• prawo formalne – sposób dochodzenie w drodze sądowej praw i obowiązków stron, czyli sposób dochodzenia roszczeń stron.

Dziś są to normy:

• materialnoprawne, czyli prawo karne i prawo cywilne

• procesowe, czyli proces karny i proces cywilny

PRAWO PRZEDMIOTOWE

prawo publiczne prawo prywatne

powszechne ius cogens ius stricum prawo materialne

i i i i

syngularne ius dispositivum ius aequum prawo formalne

Podział stosunków prywatnoprawnych:

1. stosunki chronione za pomocą skarg – powództw rzeczowych (actiones in rem)

2. stosunki chronione za pomocą skarg – powództw osobowych (actiones in personam)

ad. a) actio in rem:

Jest stosowana wtedy, gdy powód zmierza do wykazania w procesie, że przysługuje mu skuteczne wobec wszystkich prawo władania rzeczą materialną, lub jakieś inne prawo skuteczne wobec wszystkich; to prawo władcze, bezwzględne. Uprawniony na podstawie prawa władczego może uzyskać ochronę prawną w stosunku do każdego, kto prawo to aktualnie narusza; jest ono skuteczne wobec wszystkich (erga omnes). Za pomocą actiones in rem były chronione takie uprawnienia, jak: własność rzeczy materialnych, władza nad osobami wolnymi – ojcowska (patria potestas), władza mężowska (manus), władza nabyta w drodze mancypacji (mancipium) oraz we wcześniejszym okresie, władza opiekuna nad podopiecznym (tutela). Actiones in rem były stosowane także przez dziedzica cywilnego (heres), który żądał wydania spadku od osoby, która dziedzicem nie była. Stosowane były również w przypadku naruszenia praw na rzeczy cudzej, takich jak np.: służebności (servitutes), czy zastaw (hypotheca).

ad. b) actio in personam:

Skargi – powództwa względem osoby były stosowane w przypadku niewywiązywania się przez dłużnika z różnego rodzaju obowiązków prawnych wobec wierzyciela. Actio in personam chroniła prawa podmiotowe o charakterze względnym, określane mianem zobowiązań (obligationes). Podstawą stossowania actio in personam było istnienie wierzyciela (creditor) i dłużnika (debitor). Zobowiązanie powstawało z woli samych stron, to jest przez zawarcie oznaczonej umowy (contractus), której niewykonanie powodowało przewidzianą przez prawo odpowiedzialność. Mogło też powstać przez popełnienie przestępstwa prywatnoprawnego (delictum), które rodziło obowiązek zapłaty kary prywatnej na rzecz poszkodowanego. Prawo zobowiązań znało również inne zdarzenia, prowadzące do powstania obligatio, które dawały podstawę do udzielenia actio in personam. Gdy jedna strona stosunku zobowiązaniowego była tylko wierzycielem, a druga dłużnikiem, występowało tzw. zobowiązanie jednostronne (obligatio unilateralis) np.: obowiązek zwrotu pożyczonych pieniędzy, obowiązek wypełnienia świadczenia przyrzeczonego w ściśle oznaczonej formie, przy użyciu wypowiadanych słownie pytań i odpowiedzi (sponsio, stipulatio), zobowiązanie powstałe w wyniku popełnienia deliktu, zobowiązanie spadkobiercy wobec zapisobiorcy (legatum per damnationem). Zobowiązanie mogło polegać też na wzajemnych obowiązkach stron. W takim przypadku każda strona stosunku zobowiązaniowego była zarówno wierzycielem, jak i dłużnikiem np.: zobowiązanie kupna-sprzedaży

Prawo podmiotowe:

Wynikało z prawa przedmiotowego (całokształt norm prawnych regulujących życie społeczne w drodze przymusu). Z jego tworzą się dla konkretnej jednostki prawa podmiotowe.

Prawo podmiotowe – pewna sfera możliwości postępowania człowieka w określony sposób, zakres mocy czynienia lub zaniechania przez człowieka regulowanej przepisami prawa podmiotowego (mozliwość akceptowanego przez prawo przedmiotowe zachowania się podmiotu):

• bezwzględne – uprawnieniu jednej osoby odpowiada obowiązek po stronie wszystkich innych do określonego zachowania się. Bezpośrednie władztwo osoby nad rzeczą jest rodzajem prawa podmiotowego bezwzględnego. Czyli prawa rzeczowe są prawami bezwzględnymi – uprawnieniu właściciela do posiadania używanej rzeczy odpowiada obowiązek wszystkich do przestrzegania jego prawa własności. Podmiot uprawniony może domagać się określonego zachowania od każdego innego podmiotu. Naruszenie sfery uprawnien podmiotu władnącego stwarza roszczenia kierowane wobec każego naruszyciela.

• względne – prawo skuteczne wobec ściśle określonej osoby. Podmiot uprawniony może domagać się określonego zachowania tylko od konkretnej osoby. Tą drogą powstawały w prawie rzymskim zobowiązania. Np.: umowa jest wiążąca dla dwóch stron. Po jednej stronie jest osoba uprawniona, po drugiej osoba zobowiązana. Prawo względne jest skuteczne tylko między tymi dwoma podmiotami.

PRAWO PODMIOTOWE

bezwzględne względne

(prawa rzeczowe własności) (skuteczne wobec ściśle

określonej osoby)

1. OKRES KRÓLEWSKI:

• okres jurysprudencji kapłańskiej (pontyfikalnej) – do opublikowania w

304. p.n.e. przez Gneiusa Flaviusa zbioru legis actiones.

1. REPUBLIKA:

• początek secesji w 494 r. p.n.e.

• wprowadzenie urzędu cenzora w 443 r. p.n.e.

• wojny samnickie

• dopuszczenie plebejuszy i perygrynów do urzędu pretora

• wojny punickie:

• pierwsza wojna punicka (264r. p.n.e. – 241r. p.n.e.) ~ Sycylia, Sardynia i Korsyka zostają prowincjami rzymskimi

• druga wojna punicka (218r. p.n.e. – 201r. p.n.e.) ~ uzyskanie posiadłości w Hiszpanii

• trzecia wojna punicka (149r. p.n.e. – 146r. p.n.e.) ~ zburzenie Kartaginy – Afryka zostaje prowincją

• wojny macedońskie (215 r. p.n.e. – 168 r. p.n.e.)

• wojny domowe

• zamordowanie Cezara (44 r. p.n.e.)

• w początkach republiki najwyższą władzę sprawował pretor maximus (w imieniu arystokracji). Przysługiwała mu władza wykonawcza, sądownicza, wojskowa. Wybierany był spośród patrycjuszy rzymskich. A gdy zabrakło pretora maximusa władzę przez kilka dni mógł sprawować inter rex.

1. PRYNCYPAT:

• podział prowincji na cesarskie i senackie (27 r. p.n.e.)

1. Dynastia julijsko-klaudyjska:

• wojna domowa - rok czterech cesarzy (68 r. – 69 r.)

1. Dynastia Flawiuszów

2. Dynastia Antoninów

3. Dynastia Sewerów:

• zburzenie Palmiry ~ przywrócenie jedności imperium (273 r.)

W okresie pryncypatu istaniało:

• prawo cesarskie – prawotwórcza działalność cesarzy rzymskich. Normy te nie nawiązywały do poprzednich trzech systemów. Około II w. n.e. podział na ius civile, gentium, honorarium przestał być obowiązujący. Wówczas prawo cesarskie zastąpiło go i stało się obowiązujące

• ius prowinciale – specyficzny, odmienny od rzymskiego systemu praw prowincjonalnych. W oddalanych narodacg podbitych prawo rzzymskie doznawało wulgaryzaji i często miejscowe, silnie zadomowione, cieszące się poważaniem prawo adoptowano. Było to więc prawo rzymskie ale ulegające wpływom lokalnych praw szczepowych (dawne kolonie greckie. Prawo greckie było lepiej wykształcone).

Po 212 r. n.e. podział na ius civile, gentium i honorarium całkowicie stracił znaczenie. Wówczas edykt Karakalli nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom imperium. Podział miał w późnym cesarstwie jednynie „żywot doktrynalny” a nie praktyczny, choć fomalnie nadal istniał. Te trzy systemy weszły przecież do kodyfikacji justyniańckiej, ale w praktyce prawo było jednolite.

1. DOMINAT:

• edykt mediolański ~ uznanie chrześcijaństwa (313 r.)

• I „ustawa o cytowaniu” (321 r.)

• reforma pieniądza (324 r.)

• II „ustawa o cytowaniu” (327 r.)

• Konstantynopol – stolicą cesarstwa (330 r.)

• ustawodawstwo antypogańskie (340 r. – 350 r.)

• ostateczne zniesienie procesu formułkowego (342 r.)

• zakaz kultu pogańskiego – chrześcijaństwo religią państwową (392 r.)

• ostateczny podział cesarstwa na wschodnie i zachodnie (395 r.)

• konstytucja raweńska – „ustawa o cytowaniu” (426 r.)

• zajęcie Rzymu przez Odoakra, króla Herulów – upadek Cesarstwa Zachodniego (476 r.)

• zamknięcie Akademii Platońskiej (529 r.)

• odkrycie w Pizie tekstu Digestów (ok. 1050 r.)

• zajęcie Konstantynopola przez Turków – upadek Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego (1453 r.)

• cesarz w okresie dominatu jest czynnikiem prawotwórczym oraz najwyższym sędzią

• senat organem doradczym cesarza

• władza senatu ograniczała się do miasta Rzym

• przy cesarzu istniała rada państwa , która rozpatrywała na wniosek cesarza sprawy dotyczące sądownictwa, administracji, ustawodawstwa

Rozpoczęto rozróżniać dwa systemy prawa:

• ius vetus – dawny system ius civile, ius gentium, ius honorarium przekazywany głównie przez literaturę prawniczą.

• ius novum – nowe prawo cesarskie

Trójpodział prawa prywatnego:

• początki państwa i prawa rzymskiego

• wojny punickie ( 264 r. p.n.e. – 146 r. p.n.e.)

• kryzys społeczno – ekonomiczny i polityczny połowy III w. n.e.

Za końcowy punkt uznaje się śmierć Justyniana w 565 r. n.e., który dokonał swoistego podsumowania dorobku prawa rzymskiego.

• Okres wojen punickich, to OKRES PRAWA ARCHAICZNEGO. (prawo rzymskie – prawo Kwirytów „ius Quritium”)

• Rozwój Rzymu i jego potęga, to OKRES KLASYCZNY. (od 235 r. p.n.e., do końca wojen punickich – okres prawa uniwersalnego)

• Cesarstwo absolutne (dominat), to ETAP POKLASYCZNY, SCHYŁKOWY (do 585r. n.e. – prawo rzymskie chrześcijańskie)

Edykt cesarza Karakalli z 212 r. n.e. (CONSTITUTIO ANTONIANA):

• nadawał obywatelstwo rzymskie prawie wszystkim mieszkańcom Imperium Rzymskiego

• przeprowadził reformy administracyjne i gospodarcze Dioklecjana

• nastąpił podział Imperium

• wydano edykt mediolański o tolerancji chrześcijan otwierający drogę myśli chrześcijańskiej do prawa. Edykt mediolański wydali: Konstantyn Wielki oraz Cyniusz.

Rozwój prawa rzymskiego prywatnego:

• okres starorzymski ~ do wojen punickich (prawo Kwirytów, czyli Rzymian)

• okres przedklasyczny i klasyczny ~ do 235 r. n.e. (okres prawa uniwersalnego)

• okres poklasyczny i justyniański ~ do 565 r. n.e. (prawo rzymsko – chrześcijańskie)

Podział prawa rzymskiego według Maxa Kasera:

1. Prawo archaiczne (najdawniejsze, oparte przez badaczy na przypuszczeniach)

2. Prawo kwirytarne ( od Ustawy XII Tablic)

3. Prawo przedklasyczne ( od poł. III w. p.n.e. do cesarza Augusta)

4. Prawo klasyczne (od Augusta do końca dynastii Sewerów):

• od Augusta do Hadriana (okres twórczy)

• od Hadriana do Sewerów (praca systematyzująca)

1. Prawo poklasyczne

2. Prawo justyniańskie

Liwiusz pisał o Ustawie XII Tablic jako o źródle wszelkiego prawa publicznego i prywatnego: fansomnis publici privatique iuris.

PRAWO RZYMSKIE

prawo publiczne prawo prywatne

CYCERON:

• do sfery prawa publicznego zaliczał: uchwały senatu i traktaty państwowe: lex, senatus consultus, foedus)

• do sfery prawa prywatnego zaliczał: testamenty, umowy, kontrakt stypulacji mający szerokie zastosowanie w stosunkach zobowiązaniowych: tabulae, pactum conventatum, stipulatio)

PRAWO PRYWATNE WEDŁUG GAIUSA: Omne autem ius quo Timur

W III w. n.e. ULPIAN pisał o dwu positiones w zajmowaniu się prawem:

• podejście publicznoprawne

• podejście prywatne

Prawo publiczne, to całokształt norm dotyczących organów państwowych, struktur administracji, funkcji państwa także w sferze sakralnej.

Prawo publiczne obejmowało zagadnienia związane ze sprawowaniem urzędów państwowych i prywatnych.

Prawo prywatne, to stosunki między osobami w zakresie spraw majątkowych i rodzinnych.

Jako wyznacznik prawa prywatnego można wskazać określenie własności. Prawo prywatne jest punktem wyjściowym dla dalszych podziałów.

W prawie rzymskim wyróżnia się:

• ius civile – prawo własnego państwa

• ius gentium – prawo wspólne wszystkim ludziom

Znaczenia terminu „prawo rzymskie” według Riccarda Orestano:

1. prawo historyczne starożytnego Rzymu

2. tradycja romanistyczna w historii formowania się prawodawstw

3. „prawo powszechne” (ius commune) – system prawny stworzony w Europie na gruncie prawa rzymskiego, który oddziaływał na praktykę i doktrynę prawną licznych państw europejskich.

4. „pandektystyka” (usus modernus pandectarum) – traktowana jako współczesne prawo rzymskie

5. nauka prawa rzymskiego

6. „romanizm”

WYKŁAD II i III

Starożytni Rzymianie pod pojęciem ius rozumieli prawo prywatne.

PRAWO PRYWATNE WEDŁUG GAIUSA:

• wszelkie prawo, którym się posługujemy

• wszelkie narody rządzą się prawem, posługując się ius civile oraz ius gentium.

IUS CIVILE:

ius civile (zwne też ius quiritum; Kwirytami nazywano pierwotnych obywateli gminy rzymskiej) było prawem właściwym dla obywateli rzymskich (zamieszkujących pierwotny obszar Rzymu jak również pięciomilowy okręg wokół miasta) i ich potomków, niezależnie od tego czy dotyczyły zagadnień prawa publicznego, czy prywatnego. Reguły ius civile miały zastosowanie tylko o stosunkach między obywatelami rzymskimi, niedostępne natomiast były dla stosunków pomiędzy Perygrynami i Rzymianami. Z biegiem czasu termin ten zaczęto odnosić do prawa prywatnego. Cechami charakterystycznymi były formalizm i przywiązanie do tradycji. Ta warstwa prawa rzymskiego opierała się na uznaniu skuteczności prawnej niewielkiej ilości ściśle określonych zachowań rodzących skutki prawne. Wraz z rozwojem wymiany handlowej i obrotu gospodarczego stawało się prawem niewystarczającym dla regulowania stosunków w imperium. Stąd powstanie ius gentium i ius honorarium. Ius civile określne jest niekiedy jako ius strictum (prawo ścisłe), a czynności prawne wywodzące się z tej archaicznej warstwy prawa rzymskiego są określane jako negotia stricti iuris. Prawem przeciwnym do ius civile było ius peregrinorum (prawo dotyczące cudzoziemców)

Takimi aktami w prawie archaicznym są:

• czynności dokonywane z użyciem spiżu i wagi z zachowaniem określonej formalistyki (wypowiadanie ściśle oznaczonych słów i dokonywanie symbolicznych gestów, w obecności pięciu świadków i trzymającego wagę libripensa);

• przyrzeczenie wykonania w przyszłości określonego świadczenia poprzez zapytanie wierzyciela i odpowiedź twierdzącą dłużnika z użyciem wypowiedzianego w pytaniu sponsio;

• formuły wypowiadane przed pretorem w najdawniejszym rzymskim postępowaniu sądowym (legis actiones)

ius civile nie było jednak zespołem norm prawnych całkowicie zamkniętym. Rozwijało się ono przez działalność ustawodawczą (ustawy zgromadzeń ludowych – leges, a po lex Hortensia też i zgromadzeń plebejskich), uznawanie zwyczaju, przenikanie norm wykształconych w ius gentium i edykcie pretorskim oraz działalność interpretacyjną prawników. Przy stosowaniu tych archaicznych przepisów ustawy XII tablic, które nie odpowiadały nowym warunkom społecznym i gospodarczym, ogromna rola przypadła twórczej wykładni (interpretatio) dokonywanej przez prawników. Znaczenie interpretacji w stosowaniu i rozwoju prawa rzymskiego ius civile może zilustrować fakt, że Rzymianie używali niejednokrotnie terminu ius civile w rozumieniu interpretatio.

IUS GENTIUM:

ius gentium obejmowało te uregulowania prawne, które w mniemaniu Rzymian były wspólne wszystkim ludom, niezależnie od ich przynależności państwowej, ponieważ wywodziły się z naturalis ratio. Stanowiło ono młodszą warstwę prawa rzymskiego, wykształconą w czasach, gdy Rzymianie zaczęli odchodzić od rygoryzmu dawnego prawa i uwzględniać przy ocenie skuteczności aktów prawnych takie czynniki jak: słuszność (aequitas) i dobrą wiarę (bona fides). Warstwa ta była dostępna nie tylko dla obywateli, lecz również dla obcych. Była to warstwa prawa rzymskiego mniej formalistyczna i bardziej elastyczna niż sztywne przepisy ius civile. Ius gentium nie przywiązywało znaczenia do formy dokonywania aktów prawnych. W ramach rzymskiego ius gentium kształtowała się ochrona większości nieformalnych aktów prawnych. W tej warstwie prawa rzymskiego wykształcił się proces formułkowy, znacznie doskonalszy od dawnego procesu legisakcyjnego; powstały kontrakty konsensualne i realne. Większość instytucji, które przeniknęły z prawa rzymskiego do współczesnych systemów prawnych wywodziła się z ius gentium. Ius gentium służyło początkowo głównie do regulowania obrotu gospodarczego i do ochrony stosunków majątkowych między perygrynami lub między Rzymianami a perygrynami. Normy wykształcone w ius gentium były przejmowane przez ius civile. Przejmowanie to dokonywało się drogą ustawową (np.: zalegalizowanie procesu formułkowego przez lex Aebutia, co nastąpiło w połowie II w. p.n.e.) lub przez uznanie normy ius gentium w drodze zwyczajowej, zwykle przy współudziale pretora miejskiego (udzielanie ochrony w ramach ius civile, czynnościom prawnym wykształconym początkowo w ius gentium, np.: w przypadku depozytu). U Gaiusa ius gentium było też traktowane jako prawo zgodne z naturą. Rozwój ius gentium możliwy był po powołaniu w Rzymie pretora dla Peregrynów (242 r. p.n.e.) Był to urzędnik rzymski, który chronił stosunki między cudzoziemcami gdy szło o sprawę rzymską.

IUS HONORARIUM:

Prawo urzędnicze tworzone przez magistratury rzymskie. Do przejmowania norm ius gentium przez ius civile przyczyniła się w wielkiej mierze działalność pretorów i edyktów kurulnych. Istniał też ścisły związek między ius gentium a ius honorarium: normy prawne, które należały do ius gentium zamieszczał początkowe w swym edykcie pretor dla perygrynów (pretor peregrinus). Z biegiem czasu zaczął je umieszczać w swym edykcie również pretor miejski (pretor urbanus), sprawujący jurysdykcję w sporach między rzymianami. Edykt wydawany przez pretorów obejmujących urząd zawierał m.in. zapowiedzi udzielenia ochrony prawnej w postępowaniu procesowym i pozaprocesowym. Uwzględniał on tak przpisy ius civile, jak i ius gentium. Papinian, określając stosunek prawa tworzonego przez pretorów do prawa cywilnego, pisał: „Prawo pretorskie jest tym prawem, które wprowadzili pretorzy dla wspomagania, uzupełniania lub poprawiania prawa cywilnego dla publicznej użyteczności. Inny rzymski jurysta – Marcianus określał prawo tworzone przez pretorów, jako „żywy głos prawa cywilnego” (viva vox est iuris civilis). W swej działalności pretorzy wprowadzili oparte na rozsądku i słuszności zasady ius gentium. Z biegiem czasu różnice pomiędy ius civile a ius honorarium zacierały się, zwłaszcza od II w. n.e, kiedy to za panowania cesarza Hadriana tekst edyktu pretorskiego został ostatecznie ustalony i zatwierdzony przez senat. Uchwały senatu (senatus consuita) stanowiły w tym czasie źródło ius civile.

Stosunek ius civile do ius honorarium wyrażał się triadą. Prawo pretorskie mogło:

• wspomagać (adiuvare) realizację przepisów ius civile

• uzupełniać (supplere) ius civile o nowe zakresy oddziaływania

• korygować, poprawiać (corrigiere) niesłuszne według pretora normy ius civile poprzez wyprowadzanie z praktyki sądowej norm rzymskich ius civile już przestarzałych bądź modyfikowanie ich, stosowanie do nowych potrzeb.

Ius vetus – ius novum:

Teoretyczne uzasadnienie różnic pomiędzy ius gentium, ius honorarium i ius civile odpadło ostatecznie po roku 212 n.e., kiedy to cesarz Karakalla nadał obywatelswto rzymskie prawie wszystkim mieszkańcom imperium. W okresie późnego cesarstwa różnice między tymi warstwami prawa rzymskiego faktycznie się zatarły, choć tradycyjne rozróżnienie występowało jeszcze w prawie justyniańskim. Ius civile, ius gentium i ius honorarium były w okresie późnego cesarstwa określane teraminem iura (współczesna nauka prawa rzymskiego używa terminu „prawo dawne” – ius vetus), w przeciwieństwie do prawa tworzonego przez cesarzy, określanego terminem leges (nazywanego dziś „prawem nowym” – ius novum).

PRETOR – urzędnik magistratury organizujący proces sądowy i kierujący nim. Pretor decydował o udzieleniu ochrony procesowej roszczeniom osób prywatnych i w ten sposób mógł udzielić ochrony prawnej nowym, nieuregulowanym przez ius civile stosunkom i roszczeniom wprowadzając je za pomocą swego edyktu i imperium (które posiadał) w obrębie prawa prywatnego. Pretor mógł też odmówić ochrony (nie udzielić skargi procesowej) w sytuacji znanej przez ius civile, ale już przestarzałej i niezasługującej – głównie ze względu na zasadę słuszności i dobrej wiary. Katalog skarg procesowych, odpowiadający sytuacjom, w których pretor udzielał ochrony prawnej zawarty był w jego corocznie ogłaszanym edykcie.

W starożytnym Rzymie było dwóch pretorów:

• praetor urbanus (pretor miejski, który pracował na podstawie ius civile)

• praetor perigrinum (pretor dla perygrynów, który pracował na podstawie ius gentium)

Prawo archaiczne:

• prawo Kwirytów

• ustawa XII tablic

Prawo przedklasyczne:

• ius honorarium modyfikowały prawo Kwirytów

• ius gentium

• okres uniwersalizacji prawa rzymskiego

Prawo klasyczne:

• rozwój i unifikacja

• zahamowanie działalności magistratury i pretora

• ius civile

• ius gentium

• ius honorarium

Prawo poklasyczne:

• zbliżanie się praw

• zacieranie różnic pomiędzy ius civile, ius gentium i ius honorarium

• władztwo cesarzy

• leges (ustawodawstwo cesarskie)

• ius vetus

• wulgaryzacja prawa

Prawo justyniańskie:

• kodyfikacja justyniańska podstawą do stosowania prawa rzymskiego

• ius civile staje się prawem prywatnym

ŹRÓDŁA PRAWA RZYMSKIEGO:

Gaius w swych Instytucjach pisze: „Constant autem ius populi Romani ex legibus, plebiscitus, senatus consultis, constitutionibus, principium, edictis eorum qui ius edicendi habent, responsis prudentium.” (Źródłem prawa rzymskiego jest ustwa, co lud rzymski ustanawia, uchwały zgromadzeń plebejskich, uchwały senatu, cesarz i jego konstytucje cesarskie, edykty tych urzędników magistratury, którzy mieli prawo do wydawania edyktu, opinie tych, którym pozwolono tworzyć prawo, wszystkie źródła prawa, które są źródłami tworzenia prawa (fontes iuris oriundi) oraz źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi)).

Źródła tworzenia prawa – te, z których wywodzi się obowiązujące prawo i wydane przez nie normy prawne.

Źródła poznania prawa – wszystkie środki, za pomocą których prawo jest poznawane, czyli wszystkie elementy pośrednie i bezpośrednie, które umożliwiają poznanie prawa rzymskiego.

Często źródło poznania prawa jest jednocześnie źródłem powstania prawa np.: ustawa XII tablic, czy okreslona konstytucja cesarska. Pierwotnym źródłem prawa rzymskiego był jednak zwyczaj.

Źródła pierwotne to dokumenty zawierające tekst oryginalny ustawy np.; ustawa wydana po śmierci Tyboriusza Germanika, która skazywała go na śmierć.

Źródła wtórne to opracowania zawierające informacje o prawie, ale wprost nie przekazujące brzmienia norm prawnych np.: pisma literackie.

Czynniki prawotwórcze występowały w okresie królewskim, okresie republiki oraz okresie cesarskim.

Jako formę podziału uznaje się klasyfikację na przekazy:

• jurysdyczne

• literackie

• epigraficzne

• papirologiczne

• archeologiczne

Źródła tworzenia prawa

(fontes iuris oriundi)

organy tworzące prawo

wydane przez nie normy prawne

Źródła prawa w okresie archaicznym (królestwo):

• zwyczaj - to powszechnie stosowana i dobrowolnie ustalona reguła postępowania na danym obszarze. Nie ma on jednak charakteru prawnego, nie jest źródłem prawa ale na jego podstawie tworzy się prawo zwyczajowe, które jest źródłem prawa obowiązującego.

• ustawa XII tablic – powstała w połowie V w. p.n.e. w wyniku żądań plebejuszy. Na dwunastu tablicach wyryto normy prawa zwyczajowego. Był to akt normatywny stosunkowo niewielkich rozmiarów. Zawierał przepisy głównie prawa prywatnego i procesu cywilnego. Ponadto są w nim przepisy za zakresu prawa administracyjnego, karnego, a także nieliczne przepisy z dziedziny prawa sakralnego. Ustawa ta jest aktem normatywnym surowym (w prawie karnym możliwość odwetu) i formalistycznym (mancypacja). Prawo ustawy było kazuistyczne, przepojone elementami sakralnymi, odznaczało się formalizmem i dotyczyło w zasadzie tylko obywateli rzymskich.

TABLICE USTAWY XII TABLIC:

• tablice 1 - 3 ~ prawo procesowe

• tablice 4 i częściowo 5 ~ wewnętrzna organizacja rodziny rzymskiej

• częściowo tablica 5 ~ spadkobranie

• tablica 6 – stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi

• tablica 7 ~ prawa sąsiedzkie

• tablica 8 ~ przestępstwa naruszające interes obywatela

• tablice 9 - 10 ~ niektóre normy prawa sakralnego i publicznego

• tablice 11 - 12 ~ różne normy

• leges i plebiscita – ustawy uchwalane na zgromadzeniach ludowych i plebiscyty uchwalane na zgromadzeniach plebejuszy rzadko zajmowały się prawem prywatnym

• interpretacja ustawy XII tablic i początki rzymskiej jurysprudencji – przepisy prawne były niejasne, a także niewystarczające. Zachodziła zatem potrzeba pomocy specjalistów. Na początku byli nimi kapłani (pontifices). Około 304 r. p.n.e. Flavius ujawnił formuły procesowe, a w 250 r. p.n.e. Tyberiusz Coruncianus zaczął prywatnie udzielać porad prawnych. Przez interpretację rozumiemy nie tylko wykładnię pojedynczych wyrazów, przepisów Ustawy XII tablic, lecz także tworzenie nowych instytucji prawnych na podstawie tych wyrazów i przepisów. na drodze takiej interpretacji powstały:

• in iure cessio ~ pozorny proces windykacyjny, za pomocą którego można było przenieść władzę ojcowską, prawo dziedziczenia, prawo własności na korzyść nabywcy

• w wyniku trzykrotnej sprzedaży syna w niewolę ojciec za karę traci nad nim władzę ojcowską – dzięki interpretacji jurystów trzy pozorne sprzedaże wywoływały skutki związane z rzeczywistą sprzedażą

• mancipatio sestertio nummo uno – kupno pozorne, którego można było użyć jako środka przeniesienia prawa własności, np.: w przypadku darowizny, zastawu powierniczego, posagu, testamentu itd.

Żródła prawa w okresie przedklasycznym (republika) i w okresie klasycznym (pryncypat):

• zwyczaj (nie figuruje on jednak wśród źródeł wymienionych przez Gaiusa. Spotykamy go jednak w źródłach pozaprawniczych. Zwyczaj zatem funkcjonuje tylko jego rola jest mniejsza niż w okresie poprzednim. Obok zwyczaju rzymskiego w państwie istnieją zwyczaje lokalne – ludów poddanych Rzymowi – o ile nie są one sprzeczne z podstawowymi zasadami rzymskiego porządku prawnego)

• ustawy (pod koniec I w n.e. ustaje ustawodawcza działalnośc zgromadzeń ludowych. Zanim to jednak nastąpiło, uchwalono szereg ustaw (leges). Są to:

• lex Iulia i lex Papia Poppaea (dzięki nim Oktawian chciał zwiększyć przyrost ludności popierająć małżeństwo, a zwalczając bezżenność)

• lex Fufia Caninia i lex Aelia Sentia ( miały zapobiec nadmiernej liczbie wyzwoleń niewolników, zjawisko to bowiem było niebezpieczne dla klasy panującej)

• dwie leges Iuliae iudiciorum publicorum et privatorum (dokonały reformy procedury cywilnej i karnej)

• lex agraria (ustawa rolna)

• uchwały senatu („senatusconsulta”, w III w. uchwały senatu określa się jako orationes)

• konstytucje cesarskie (w II w. ustawodastwo cesarskie jest już obfite, nazwą konsytucje cesarskie nazywa się cztery rodzaje aktów prawnych: edicta, decreta, rescripta, mandata)

• edykty – rozporządzenia cesarza, które dotyczą spraw o charakterze ogólnoadministracyjnym i odnoszą się bądź do całego państwa, bądź do poszczególnych prowincji lub miast; cesarz wydawał edykt w czasie swego panowania)

• dekrety – to wyroki cesarskie w pierwszej instancji lub w instancji apelacyjnej. Dekret miał znaczenie dla sprawy, którą rozstrzygał; stanowiły wzór przy rozstrzyganiu analogicznych spraw, miały rangę precedensów.

• reskrypty – to odpowiedzi cesarza (lub jego rady) na pytania osób prawnych lub urzędników, zarówno w sprawach, które były przedmiotem postępowania, jak i w innych sprawach, bądź z dziedziny prawa prywatnego lub publicznego. Cesarz nie sprawdzał stanu faktycznego, podanego w skierowanym do niego piśmie; odpowiadał jedynie na pytania w kwestii prawnej, pod warunkiem jednak, że przytoczony w piśmie stan faktyczny jest zgodny z rzeczywistością. Stwierdzenie zaś tej zgodności było zadaniem sędziego. Reskrypty mają spośród konstytucji dla prawa prywatnego największe znaczenie.

• mandaty – to instrukcje cesarzy dla urzędników cesarkich, przede wszystkim dla namiestników prowincji. Dotyczyły one głównie administracji, ale można w nich znaleźć również postanowienia z dziedziny prawa prywatnego, zwłaszcza prawa wojskowego. teoretycznie obowiązywały one tylko za panowania cesarza i tylko na terytorium ich adresatów, faktycznie jednak obowiązywały również po śmierci cesarza, a jeżeli zostały skierowane do urzędników kilku jednostek administacyjnych, miały wówczas charakter ogólny.

• edykty magistratur, czyli edykty urzędników rzymskich (PRAWO WYDAWANIA EDYKTÓW: według Gaiusa edykty takie mogli wydawać wszyscy wyżsi urzędnicy rzymscy. Dla rozowju jednak prawa największe znaczenie miały edykty pretora miejskiego „praetor urbanus”, pretora dla cudzoziemców „praetor peregrinus” i edyktów kurulnych, czyli wyższych urzędników miejskich; w prowincjach zaś edykty ich namiestnicków i kwestorów, którzy tam pełnili funkcje edylów. Wszyscy ci urzędnicy mieli udział w najwyższej władzy państwowej „imperium”, w której mieściły się także kompetencje wymiaru sprawiedliwości „iurisdictio”; dzięki tej władzy urzędnicy organizowali proces i kierowali nim, wprowadzając nowe środki prawne do postępowania procesowego tworzyli nowe prawo zwane ius honorarium. Ponieważ dla rozwoju prawa największe znaczenie miały edykty pretorów, zwłaszcza pretora miejskiego, prawo to otrzymało również nazwę prawa pretorskiego. Od gaiusa wiemy, że edykt dzięki któremu powstało tak dużo nowych powództw nie istaniał w czasie procesu legisakcyjnego. Z tego wynika, że edykt, który wprowadził te powództwa, powstał w systemie z postępownia formułkowego, uznanego przez lex Aebutia, EDYKT: uroczyste obwieszczenie, swego rodzaju program działania w zakresie sprawiedliwości danego urzednika. Początkowo eydkty były ogłaszane ustnie, później sporządzane były na piśmie i udostępniane ogółowi. Edykt wydawany przez pretora w cgwili obejmowania fuunkcji nazywał się edyktem wieczystym „edictum perpetuum” i miał obowiązywać przez okres kadencji autora. Edykty wydawane przez pretora w trakcie urzędowania „edicta repentina” doraźnie załatwiały jakąś konkretna sprawę. Nie mając formalnie władzy ustawodawczej pratorzy tworzą nowe, nieznane prawu cywilnemu środki prawne, przede wszystkim zaś nowe powództwa „actiones” i zarzuty procesowe „exceptiones”. W ten sposób inensywnie rozwijając prawo procesowe, a poprzez nie prawo materialne. Obywatel, któremu pretor udzielił powództwa nabywał prawo podmiotowe. Edykt wieczysty zawierał zapowiedzi pretora dotyczące wykonywania przez niego imperium i jurysdykcji. gdy chodzi o te ostatnią, pretor zapowiadał, ze w określonym przez niego przypadku udzieli powództwa „iudicium dabo”, w innym zaś przypadku uwzględni pozwanemu zarzut procesowy „exceptio”. Gdy chodzi o imperium, pretor zapowiadał, w jakich przypadkach wyda dekret o wprowadzeniu powoda w posiadanie majątku pozwanego „missio in possessionem”, kiedy wyda interdykt ~nakaz lub zakaz~, wreszccie w jakich przypadkach zarządzi zawarcie przez strony kontrakru werbalnego – stypulacji.)

• prawo pretorskie – funkcja prawa pretorskiego była potrójna, bowiem wspierało „adiuvare”, uzupełniało „supplere” i poprawiało „corrigiere” ius civile. Pierwsza funkcję wykonywał pretor, ogłaszając w edykcie formuły powództw, opartych na ius civile. Drugą funkcję wykonywał on, udzielając środków prawnych nienzanych prawu cywilnemu. Trzecią funkcję wykonywał zastępując przestarzałe przepisy prawa cywilnego nowymi przepismi, dostosowanymi do aktualnych warunków. Wielki rozwój prawa pretorskiego przypada na koniec II w. p.n.e. i cały I w. p.n.e., a w każdym razie do końca istnienia republiki. Później, tzn. w okresie pryncypatu rozwój ten stopniowo ulega zahamowaniu, żeby za panowania cesarza Hadriana [117 – 138 r.] ulec całkowitemu zamknięciu. Z polecenia bowiem tego cesarza wybitny prawnik okresu, Salvius Iulianus dokonuje kodyfikacji edyktu. Rezultatem jego pracy jest „Edictum perpetuum”, tzn. edykt wieczysty, którego pretorzy nie mogą zmieniać, ani dodawać nowych zapowiedzi; mogą go tylko ogłaszać)

• wpływ jurystów na rozwój i doskonalenie prawa (prawnicy „veteres” udzielali rad i wskazówek w tworzeniu prawa. Zajmowali się: cavere [układaniem formularzy aktów prawnych]; agere [udzielaniem pomocy stronom w toczącym się procesie, głównie układaniem formularzy procesowych]; respondere [polegało na udzielaniu porad prawnych zarówno magistraturom oraz sędziom, jak i osobom prywatnym; ius respondendi]. Juryści rzymscy rozwijali swoją działalność w dwóch kierunkach. Jako praktycy w stosowaniu prawa: odpowiadali na pytania z zakresu prawa, redagowali dokumenty czynności prawnych, pomagali stronom w procesie, przede wszystkim wskazując powództwo, o które należało prosić pretora. I jako teoretycy pisali rozprawy z tej dziedziny. Interesowało ich głównie prawo prywatne. Pod koniec republiki powstało kilka traktatów poświęconych prawu sakralnemu. Z prawa publicznego przedmiotem traktatów były jedynie obowiązki, funkcje „officium” poszczególnych urzędników [konsula, pretora, kwestora, namiestnika prowincji]. Prawo karne było przedmiotem opracować drugorzędnych i powstałych stosunkowo późno. Juryści rzymscy posługiwali się metodą kazuistyczną, ponieważ najlepiej odpowiadała ona ich działalności praktycznej. Juryści byli konserwatystami i tradycjonalistami)

• szkoły prawa i najwybitniejsi juryści

1. SZKOŁY:

1. szkoła prokuliańska – założona przez Antistiusa Labeo autora około 400 ksiąg, nazwa pochodzi od Proculusa.

2. szkoła sabiniańska – założona ptrzez Ateiusa Capito, a nazwa pochodzi od Massuriusa Sabinusa autora sławnego dzieła: „Libri tres iuris civilis”

1. JURYŚCI II wieku:

1. Juventus Celsus – autor 39 ksiąg Digestów

2. Salvius Iulianus – zredagował Edictum perpetuum, napisał Digesta w 90 księgach, wybitny prawnik

3. Sextus Pomponius – napisał Liber singularis enchiridii

4. Gaius – napisał Instytucje, w których omawia prawo prywatne i proces cywilny według układu: personae [prawo osobowe i rodzinne], res [prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania], actiones [proces cywilny]

JURYŚCI III wieku:

1. Aemilius Papinianus – napisał Quaestiones w 37 księgach i Responsa w 19 księgach, uznawany za najsławniejszego jurystę rzymskiego

2. Julius Paulus – napisał około 90 dzieł, w tym także komentarz do edyktu

3. Domitius Ulpianus – autor licznych i obszernych prac, między innymi komentarza ad adictum w 83 księgach i ad Sabinum 51 ksiąg, jest współtwórcą Digestów

Cesarz August przyznał niektórym jurystom ius (publice) respondendi. Na mocy tego przywileju „beneficium” juryści, którzy go otrzymali, udzielali porad ex auctoritate (principis). Tylko tym jurystom przysługiwało w ścisłym tego słowa znaczeniu określenie iurisconsulti.

• ius gentium (największą zasługę przypisuje się tu pretorowi dla peregrynów. Termin ten używany był dla określenia prawa własnego ludów obcych, dla określenia zwyczajó przestrzeganych przez ludy przy regulowaniu stosunków międzynarodowych, dla oznaczania systemu prawa prywatnego. Było to prawo proste, elastyczne, niezwiązane z religią, możliwe do przyjęcia przez ludy z różna tradycją. Ius gentium to rzymskie prawo prywatne wspólne wszystkim ludziom, wynikające z naturalnego porządku rzeczy „naturalis ratio”, kierujący się naturalnym poczuciem słuszności „ius aequum”. W późniejszym okresie różnice pomiędzy ius civile i ius gentium uległy zatarciu)

Źródła prawa w okresie poklasycznym (pryncypat, dominat):

W okresie tym następuje posział Imperium na dwie części: wschodnią i zachodnią. Ustrój polityczny państwa to monarchia absolutna. Cesarstwo przeżywa wielki kryzys gospodarczy i polityczny. Następuje upadek kultury – w tym także prawnej. Z drugiej strony uwidaczniając się wpływy religi chrześcijańskiej i wschodniej cywilizacji.

• pierwsze zbiory konstytucji cesarskich (cesarz zdominował wszystkie organy władzy, wydawał konstytucje przede wszystkim w formie leges generales [zastąpiły edykty] i reskryptów; konstytucje zaczęto nazywać leges; pod koniec III w. n.e. utworzono dwa prywatne zbiory konstytucji, czyli kodeksy „Codex Gregorianus, „Codex Hermogenianus”. Reskrypty zyskały duże znaczenie ze względu na powstanie nowego postępowania zwanego reskryptowym „per rescriptum”, które opierało się na uprzednim rozstrzygnięciu przez cesarza na drodze reskryptu jakiejś kwestii prawnej. W okresie pryncypatu dekrety cesarskie mają mniejsze znaczenie. Mandaty zaś zupełnie wyszły z użycia)

• zwyczaj (uelastyczniały lub eliminowały ustawę cesarską. W pewnych dziedzinach przejawiały się także zwyczaje lokalne. Ważne miejsce w okresie dominatu zajęło prawo określane niekiedy terminem „prawo wulgarne”. Jest to prawo praktyki rzymskiej lub prowincjonalnej, które istnieje i jest stosowane obok prawa uczonego i obok ustawodawstwa oficjalnego)

• kodeksy

• kodeks gregoriański i kodeks hermogeniański – Ten pierwszy sporządzony w 291-292 r. Kodeks hermogeniański sporządzony w 295 lub 314 r. był uzupełnieniem poprzedniego. Oba zbiory zawierały reskrypty dotyczące prawa prywatnego. Były kodeksami prywatnymi. Sankcję urzędową uzyskały w kodeksie teodozjańskim.

• kodeks teodozjański – najważniejszy z trzech wymienionych kodeksów, sporządzony na polecenie cesarza Teodozjusza II i przez niego promulgowany w 438 r. Opracowany został przez komisję złożonąz 16 wysokich urzędników, z których jeden określany jest jako iuris doctor. Składa się z 16 ksiąg podzielonych na tytuły. W tytułach konstytucje są uporządkowane chronologicznie. Księga I poświęcona jest źródłom prawa i kompetencjom urzędników cesarskich. Księgi II-V poświęcone są prawu prywatnemu, VI-XV prawu publicznemu, finansowemu, karnemu. Księga XVI poświęcona jest prawu kościelnemu. Kodeks teodozjański był kodeksem urzędowym. Zaczął obowiązywać od 1 stycznia 439 r. Na wschodzie obowiązywał do czasu wydania kodeksu justyniańskiego, za zachodzie zas do czasu istnienia cesarstwa zachodniego)

• jurysprudencja (doktryna późnego cesarstwa jest anonimowa. Juryści służą cesarzowi w jego biurach, uczestniczą w tworzeniu ustawodawstwa cesarskiego, ale ono nie ujawnia ich nazwisk. Dzieła tego okresu mają charakter dogmatyczny. Juryści unikają subtelnych dyskusji. Dzieła ich są często streszczeniami lub skrótami dzieł klasycznych. Działalność jest bardziej kompilatorska niż twórcza. Starają się przystosować prawo klasyczne do aktualnych potrzeb. Dzieła jurystów tego okresu można podzielić na dwie grupy: skrótowe opracowania dzieł klasycznych i kompilacje. Z pierwszych należy wymienić: Sententiae Pauli, Liber singularis regularum. Spośród kompilacji wyróżnia się: Fragmenta Vaticana i Collatio Legum Mosaicarum et Romanarum. „Ustawa o cytowaniu” – Sędzia nie zawsze był w stanie zweryfikować opinie, a tym bardziej ocenić, która jest właściwa. Wprowadzona przez cesarza Hadriana zasada zgodności opinii jurystów mających ius publice respondendi, która była dla sędziego wiążąca już nie wystarczała. Istniała potrzeba bardziej szczegółowego uregulowania w tym zakresie. Potrzebie tej starał się zadośćuczynić cesarz Konstantyn – w tym celu wydał dwie konstytucje (w 321 r. i w 328 r.). Szczegółowo i ostatecznie jednak uregulował tę sprawę dopiero cesarz Walentynian II w ustawie o cytowaniu z 426 r. (Rawenna). Oficjalnie potwierdza ona już faktyczny autorytet przyznany przez dzieła poklasyczne pięciu jurytom klasycznym: Gaiusowi, Papinianowi, Paulusowi, Ulpianowi i Modestynowi. Odtąd można już zawsze powoływać się na nich przezd sądem. Jeżeli opinie ich się różnią, wówczas sędzia idzie za większością. W przypadku równości przeważał pogląd Papiniana. Jeżeli ten ostatni nie wypowiadał się w danej sprawie, wówczas sędzia miał swobodę wyboru poglądu. Raweńska ustawa o cytowaniu została włączona do Kodeksu teodozjańskiego i odtąd obowiązywała w całym Cesarstwie. Ustawa ta jest dowodem słabości personelu sądowego w tym czasie. Nie był on w stanie sam sobie poradzić. Świadczy ona także o tym, że opinie jurystów, którzy są w niej wymienieni, mają znaczenie nie ze względu na swoją własną wartość, lecz ze względu na wolę cesarza. Jest to już trzeci etap opanowywania jurysprudencji przez cesarzy, który rozpoczął się przyznaniem jurystom ius respondendi ex auctoritate principis, a skończy się nadaniem mocy obowiązującej Digestom Justyniana. Dzieła jurystów V wieku – Po okresie dużej aktywności, która cehcuje koniec III i początk IV wieku i w wyniku której powstał szereg dzieł prawniczych, nastąpił okres pewnej stagnacji. Dopiero w V w. znowu powstają dzieła prawnicze zarówno na zachodzie, jak i na Wschodzie. Na zachodzie dzieła są komentarzami, często zawierają one nowe rozwiązania prawne podyktowane potrzebami tego okresu. Obok tych dzieł, przeznaczonych głównie dla praktyków, powstają dzieła dla celów dydaktycznych. Na Wschodzie powstają komentarze do dzieł klasycznych, stanowiących podstawę nauczania w szkołach prawniczych, z których w V w. najsławniejsza jest szkoła w Bejrucie. Powstają również dzieła, które, ze względu na swój charakter teoretyczny, są kontynuacją dzieł klasycznych.)

• kodyfikacja justyniańska (największym dziełem prawnym, które powstało w okresie późnego cesrstwa rzymskiego, jest tzw. kodyfikacja justyniańska. Była ona odpowiedzią na rosnące potrzeby Cesarstwa, w którym nie było aktualnego zbioru konstytucji cesarskich. Kodeks teodozjański był już przestarzały. Wielość i rozmaitość poglądów jurystów klasycznych wpędzała sędziów w zakłopotanie. Ystawa o cytowaniu okazała się niewystarczająca, ponieważ nie gwarantowała autentyczności tekstów dzieł klasycznych, na które powoływano się w sądzie. Potrzeby te zamierzał zaspokoić Justynian odbudowując Imperium Rzymskie. Postanowił również uporządkować system prawny. Na głównego współpracownika wybrał sobie Tryboniana. rezultatem tych prac były trzy kompilacje: Codex Iustinianus, Digesta seu Pandectae, Institutiones seu Elementa.

• Digesta zostały ogłoszone w 533r. Opracowane zostały przez komisję powołaną w 530 r. Digesta są kompilacją fragmentów pism jurystów, którzy działali – z wyjątkiem trzech – w okresie klasycznym. Sporządzone wyciągi pochodzą z około 1500 ksiąg. Kompilatorzy mieli dostosować dawne tekstu do nowego prawa. Efekty tego, zwane interpolacjami ”interpolationes” (dzieła kompilatorów), sprawiać będą badaczom wiele trudności. Digesta licż 50 ksiąg, podzielonych na tytułyy, które dzielą się na fragmenty, inaczej zwane leges, ponieważ Justynian nadał im charakter ustaw; fragmenty podzielone są na paragrafy. Digesta dotyczą prawie wyłącznie prawa prywatnego i postępowania cywilnego. Był to zbiór urzędowy i podniesiony do rangi ustawy. Zostały wprowadzone konstytucją z 16 XII 533 r. n.e., zwaną od pierwszych słów Tanta/Dedoken, i stały się obowiązującym prawem od 30 XII 533 r. n.e. Digesta vel Pandectae (jak nazwał Justynian) podzielono na masy: masę sabiniańską (którą stanowiły komentarze do prawa cywilnego), masę edyktalną (zawierającą komentarze do edyktów) oraz masę papiniańską (którą stanowiły dzieła Papiniana i prace związane z jego twórczością), pozostałe księgi tworzyły dodatek, czyli appendix.

• Kodeks został ogłoszony 7 IV 529 r. Był dziełem komisji powołanej rok wcześniej. Kodeks był zbiorem konstytucji cesarskich, z których najstarsze pochodzą z czasów Hadriana, a najnowsze wydane zostały przez Justyniana. Kodeks ten nie zachował się do naszych czasów, bowiem 16 XII 534 r. ogłoszono jego drugie wydanie. Powodem ogłoszenia nowego kodeksu było ogłoszenie przez justyniana 50 nowych konstytucji w ciągu 3 lat. Codex ogłoszony konstytucją Cordi 16 XII 534 r., składa się z 12 ksiąg dotyczących prawa prywatnego, karnego, administracyjnego, finansowego i kościelnego. Kodeks wszedł w życie 29 XII 534r.

• Instytucje justyniańskie zostały ogłoszone w 533 r. Był to podręcznik do nauki prawa. Jest to systematyczny i dogmatyczny wykład prawa. Składa się z czterech ksiąg, podzielonych na tytuły a następnie na paragrafy. Instytucje zostały wprowadzone konstytucją Imperatoriam maiestatem 21 XI 533 r. n.e. i stały się od 30 XII 533 r. n.e. również obowiązującym prawem.

• Nowele, nowe konstytucje wydane przez cesarza justyniana. Nie opracowano jednak urzędowego zbioru nowel. Natomiast powstały zbiory prywatne. Trzy z nich zachowały się do naszych czasów.

W średniowieczu ustawodawstwo justyniana zaczęto określać mianem Corpus iuris civilis. Prawo zawarte w zbiorach justyniańskich było trudne w stosowaniu. Kodyfikacja justyniańska jest wielkim pomnikiem kultury antycznej, szczególnie kultury prawniczej.

• przedjustyniańskie próby kodyfikacji leges i ius (zbiorami zawierającymi zarazem stare ius i nowe leges były:

• tzw. Fragmenta Vaticana z końca IV w. n.e.

• tzw. Collatio legum Mosaicarum et Romanarum z IV/V w. n.e.

• tzw. Leges Saeculares z V w. n.e.

• tzw. Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti V/VI w. n.e.

• tzw. Scholia Sinaitica)

DZIEJE USTAWODAWSTWA JUSTYNIANA I PRAWA RZYMSKIEGO W ŚREDNIOWIECZU I CZASACH NOWOŻYTNYCH:

1. Zbiory bizantyjskie: Parafraza Instytucji justyniana, Ekloga, Bazyliki, Sześcioksiąg

2. Prawo rzymskie w zachodniej i środkowej Europie:

1. Leges Romanae Barbarorum – były to zbiory prawa rzymskiego, ogłoszone przez władców germańskich. Składały się na nie wyciągi z kodeksu teodozjańskiego, Sentencji Paulusa, Instytucji Gaiusa, z kodeksów gregoriańskiego i hermogeniańskiego.

2. Szkoły glosatorów i komentatorów – prawo rzymskie na nowo zostały poznane w X i XI w. Szkoła glosatorów w Bolonii została założona przez Irneriusa. jego uczniowe i następcy szczególnie dbali o kodyfikację justyniańską. Objaśniali poszczególne zdania i wyrazy krótkimi uwagami, tzw. glosami. Od połowy XIII w. działała szkoła komentatorów. Uczniowie pisali obszerne komentarze. Ich działalność miała ogromne znaczenie praktyczne. Przystosowali bowiem prawo rzymskie do potrzeb swoich czasów.

3. Kierunek humanistyczny – z końcem XV w. zaczęto, w ramach ogólnego zainteresowania dla literatury i kultury starożytnej, zajmować się kodyfikacją justyniańską także od strony historycznej i filologicznejoraz stosować metodę systematycznego wykładu prawa rzymskiego. Najwybitniejszymi przedstawicielami byli: Cuiacius i Donellus. Kontynuacją humanistycznego kierunku badań była tzw. szkoła holenderska. Zasługą tej szkoły było, że wskutek swoich podstaw filozoficznych i charakteru dedukcyjnego wytworzyła nowe i udoskonaliła znane już pojęcia, potęgując w ten sposób dążność do usystematyzowania prawa.

4. Szkoła historyczna – w humanistycznym kierunku badań i w badaniach szkoły holenderskiej tkwią początki niemieckiej szkoły historycznej. Przedstawicielem był: Fryderyk Karol von Savigny. Szkoła ta zwalcza założenia prawa natury i wysuwa zasadę, że prawo jest produktem historii, że żyje na równi z językiem, że zmienia się razem ze społeczeństwem. Aby poznać prawo istniejące, trzeba najpierw zbadać jego elementy historyczne. Był to impuls do badań nad prawem rzymskiem, a także nad prawami orientalnymi, greckimi, hellenistycznymi.

5. Recepcja prawa rzymskiego – obok nurtu badawczego nad prawem rzymskiem istnieje w europie nurt praktycznej recepcji prawa rzymskiego. Jednak jest niejednakowy w różnych krajach. Natomiast recepcja rzymskiego prawa prywatnego w całości nastąpiła w ciągu XVI w. w Niemczech; prawo rzymskie stało się prawem stosowanym w życiu.Reichskammergericht (Sąd komorny Rzeszy ustanowiony w 1495r.) miał sądzić przede wszystkim na podstawie prawa rzymskiego. Była to jednak recepcja prawa rzymskiego w wydaniu przde wszystkim szkoły komentatorów. Prawo to również przystosowywano do bieżących potrzeb życia. W ten sposób powstało prawo pandektowe. Obowiązywało ono w Niemczech do 1900 r.

CZYNNIKI PRAWOTWÓRCZE:

1. okres królewski

2. okres republikański

3. okres cesarski

OKRES KRÓLEWSKI:

• zgromadzenia ludowe – „komicje” (decydowały o najważniejszych sprawach państwowych, uchwalały ustawy, miały kompetencje sądownicze, comitia były organem odwoławczym, na comitiach przeprowadzano czynności prawne: adrogatia (przyjęcie do rodziny), sporządzanie testamentu)

Zgromadzenia ludowe, tzw. komicje dzieliły się na:

• comitia curiata (złożona z 30 kurii)

• comitia callata

Komicja:

• przekazywały nowemu królowi pełnię władzy (imperium)

• decydowały o wypowiadaniu wojny (zawarcie pokoju należało do króla)

• uchwalały ustawy (uchwalanie lub odrzucanie wniosku postawionego w formie zapytania „rogatio” przez króla)

• posiadały kompetencje sądów (sąd odwoławczy od wyroku wydanego w sprawach o zdradę stanu)

• ustawę uważano za przyjętą, kiedy opowiedziała się za nią bezwzględna większość osób (a więc 16 kurii)

• komicjom kurialnym przewodniczył pontifex maximus (najwyższy urzędnik)

• każda kuria miała 1 głos

• jurysprudencja kapłańska (juryści kapłańscy)

• znali prawo

• interpretowali przepisy ustawy XII tablic

• do głównych kapłanów zaliczano kapłanów jowiszowych, na czele z najważniejszym kapłanem – kiedyś to był Cezar

• stworzyli 3 nowe instytucje prawne:

• in iuri cesio (pozorny proces windykacyjny, miał służyć przeniesieniu własności, odbywał się przed pretorem, stawiał się nabywca i zbywca)

• emancipatio

• adoptio (jeżeli syna sprzedam 3 razy, to tracę nad nim władzę, a nad córką tracę władzę jeżeli sprzedam ją raz)

• król (rex); w Rzymie było ich siedmiu

• miał wydawać leges regiae (ustawy królewskie)

• najwyższy kapłan

• naczelny wódz wojska

• sędzia najwyższy

• wódz miasta – państwa (czyli civitas)

• nowy król był desygnowany przez poprzednika

• senat (miał głos opiniodawczo - doradczy, nie był do końca czynnikiem prawotwórczym):

• rada starszych przy królu

• 100 członków (od Romulusa), później 300 członków

• miał uprawnienia w okresie bezkrólewia

• decydował o ważności ustaw uchwalanych przez zgromadzenia ludowe

• w czasie wakansu królewskiego senat wykonywał władze królewską

• po śmierci króla patres wykonywali władze królewską – każdy senator przez okres 5 dni, aż do chwili gdy lud rzymski ogłosił nowego króla i przyrzekł mu posłuszeństwo (lex curiata de imperio)

• nie wiadomo czy członkowie senatu byli powoływani przez króla, czy pochodzili z wyboru, czy też wchodzili do senatu z urzędu przedstawicieli poszczególnych rodów

Lud rzymski dzielił się według tradycji na trzy tribus. Każda z nich dzieliła się na dziesięć curiae. Trzydzieści kurii tworzyło generalne zgromadzenie patrycjuszy. Twierdzi się, że zgromadzenie to nie miało prawa wyboru urzędników, ani nie miało władzy ustawodawczej. Kurie liczyły się w sprawach o charakterze religijnym, związanych z życiem grup społecznych, jak familia i gens.

OKRES REPUBLIKI:

Zmiana ustroju monarchicznego na republikański w Rzymie nie nastąpiła ani tak nagle, ani tak prosto. Ta rewolucja rzymska miała przebieg powolny. Spośród przyczyn, które złożyły się na tę rewolucję, należy wymienić: osłabienie władzy etruskiej, kryzys, gospodarczy, opozycję patrycjuszy wobec obecengeo panowania, niezadowolenie plebejuszy, którzy ponosili liczne ciężary (służba wojskowa), a nie mieli z tego żadnych korzyści.

W 445 r. p.n.e. lex Canuleia zniosła zakaz ustawy XII tablic zawierania małżeństw między plebejuszami a patrycjuszami. W 494 r. p.n.e., w wyniku pierwszej secesji, plebejusze otrzymali prawo zwoływania własnego zgromadzenia (concilia plebis) dla dyskutowania własnych spraw, wyboru własnych urzędników (magistratus), dla uchwalania aktów prawnych (leges sacratae), uzyskali swoich trybunów i edylów. Stopniowo wywalczyli sobie dostęp do urzędów: kwestora, trybuna wojskowego z władzą konsularną, cenzora (od 339 r. p.n.e. mógł być nim tylko plebejusz), pretora (z pierwszym pretorem spotykamy się w 337 r. p.n.e.), konsula ( prawnie od 367 r. p.n.e., faktycznie od 320 r. p.n.e.). Piastując urzędy mieli dostęp do senatu. W 300 r. p.n.e. lex Ogulnia otworzyła drogę plebejuszom do kapłaństwa: w 254 r. p.n.e. Tiberius Coruncanius, pierwszy plebejusz, został najwyższym kapłanem (pontifex maximus). Kres trwającej ponad dwa wieki walce między plebejuszami a patrycjuszami położyła lex Hortensia, na mocy której uchwały zgromadzeń plebejskich (plebiscita) miały obowiązywać także patrycjuszy. Warto jeszcze dodać, że lex Genucia z 342 r. p.n.e. zabroniła procentów lichwiarskich, leges Liciniae z 376 r. p.n.e. darowały długi i przyznały udział w podziale ager publicus, lex Poetelia Papiria z 326 r. p.n.e. złagodziła egzekucję osobistą – manus iniectio – z powodu długów.

Rzeczpospolita rzymska miała cztery zgromadzenia ludowe:

• zgromadzenia ludowe:

• commitia curiata głosowano, uchwalano ustawy, słuchano,

• commitia centuriata zatwierdzano

• commitia tributa uchwały senatu, wniosek „rogatio” wpływał na 24

• commitia plebis dni przed terminem gosowania

• concilia (zebranie części obywateli)

• consiones (zebranie, na którym można było wypowiedzieć się w każdej sprawie, prowadzono dyskusje;):

• consiones sfasiones (zebranie „za”)

• consiones disfasiones (zebranie „przeciw”)

Na początku głosowano ustnie i jawnie, później chodzono, w końcu głosowano za pomocą tabliczek:

• uti rogas (głos „za”)

• antiquo (głos „przeciw”)

• senat

• magistratura (magistratus; urzędy były fundamentalnym elementem ustroju republikańskiego w Rzymie. Urzędnik rzymski był piastunem władzy państwowej , a nie przedstawicielem wybranym przez lud do wykonywania władzy w imieniu civitas. Miał on władzę cywilną i wojskową, patrycypował w jurysdykcji i w stanowieniu prawa. Urzędy rzymskie miały dwa rodzaje władzy: potestas oraz imperium. Pierwsza, w prawie publicznym, obejmowała: prawo wydawania przepisów opbowiązujących w czasie kadencji urzędnika (ius edicendi) i prawo do stosowania pewnego przymusu (coercitio minor); pozwalało to urzędnikowi zapewnić przestrzeganie jego przepisów (wzięcie zastawu, nałożenie grzywny). Potestas mieli urzędnicy niżsi: kwestorzy, edylowie, cenzorzy. Natomiast wyżsi urzędnicy mieli jeszcze imperium. Nabywali je na mocy lex curiata de imperio. Obejmowało ono uprawnienia wojskowe (imperium militiae) i uprawnienia cywilne (imperium domi)

• jurysprudencja

Consiones (wiece) – nigdy nie głosowano – zbierały się często po wyznaczeniu zebrania komicjów w celu omówienia spraw rozstrzyganych na komicjach, zwłaszcza projektów ustaw.

Concilia – zebrania pewnej częsci ludu np.: plebejuszy (consilia plebis).

Zgromadzenia ludowe przeszły pewną ewolucję początkowo były one:

• kurialne (30 kurii – jednostki terytorialne i grupy etniczne, sięgają początkami czasów królewskich, natomiast w okresie republiki nie odgrywają większej roli)

• centurialne (powstały pod koniec okresu królewskiego w związku z przeobrażeniami armii. Zgromadzenie to dzieliło się na pięć klas według cenzusu majątkowego. Rzymianie będący właścicielami 100 tys. funtów miedzy czyli tzw. asów miała 98 głosów; pozostałe klasy o niższym cenzusie posiadania dysponowały pozostałymi głosami. Centruii było 193. Uchwała zgromadzenia wymagała większości, czyli 97 głosów, a każda centuria miała jeden głos. Do kometencji zgromadzenia nalezały: wybory wyższych urzędników (z imperium), uchwalanie ustaw, wypowiadanie wojny, jurysdykcja w sprawach karnych, rozpatrywanie odwołania obywatela od wyroku w sprawie karnej wydanego (wyroku) przez wyższego urzędnika, np.: konsula)

• trybusowe (zgromadzenia wg tribus. Uczestniczyli w nich wszyscy wolni obywatele rzymscy podzieleni na trybuty, miały te same kompetencje co comitia centuriata, z tym, że sprawy przez nie załatwiane były niższego rzędu. Do kompetencji tych zgromadzeń należały: wybór niższych urzędników, orzekanie o provocatio [ropatrywanie odwołań obywatela od wyroku w sprawie karnej] od wyroków karnych mniej wurowych, uchwalanie ustaw. Podział obywateli na tribus, jego geneza, przyczyny powstania i cel nie zostały dotąd przekonywująco wyjasnione. Kryterium podziału było teryrorium. Brano pod uwagę miejsce zamieszkania. W 241 r. p.n.e. tribus osiągnęły liczbę 35, która już nie została przekroczona. Przewodniczącym comitium tributum mógł być urzędnik, który miał ius agendi cum populo.)

• plebejskie (concilia plebis powstały w okresie walk patrycjuszy z plebejuszami, po pierwszej secesji plebejuszy na Górę Świętą w 494 r. p.n.e. Zgromadzenie to rostrząsało sprawy plebejuszy, wybierało swoich urzędników, podejmowało uchwały (leges sacratae). Patrycjusze nie zostali nigdy dopuszczeni do concilia plebis. Zgromadzenie plebejuszy głosowało według tribus. Przewodniczącym tego zgromadzenia mógł być urzędnik, który miał ius agendi cum plebe. Concilia plebis wybierały trybunów i edylów kurulnych na wniosek trybunów ludowych, podejmowały uchwały – plebiscita, które obowiązywały na początku tylko plebejuszy, po lex Hortensia (287 r. p.n.e.) także patrycjuszy, ponieważ zostały zrównane z leges. Uprawnieni do uczestniczenia w zgromadzeniach rzymskich stanowili tylko część ludności.)

Proces legislacyjny na zgromadzeniu ludowym rozpoczynał wniosek ustawodawczy magistratury posiadającej ius agendi cum populo ( tzn. prawo wnioskowania z upoważnienia ludu). Zatem tryb ustawodawczy rozpoczynał wniosek magistratury przedkładany na zgromadzenie ludowe. Wniosek ten musiał zostać zatwierdzony przez senat (zgromadzenie starszych, ojców republiki rzymskiej) i zgromadzenie ludowe, które to nie mogło dyskutować nad projektem tylko przyjąć go lub odrzucić przez aklamację. Jeśli magistratura miała wątpliwości czy jej wniosek będzie właściwie zrozumiany, czy będzie przyjęty bezproblemowo przez zgromadzenie ludowe, mogła zwołać zgromadzenie przygotowawcze, w czasie którego miała prawo wyłuszczać motywy podjęcia wniosku. Gdy wniosek został przedstawiony właściwemu zgromadzeniu ludowemu dysksja już nie była możliwa.

Zgromadzeniu ustawodawczemu przedstawiał magistrat wniosek w drodze promulgacji:

• promulgatio (pierwsza czynność trybu ustawodawczego. Przyjęcie lub odrzucenie wniosku następowało w drodze rogacji)

• rogatio (przyjęcie lub odrzucenie wniosku bez dyskusji nad jego treścią.

Wynik 50% + 1% - wniosek stawał się prawem

• renuntiatio (ogłoszenie publiczne wyniku głosowania)

Ustawy zgromadzeń ludowych ze względu na tryb powstawania dzielimy na:

• leges rogatae – ustawy przyjete w drodze rogatio, czyli w zwyczajnym trybie ustawodawczym (na zgromadzeniach ludowych)

• leges datae – ustawy, w których następowało odwrócenie procesu ustawodawczego. To magistrat wydawał ustawy z upoważnienia ludowego w sytuacjach wyjątkowych np.: podczas wojny

• leges dictae – zarządzenie cesarza lub jego urzędników dla uregulowania spraw w posiadłościach cesarskich. Nie była to więc ustawa w sensie dosłownym, lecz zarządzenie dla danej prowincji

Tekst ustaw dotyczących prawa prywatnego w zasadzie składał się z trzech części:

1. praescriptio, która zawierała imię wnioskodawcy, datę zebrania komicjów, na których poddano projekt pod głosowanie, oraz inne dane dotyczące jej uchwalenia

2. rogatio, czyli właściwa treść ustawy

3. sanctio, czyli postanowienia na wypadek naruszenia przepisów ustawy. Ze względu na sankcję lex mogła być perfecta (przewidywała nieważność czynności dokonanej wbrew przepisom ustawy np.: zakaz darowizn między małżonkami); lex minus quam perfecta ( nie przewidywała nieważności czynności dokonanej wbrew ustawie, ale ustanawiała kary za dokonanie tej czynności np.: związek małżeński zawarty w czasie żałoby był ważny, ale strony podlegały infamii); lex imperfecta (nie przewidywała ani nieważności, ani kary za dokonanie czynności zabronionej przez ustawę np.: lex Cincia zakazująca nadmiernych darowizn).

Leges w pewnym okresie konkurowały z uchwałami plebsu. Obok zgromadzeń ludowych źródłem prawa stały się także zgromadzenia plebejskie. Plebs drogą strajków wymusił uznanie go za pełnoprawną kategorię obywateli. Od połowy V w. p.n.e. zaczęto zwoływać zgromadzenia plebejskie. Długi czas trwała walka między Patrycjatem a Plebsem o uprawnienia. Na zgromadzeniach plebejskiech stanowiono uchwały wiążące plebs. Ich tryb wydawania był podobny do zgromadzeń ludowych, ale wniosek ustawodawczy plebsu przedstawiał trybun ludowy (urzędnik reprezentujący interesy plebsu przezd organami państwa).

Plebiscita początkowo wiązały tylko Plebejuszy. Aby plebiscitum obowiązywało wszystkich obywateli musiało być wniesione drogą wniosku ustawodawczego przez magistrat na forum zgromadzenia ludowego. Ta sytuacja istniała do 287/286 r. p.n.e. do czasu wydania tzw. lex Hortensia odkąd uchwały powzięte na zgromadzeniach plebejskich były wiążące też dla patrycjuszy.

Wśrób ustaw jednej przypisywano rolę taką jak ma Kodeks Hammurabiego lub prawo mojżeszowe. Mowa o Ustawie XII tablic. Ustawa stanowiła rezultat politycznej walki między plebsem a Patrycjatem, która rozgorzała po wypędzeniu ostatniego króla etruskiego.

Wna przełomie okresu królewskiego i republiki plebs podlegał przemianom. Wyłoniły się dwie grupy:

1. Nowobogaccy – grupa, która wzbogaciła się na urbanizacji Rzymu, głównie tzw. firmy budowlane. Pieniądze pozwoliły im na zakup dóbr luksusowych i własnego oręża.

2. Grupa plebejuszy posiadająca wysokie długi, żądająca ich umorzenia oraz pewnych uprawnień politycznych.

W sytuacji, gdy Rzym potrzebował oręża, zagrożony ze strony plemion zamieszkujących Italię Patrycjusze stopniowo czynili ustępstwa na rzecz plebsu. Ustanowiono trybunów ludowych, później utworzono urzędy dwóch kwestorów, edykta kurulnego i cenzorów.

Charakterystyka urzędów republikańskich:

Urzędnicy byli wybierani przez comitia curiata (konsulowie, pretorzy, cenzorzy) albo przez comitia tributa (edylowie kurulni, kwestorzy). Wybór urzędnika określany był terminem creatio. Urzędnicy wykonywali swoje funkcje bezpłatnie. Była ustalona dolna granica wieku dla poszczególnych urzędników (pod koniec republiki dolna granica wieku dla kwestora wynosiła 30 lat), przerwa 2 lat między dwoma urzędami (z wyjątkiem cenzora, którym można było zostać bezpośrednio po konsulacie), a także kolejność urzędów (gradus, ordo magistratuum): kwestura, trybunat, edylat, konsulat, cenzura. Kadencja urzędnika trwała jeden rok (dyktatura 6 miesięcy i cenzura 18 miesięcy). Zasada jednorocznego okresu dla urzędników miała zabezpieczyć republikę przez nadużyciem władzy przez urzędników i uchronić ją przed wprowadzeniem władzy jednostki. Jedną z najbardziej oryginalnych cech urzędników rzymskich była kolegialność. Polegała ona na możliwości paraliżowania cech urzędów rzymskich jednego urzędnika, a nie na podziale kompetencji.

1. DYKTATOR:

Dyktator był mianowany przez konsulów na okres najwyżej 6 miesięcy, gdy państwu groziło niebezpieczeńtwo z zewnątrz lub wewnątrz. Był urzędnikiem nadzwyczajnym. Miał pełną władzę. Z urzędników zwyczajnych jedynie trybui pełnili wtedy swoje funkcje.

1. CENSOR:

Censor wywierał wpływ na skład i orientację polityczną zgromadzenia ludowego przez to, że raz na 5 lat rozdzielał, wraz ze swoim kolegą, obywateli między centuriae i tribus. Przy okazji spisu ludności cenzorzy mogli udzielać nagany (nota censoria). Takie potępienie moralne pociągało za sobą pozbawienie czci (ignominia), skutkiem czego było skreślenie z listy senatorów lub z listy ekwitów. Do cenzorów należała rewizja listy senatorów i wpisywanie na nią nowych członków.

1. CONSUL:

Consul zajmował w państwie pierwsze miejsce. Miał wszelkie uprawnienia cywilne i wojskowe. Tylko niektóre rodziny miały faktycznie dostęp do urzędu konsula.

1. PRAETOR:

Praetor był kolegą konsula (collega consulis). Jego imperium jednak było niższej rangi. Był to urząd sądowy. Zwiększająca się ciągle liczba spraw i napływ cudzoziemców do Rzymu sprawiły, że w 242 r. p.n.e. ustanowiono drugiego pretora. Z utworzeniem prowincji pojawiają się nowi pretorzy, których zadaniem była administracja. Pretor, mając imperium, mógł wykonywać wszystkie te funkcje, które sprawował konsul.

1. AEDILES:

Edylów kurulnych wybierały comitia tributa, edylów plebejskich – concilia plebis. Mieli oni tylko potestas, która dawała im prawo wydawania edyktów i prawo nakładania grzywny. Funkcje ich były administracyjne i jurysdykcyjne. Do nich należało również zaopatrywanie Rzymu w zboże i jego rozdział. Prestiż edylów i ich znaczenie polityczne miały źródło w organizowaniu igrzysk.

1. QUAESTORES:

Quaestores wybierani byli przez comitia tributa. Najpierw było dwóch, od 421 r. p.n.e. czterech, a w III w. p.n.e. ośmiu. Najważniejszą funkcją kwestora w okresie republikańskim było strzeżenie skarbu. Kwestorzy byli urzędnikami pomocniczymi konsulów i cenzorów, uczestniczyli w jurysdykcji karnej, do nich należało pobieranie grzywny i konfiskata. Warto podkreślić, że w III w. p.n.e., kiedy republika rzymska przeżywała apogeum, liczba urzędników wynosiła 28 osób (2 konsulów, 4 pretorów, 4 edylów, 10 trybunów, 8 kwestorów oraz co pięć lat 2 cenzorów). Ta szczupła liczba osób rządziła republiką, dowodziła armiami, kontrolowała Italię, eksploatowała pierwsze prowincje. Pomocnicy urzędników nie byli wcale liczniejsi. Oprócz liktorów (24 dla dyktatora, 12 dla konsulów, 2 dla pretorów), którzy podnosili prestiż urzędników, byli jeszcze apparitores, kilku skrybów, było consilium konsulów i pretorów, kilku młodych oficerów sztabowych. taka koncentracja władzy czyniła ją skuteczną.

1. SENATUS:

Senat początkowo skupiał zwierzchników rodzin rzymskich (patres). W okresie wczesnej republiki tworzyło go 300 senatorów, za dyktatury Sulli 600, za Cezara 900, a za panowania Augusta znowu 600. Najpierw konsulowie, potem cenzorzy wyznaczali senatorów. Według lex Ovinia (plebiscyt z II/II w.p.n.e.) mieli oni wybrać najlepszych. Cenzorowie powoływali na senatorów przede wszystkim byłych urzędników kurulnych. Edylowie plebejscy zdobyli dostęp do senatu w okresie Grakchów, trybuni w I w. p.n.e., kwestorzy za Sulli. Był to stały organ szlachty. Tytuł patres był zarezerwowany senatorom patrycjuszom, senatorowie plebejusze określani byli jako conscripti. Senat interweniował we wszystkich ważnych sprawach. Miał bardzo rozległe uprawnienia. Jedne z nich (aerarium, ager publicus, problemy prowincji, senatusconsulta, sprawy międzynarodowe, wojna, itp.) przysługiwały całemu senatowi; inne były tylko przywilejem senatorów patrycjuszy. W sytuacji wielkiego niebezpieczeństwa senat mógł przekazać władzę wyłączną i absolutną konsulom, zawieszając wszystkie gwarancje konstytucyjne (senatusconsultum ultimum). Dzięki wielorakim kompetencjom, ciągłości działalności i autorytetowi senat odegrał istotną rolę w założeniu Imperium rzymskiego. To właśnie senat – wraz z ludem, ale przed nim: senatus populusque Romanus – tworzył civitas – państwo.

OKRES PRYNCYPATU:

Wprowadzony w 27 r. p.n.e. przez Auguta pryncypat był w swej istocie ustrojem monarchicznym. Oktawian, pierwszy wśród obywateli (princeps civitatis), stopniowo skupił w swoich rękach szereg tytułów i uprawnień, które mu zostały formalnie przyznane przez istniejące republikańskie organy włdzy. Po zrzeczeniu się konsulatu w 23 r. p.n.e. objął urząd trybuna, który był dożywotni, przejął władzę nad prowincjami (imperium proconsulare, infinitium et maius), która nie była ograniczona przez imperium i przewyższała władzę namiestników prowincji senatorskich, oraz jeszcze inne władze. August (pater patriae, Augustus, Imperator) objął szereg władz, które go postawiły ponad pozostałymi organami konstytucyjnymi. Princeps nie był magistratus. Princeps był organem władzy dożywotnim, wyposażonym w imperium i potestat tribunicia, które kontrastowały z cechami republikańskimi magistratus (roczna kadencja, kolegialnośc, odpowiedzialność).

• senat (na początku wzmacnia swoją pozycję, później jednak traci dawny wysoki autorytet polityczny na rzecz princepsa. Chociaż na początku przejął funkcję wyborczą, którą poprzednio wykonywały zgromadzenia ludowe [comitia curiata, centuriata, tributa], to jednak potem funkcja ta doznaje poważnego uszczerbku. Princeps wprowadza na listę nowe nazwisko albo rekomenduje senatorom kandydaturę określonej osoby. W wyniku tego senat czuje się zobowiązany do współpracy z princepsem. Princeps mianuje senatorów. Poczynając od Domicjana (I w.) mianuje osoby, które nie były urzędnikami.)

• administracja cesarska (Hadrian [IIw.] tworzy centralną organizację biurokratyczną, administrację cywilną, związaną z princepsem. Z pryncypatem powstaje biurokracja. Princeps mianuje i odwołuje opłacanych funkcjonariuszy. Wśród urzędników figurują legati Augusti, którzy dzielą się na legati Augusti pro praetore – do nich należał zarząd prowincji – i legati legionis – do nich należało dowodzenie legionami; praefecti praetorio – dowódcy gwardii cesarskiej, mający także jurysdykcję w sprawach cywilnych i karnych; praefectus urbi, który reprezentował princepsa w czasie jego nieobecności i sprawował władzę nad policją miasta; praefectus vigilum – dowódca straży, szczególnie nocnej; praefectus annonae – odpowiedzuialny za zaopatrzenie miasta w żwynośc, za ceny itp.; praefectus Aegypti – z ramienia princepsa zarządca Egiptu; procuratores – zarądcy majątków państwowych.

Prowincje pryncypatu:

W okresie republiki było ich 5, w okresie pryncypatu w 117 r. – 45; były dwojakiego rodzaju:

• senackie

• cesarskie

Namiestnicy jednych i drugich byli mianowani przez princepsa. Namiestnikami prowincji senackich byli proconsules, których kadencja trwała jeden rok. Namiestnikami prowincji cesarskich byli propraetores o kadencji nieograniczonej. Proconsules pełnili funkcje administracyjne i sądowe. Legati Augusti oprócz tych funkcji sprawowali dowództwo nad legionami. Ustrój miast w prowincjach był podobny do ustroju miast w Italii, tzn. był municypalny. Zarząd spoczywał na comitia, magistratus, senatus. Magistratus, tzn. urzędnicy municypalni, byli wybierani przez zgromadzenia, potem przez decuriones (radnych miejskich) spośród osób należących do ordo decurionum. Ich kadencja trwała rok i obowiązywała kolegialność. Wyżsi urzędnicy – quattuorviri iure dicundo (duoviri w koloniach) – mieli władzę administracyjną i jurydsykcyjną w sprawach cywilnych i karnych oraz dowództwo nad wojskiem. Niżsi rangą byli duoviri aediles o funkcjach podobnych do funkcji edylów w Rzymie. Finansami municypalnymi zarządzali quaestores. Senat municypalny składał się ze 100 osób wybranych spośród byłych urzędników przez duoviri lub quattuorviri iure dicundo. Status senatora był dożywotni i bardzo zaszczytny. Związane z nim jednak były wielkie ciężary (onera), przede wszystkim odpowiedzialność własnym majątkiem w przypadku niezapłacenia podatków municypalnych i państwowych. Comitia gromadzą mieszkańców, którzy dzielą się na 10 kurii lub tribus. Do II w. zgromadzenia pełnią funkcję wyborczą. Terytorium municypalne normowane było przez lex municipalis. Podzielone było na dystrykty i na jednostki wiejskie – loci. Mieszkańcy miast dzieli się na cives oraz incolae. O przynależności do pierwszej kategorii decydowało pochodzenie, a zatem urodzenie, przysposobienie, wyzwolenie i naturalizacja; do drugiej – zamieszkanie (domicilum).

OKRES DOMINATU:

Imperator Dioklecjan reformuje podatki, wojsko, reorganizuje i powiększa administrację państwową, która zastępuje magistratus. Od Dioklecjana rządy sprawują dwaj imperatores i dwaj caesares, którzy pomagają pierwszym, a po ich smierci wstępują w ich miejsca. Dioklecjan dzieli Imperium na części.

• cesarz (jest dominus et deus – pan i bóg. Rozróżnia się dominat cesarski wykonywany w stosunku do osób wolnych i majątków prywatnych, oraz dominium cesarskie, które stanowi rodzaj własności cesarza. Cesarz swą władzę uważa za boską, a państwo za swoją własność)

• senat (spada do roli zwykłej korporacji municypalnej. Z magistratur republikańskich pozostał konsul i pretor, ale były to właściwe tytuły honorowe. Dawne magistratus republikańskie zastąpili urzędnicy cesarscy. Administrację oparto na zasadach centralizmu i biurokratyzmu. Liczba urzędników cesarskich została znacznie zwiększona. Otrzymywali oni wynagrodzenie i liczne przywileje. Stopniowo dokonał się rozdział funkcji cywilnych i wojskowych. Przy cesarzu działała rada (sacrum consistorium). Członkami jej byli najwyżsi urzędnicy cesarscy. Dyskutowała nad projektami ważnych konstytucji, a także sprawowała jurysdykcję – przede wszystkim jako instancja apelacyjna).

podział administracyjny cesarstwa:

Cesarstwo dzieliło się na prefektury, diecezje, prowincje. Na czele prefektury stał praefectus praetorio, diecezji – vicarius, prowincji – namiestnik. Mieli oni funkcje administracyjne i jurysdykcyjne. Miasta w zasadzie zachowują dotychczasowy ustrój municypalny. Nadzór nad administracją miejską należy w całej rozciągłości do defensor civitatis, który był również obrocą biednych (defensor plebis). Ranga ordo decurionum bardzo się obniża, pozostały jednak ciążary (munera).

WYKŁAD IV i V

P R O C E S C Y W I L N Y

Norma prawna przyznaje jednostce prawa lub uprawnienia (prawa podmiotowe). Dzięki nim jednostka zaspokaja swoje potrzeby.

Początkowo w Rzymie jedynym środkiem dochodzenia własnych uprawnień była samopomoc. Każdy sam dochodził swoich praw. Wierzyciel, z kontraktu lub deliktu, mógł zmusić dłużnika do wykonania jego powinności. Z chwilą powstania państwa jego organy, tzn. sądy, przyjęły na siebie tę funkcję. Pomoc własna utrzymała się w postaci samoobrony dozwolonej w przypadku bezprawnej napaści oraz w razie nieuchronnej konieczności, tzn. gdy bez pomocy własnej powstałaby niepowetowana szkoda. Na mocy dekretu Marka Aureliusza i konstytucji Walentyniana, teodozjusza i Arkadiusza tracił swoje prawo, kto samowolnie je realizował, i zaciągał zobowiązanie do zwrotu podwójnej wartości rzeczy, kto samowolnie ją zabrał nie mając tytułu prawnego. Pokrzywdzony bowiem winien dochodzić swoich roszczeń przed sądem, w procesie.

System powództw:

1. Actiones in rem i actiones in personam, tzn. powództwa rzeczowe I powództwa osobiste. Powództwa osobiste służyły do dochodzenia wierzytelności. W intentio formułki wymieniona była osoba pozwanego, tylko przeciwko niemu mogło być takie powództwo skierowane, stąd względny jego charakter, a także praw chronionych tymi powództwami. Powództwa rzeczowe służyły do dochodzenia pozostałych praw (rzeczowych, rodzinnych, prawa spadkowego, prawa do status). W intentio formułki była wymieniona tylko osoba powoda, natomiast nie była wymieniona osoba pozwanego. Powództwo takie mogło być skierowane przeciwko każdej osobie, stąd jego bezwzględna skuteczność.

2. Actiones stricti iuris i actiones bonae fidei, tzn. powództwa ścisłego prawa i powództwa dobrej wiary. Przy pierwszych sędzia był ściśle związany brzmieniem intentio formułki i według niego rozstrzygał spór. Przy drugich, z dodatkiem ex fide bona, sędzia rozstrzygał spór zgodnie z zasadą uczciwości, biorąc pod uwagę okoliczności nie uwzględnione w intentio.

3. Actiones perpetuae i actions temporales , tzn. powództwa nieograniczone terminem wniesienia i ograniczone. Pierwszymi były w zasadzie powództwa ius civile, drugie to powództwa ius honorarium; były one ograniczone do jednego roku (intra annum); po upływie tego terminu gasło także prawo (np. do grzywny) chronione tym powództwem.

4. Actiones directae i actiones utiles, tzn. powództwa przewidziane przez prawo dla ściśle określonych przypadków i zastosowane dla pokrewnych przypadków.

5. Actiones privatae i actiones populares, tzn. służące ochronie interesu prywatnego i interesu publicznego. Tymi ostatnimi powództwami, pochodzenia pretorskiego lub edylskiego, mógł się posłużyć każdy obywatel w celu wdrożenia procesu przeciw osobie odpowiedzialnej za naruszenie interesu publicznego i uzyskania od niej zapłaty kary pieniężnej, która przypadła jemu; były to actiones poenales, czyli karne.

6. Actiones arbitrariae, były to powództwa, przy których pozwany mógł uniknąć zasądzenia, jeżeli zastosował się do nakazu sędziego i zwrócił rzecz powodowi.

Przedawnienie powództw:

Ius civile tylko wyjątkowo określało termin wniesienia powództwa. Natomiast prawo pretorskie wyznaczało termin, który wynosił rok lub był krótszy.

Przedawnienie (longi temporis praescriptio) pojawiło się po raz pierwszy w pkresie cesrskim. Przyznano je posiadaczowi w dobrej wierze i ze słusznym tytułem do rzeczy – gruntu prowincjonalnego – przeciwko właścicielowi, który nie występował z powództwem przez 10 lat, jeżeli obaj mieszkali w tej samej prowincji (inter praesentes) lub przez 20 lat, jeśli w różnych prowincjach (inter absentes). Teodozjusz II wyznaczyół termin 30 lat dla przedawnienia wszystkich powództw, które nie miały już krótszego terminu. Cechą charakterystyczną przedawnienia teodozjańskiego było wygaśnięcie powództwa, nie zaś prawa – przynajmniej prawa rzeczowego.

Procesowy porządek prawny okresu klasycznego chrakteryzował się instytucją iudicium – funkcją sądową, polegającą na wykonywaniu czynności sądowych (officium) przez osoby prywatne lub arbitrów. Sąd rozjemczy dał podstawę iudicium privatum okresu klasycznego. Układ, na mocy którego strony godziły się na poddanie się rozstrzygnięciu sędziego prywatnego lub arbitra, którego sobie wybrały, nazywał się litis contestatio. Był legalizowany przez magistraturę, przed którą się odbył, która zresztą ograniczała się do przygotowania procesu, godząc się, lub nie, na rozstrzygnięcie sporu w iudicium. Iudicum, którego stronami byli Rzymianie, odbywane w civitas lub w promieniu mili od Rzymu, z jednym sędzią (iudex unus) także Rzymianinem, nazywało się iudicium legitimum. Natomiast sąd, w którym występowali cudzoziemcy (peregrini), albo taki, który odbywał się poza Rzymem, albo przez oretorem dla cudzoziemców (praetor peregrinus), z udziałem kilku sędziów (recuperatores), nazywał się iudicium imperio continens (lub iudicium, quod imperio continetur). Pierwsze (iudicium legitimum), w odróżnieniu od drugiego, sankcjonowane było przez ius civile, które przyznawało skutek konsumpcyjny litis contestatio i nadawało wyrokowi walor rzeczy osądzonej.

Cechą charakterystyczną procesu klasycznego był jego podział na dwie fazy: postępowanie przed magistraturą i przed sędzią (postępowanie in iure i apud iudicem). W pierwszej – strony przedstawiały się magistraturze (pretor, edyl kurulny), wyjaśniały punkty sporu, prosiły o ochronę, wybierały sędziego na podstawie umowy procesowej (litis contestatio), zawierającej ich akceptację wyroku, który wyda sędzia. W drugiej – sędzia rozjemczy (iudex, arbiter) badał stan faktyczny i definitywnie rozstrzygał spór, wydając wyrok.

Można wyróżnić trzy okresy postępowania cywilnego:

1. okres legis actiones, czyli procesu legisakcyjnego, od początku istnienia civitas rzymskiej, aż do połowy II w. p.n.e.

2. okres procesu per formulas lub postępowania formułkowego od połowy II w. p.n.e. do III w.

3. okres postępowania extra ordinem, czyli tzw. procesu kognicyjnego od III w., gdy zanika ostateczne ordo iudiciorum privatorum, podzielony na dwie fazy, a jedynym procesem staje się jednofazowe postępowanie przezd jednym sądem.

Ad. a) Postępowanie legisakcyjne jest najstarszą formą procesu cywilnego. W legis actio dominowała forma, forma ścisła i kłopotliwa, uroczysta i symboliczna. Strony, obecne in iure, tzn. przed magistraturą, przedstawiały swoje żądania i ośawiadczenia w formułkach ustalonych przez zwyczaj i ustawy. Musiały je wypowiadać bardzo dokładnie. Wyróżnia się pięć odmian legisakcji:

• legis actio sacramento – występowała jako legis actio in personam i służyła do dochodzenia roszczeń obligatoryjnych i jako legis actio in rem, która służyła do dochodzenia każdego innego roszczenia uznanego przez ius civile, poza obligacyjnym. Rozstrzygięcia spornego roszczenia dokonywał sędzia wybrany przez strony i ustanowiony przez pretora.

• legis actio per iudicis arbitrive postulationem – służyła do dochodzenia roszczenia ze stypulacji (ex sponsione)

• legis actio per condictionem – służyła do dochodzenia roszczenia o określoną sumę pieniędzy (certa pecunia), a później także roszczeń o określoną inną rzecz (certa res)

• legis actio per manus iniectionem i legis actio per pignoris capionem były w rzeczywistości środkami egzekucyjnymi.

Ad. b) Postępowanie formułkowe – ogromną rolę odegrał tu praetor peregrinus. Legis actiones były niedostępne dla cudzoziemców. Postępowanie opierało się na imperium pretora. Spór ujmowano tu w formułkę pisemną. Procesem tym można było się posługiwać w przypadku roszczeń nie uznanych przez ius civile, a uznanych przez pretora miejskiego. Na mocy zaś lex Aebutia z II w. p.n.e. można było tez dochodzić roszczeń uznanych przez prawo cywilne. Formułka to instrukcja zawierająca upoważnienie dla sędziego i program rozstrzygnięcia przezeń sporu przez zasądzenie lub uwolnienie pozwanego. Składała się ona z części zwyczajnych i nadzwyczajnych. Nie musiały one występować w komplecie. Zależało to od rodzaju powództwa.

Części zwyczajne:

1. Intentio, w której zawarte było roszczenie powoda. Intentio była certa, gdy przedmiot sporu był określony, incerta, gdy nie był okreslony.

2. Demonstratio, która bliżej określała stan faktyczny przedmiotu sporu, gdy intentio była incerta.

3. Condemnatio, która zawierała nakaz dla sędziego zasądzenia lub uwolnienia pozwanego. Występowała w formułce zawsze – z wyjątkiem formułek przy powództwach prejudycjalnych. Zawsze opiewała na pieniądze.

4. Adiudicatio – nakaz dla sędziego przysądzenia części wspólnej dotąd własności jednej lub drugiej stronie procesowej; występowała w formułce przy powództwach działowych, a mianowicie actio familiae erciscundae o podział spadku, actio communi dividundo – o podział współwłasności, actio finium regundorum – o rozdzielenie lub ustalenie granicy (miedzy).

Części nadzwyczajne:

1. Exceptio – środek obrony pozwanego, zarzut procesowy; który pozwany wytaczał pwoodowi, aby nie zostać osądzonym:

• Ekscepcje cywilne i pretorskie – przykładem pierwszych było exceptio senatusconsulti Macedoniani – zarzut z tytułu zakazanej przez tę uchwałę senatu pożyczki synom pozostającym pod władzą ojca; przykładem drugich była exceptio doli – zarzut z tytułu podstępu.

• Ekscepcje peremptoryjne i dylatoryjne; pierwsze wykluczały dochodzenie roszczenia raz na zawsze np.: exceptio senatusconsulti Velleiani – z tytułu zakazanej intercesji (zaciągnięcie zobowiązania) kobiet; drugie wstrzymywały je tylko czasowo, np.: exceptio pacti conventi – z tytułu zawartej umowy

1. Praescriptio – zastrzeżenie na korzyść pozwanego lub powoda. Zastrzeżenie pierwsze (pro reo) stało na równi z ekscepcją i w końcu przez nią zostało zastąpione; drugie (pro actore) miało zastosowanie, gdy powód, np. wierzyciel, miał wierzytelność płatną w ratach, a groziło mu niebezpieczeństwo, że formułka obejmie całą wierzytelność i co do całej spowoduje konsumpcję powództwa.

Można wyróżnić następujące rodzaje formułek (formula):

1. Formula in ius concepta, tzn. formułka powództw cywilnych, w której występowała intentio iuris civilis, czyli roszczenie prawa cywilnego, np.: prawa do własności, wierzytelności cywilnej, prawa spadkowego, rodzinnego.

2. Formula in factum concepta, gdy w jej intentio nie było wymienione roszczenie, lecz jedynie fakt, od którego pretor uzależniał zasądzenie pozwanego. Sędzia miał sbadać stan faktyczny. Przykładem może tu być formułka powództwa patrona przeciw wyzwoleńcowi, który go pozwał do sądu bez pozwolenia pretora.

3. Formula ficticia, gdy pretor umieszczał w intentio pewien fakt, który nie nastąpił, lub warunek, który się nie spełnił, by sędzia tę fikcję przyjął za podstawę swego orzeczenia.

Bieg postępowania:

1. Pierwsza faza procesu: Przed magistraturą, wyposażoną w imperium, toczył się proces legisakcyjny i formułkowy. Magistratura nie rozstrzygała sporu. Była to instrukcja procesu. Iurisdictio, czyli władza jurysdykcyjna lub sądownicza, była częścią imperium. Obejmowała sądownictwo sporne i niesporne, a także wydawanie rozporządzeń tymczasowych. Jurysdykcja przysługiwała: w czasach królewskich – królowi, w czasach republikańskich, w Rzymie torowi, w sprawach targowych edylowi kurulnemu; w Italii i jej koloniach – tzw. praefecti iure dicundo; w prowincjach senackich – prokonsulom, propretorom, kwestorom, kwestorom; w cesarskich – ich namiestnikom; w okresie cesarskim – cesarzowi i wyższym urzędnikom przez niego delegowanym.

2. Druga faza procesu: (iudicium) odbywała się przed sędzią (iudex). Sędzia badał, czy roszczenie powoda jest uzasadnione i czy zarzuty pozwanego są prawidłowe i uzasadnione. Postępowanie przed sędzią kończyło się wyrokiem. Sędzia występował jako:

• iudex unus, tzn. sędzia jednostkowy, prywatny, wybrany przez strony procesowe z listy i zatwierdzony przez magistraturę. Do pomocy miał radę

• recuperator, sądzący w kolegiach złożonych z trzech lub pięciu sędziów, wyłonionych przez gminy, powołanych przez pretora, w sporach, w których występował cudzoziemiec, przede wszystkim w sprawach o wolność.

• decemvir litibus iudicandis, sędzia sądzący w trybunale dziesięciu sędziów przysięgłych o charakterze prywatnym, chociaż powołanych przez zgromadzenie ludowe, w okresie republiki, w celu rozstrzygania spraw o wolność

• centumvir, sędzia trybunału złożonego ze 105 członków początkowo i 180 później. Taki trybunał był właściwy w procesach windykacyjnych dotyczących własności, rodziny, spadku.

Forum – określenie trybunału sądzącego, jak i granic, w jakich wykonywał on przysługującą mu funkcję. W określonych przypadkach ustawa przyznawała stronom prawo umówienia się co do forum. Gdy strony tego nie uczyniły, wówczas powód miał prawo wyboru między miejscem pochodzenia a miejscem zamieszkania pozwanego.

Czas – stary kalendarz rozróżniał dies fasti (dni, w których można było się procesować), i dies nefasti (dni, w których ie można się było procesować). Rok sądowy był podzielony na okres zimowy i na okres letni. Działaność sądów przerywano w czasie żniw, winobrania i igrzysk.

Strony w procesie:

powód – actor

pozwany – reus

W postępowaniu legisakcyjnym zastępstwo procesowe stron możliwe było tylko w czterech przypadkach: pro populo – w obronie interesu publicznego; pro libertate – gdy kwestionowano wolność człowieka; pro tutela – w obronie pupila, ex lege Hostilia – w imieniu pojmanego w niewolę lub nieobecnego w sprawach państwowych. W postępowaniu formułkowym występują zastępcy procesowi: cognitor i procurator. Uznaniu wyroku służyła cautio ratam rem dominum habiturum, uczyniona przez zastępcę procesowego. Wykonaniu wyroku służyła cautio iudicatum solvi, dokonana przez pozwanego lub jego zastępcę.

Postępowanie in iure:

Proces zaczynał się od in ius vocatio, czyli wezwania pozwanego przez powoda do stawiennictwa przed magistraturą. Gdy pozwany nie słuchał wezwania, powód miał prawo wezwać świadków i zastosować wobec pozwanego przemoc, zobowiązując go do osobistego stawiennictwa przed magistraturą. Pozwany mógł dać jednak poręczyciela (vindex). Jeżeli sam się nie stawił i nie dał poręczyciela wówczas uważano, że się nie broni, a pretor przekazywał jego majątek we władanie powoda.

Gdy strony stawiły się in iure, powód formułował swoje żądanie (editio actionis). Pozwany, ze swej strony, mógł zachować się różnie.

Magistratura mogła odmówić powodowi ochrony procesowej (denegatio actionis). Jeżeli jednak udzielon mu jej, wówczas dochodziło do litis contestatio. W postępowaniu legisakcyjnym polegała ona na ugruntowaniu sporu. Dochodziła do skutku przez zgodne współdziałanie stron procesowych. Natomiast w postępowaniu formułkowym litis contestatio była formalną umową, polegającą na tym, że przy świadkach powód wręczał formułkę pozwanemu, a ten ją przyjmował. Charakterystycznym skutkiem litis contestatio była konsumpcja powództwa, tzn. niemożliwe było ponowne wystąpienie z powództwem w tej samej sprawie. Należy jednak rozróżnić dwa rodzaje powództw: powództwa obligatoryjne, oparte na prawie cywilnym i realizowane w iudicium legitimum – tu następowała consumptio z samego prawa; i powództwa rzeczowe oraz powództwa nie oparte na ius civile realizowane w iudicium imperio continens – konsumpcja następowała w wyniku podniesienia zarzutu procesowego. Po litis contestatio pretor wystosował do sędziego nakaz osądzenia sprawy. Kończyło się postępowanie w pierwszej fazie.

Postępowanie apud iudicem:

Po litis contestatio strony zjawiały się przed sędzią. Postępowanie przed sędzią było ustne, jawne i bezpośrednie.

Strony, które mogły mieć pomocników winne były przedłożyć sędziemu dowody. Odbywało się to według zasady, że obowiązek przeprowadzenia dowodu spoczywa na tym, kto wysuwa roszczenie. Zarówno powód jak i pozwany mieli obowiązek przedstawić stan faktyczny. Fakty, co do których było domniemanie prawne (fakty, które z góry uważano za prawdziwe) były uważane za prawdziwe o tyle, o ile nie przeprowadzono dowodu przeciwnego – kontrdowodu autoryzowanego.

Środki dowodowe były różne: świadkowie, dokumenty, przysięga, opinia biegłego, oględziny itd.

Świadkowie (testes) – obowiązkowo w liczbie większej niż jeden, aby dowód był pełny składali zeznania ustne.

Dokumenty mogły być publiczne lub prywatne; pierwsze miały wartość dowodu wobec wszystkich, drugie – wobec osoby, której dotyczyły.

Przysięga (iusiurandum) zaproponowana przez jedną stronę procesową drugiej przed magistraturą, musiała być złożona lub przekazana stronie proponującej i kończyła spór.

Wyrok, który kończył iudicium, mół być: uwalnijący, zasądzający, deklaratywny – przy powództwam przesądzających, konstytutywny – w procesach o podział.

Egzekucja wyroku:

W przypadku gdy zasądzony nie wykonał wyroku, konieczne było postępowanie egzekucyjne.

Egzekucja w okresie procesu legisakcyjnego: do tego służyły dwa powództwa: legis actio per pignoris capionem i legis actio per manus iniectionem. Pierwsze było stosowane jako środek egzekucyjny na majątku dłużnika, w celu ściągnięcia pewnych uprzywilejowanych roszczeń z zakresu prawa publicznego, wojskowego, religijnego. Egzekucja normalna za pomocą legis actio per manus iniectionem była osobista. Jeżeli zasądzony nie wykonał wyroku, mógł, po upływie 30 dni, być sprowadzony przed magistraturę, która przekazywała do wierzycielowi, chyba że znalazł się poręczyciel. Po 60 dniach przebywania w więznieniu dłużnik był wyprowadzony przez trzy ostatnie dni targowe na targ w celu otrzymania w zamian zań okupu. Gdy to nie nastąpiło, wierzyciel mógł zabić dłużnika, podzielić go na części – jeśli było kilku wierzycieli lub sprzedać go za granicę. Te przepisy złagodziła lex Poetelia, która ziosła więzienie za długi, zabroniła sprzedaży i zabijania zasądzonego.

Egzekucja w okresie procesu formułkowego: egzekucja bezpośrednia i osobista została zastąpiona przez actio iudicati, czyli powództwo z tytułu wyroku. Zazwyczaj kończyła się uznaniem wyroku, po czym magistratura upoważniała wierzyciela do dalszych kroków egzekucyjnych. Pierwsze zaczątki egzekucji na majątku dłużnika pojawiły się w prawie pretorskim poprzez missio in bona, czyli wprowadzenie wierzyciela, który wygrał proces, na jego prośbę, w majątek dłużnika – egzekucja majątkowa uniwersalna. Gdy było kilku wierzycieli wszyscy mogli być wprowadzeni w posiadanie majątku. Na prośbę wierzycieli pretor wyznaczał kuratora majątku, który dawał ogłoszenie o missio, by także pozostali wierzyciele dołączyli się do egzekucji. Po upływie 5 dni, jeżeli dłużnik zmarł, lub 30, jeżeli to nie nastąpiło, był powoływany spośród wierzycieli magister bonorum, który sprzedawał cały majątek dłużnika. Sprzedaż taka, dokonana z zachowaniem pewnym formalności i terminu (15 lub 10 dni) na licytacji, obejmowała cały majątek. Nabywca brał na siebie zobowiązanie zapłacenia proporcjonalnie każdemu wierzycielowi. nabywca majątku dłużnika zajmował miejsce zasądzonego w odniesienu do praw, które mu przysługiwały. W końcu wykształciła się egzekucja majątkowa syngularna polegająca na sprzedaży poszczególnych części majątku dłużnika.

Czynności alienacyjne dłużnika, umniejszające jego majątek i przynoszące szkodę wierzycielom, ulegały odwołaniu. W prawie klasycznym istniały dla tego celu dwa środki prawne: interdictum fraudatorium, które zobowiązywało nabywcę do restytucji tego, co nabył od dłużnika, i restitutio in integrum, czyli przywrócenie rzeczy do pierwotnego stanu, tak, jakby alienacja w ogóle nie nastąpiła. Czynności na szodę wierzycieli ulegały odwołaniu tylko wtedy, gdy w ich wyniku niemożliwe stało się spłacenie wszystkich długów. Niemożliwość taka była stwierdzona, jeżeli nastąpiła egzekucja uniwersalna.

Ochrona pozaprocesowa:

W okresie postępowania legisakcyjnego i w okresie postępowania formułkowego były przypadki, gdy pretor występował jako instancja, nie tylko badał sprawę jak w procesie zwyczajnym, ale również ją rozstrzygał. Mieściło się to w jego jurysdykcji, która była częścią jego imperium. Postępowanie to nazywało się postępowaniem extra ordinem lub per cognitionem. Środkami prawnymi, które uzupełniały system powództwa, były: interdicta, missiones in possessionem, stipulationes praetoriae i restitutiones in integrum.

Interdykty były to nakazy pretora: wydania czegoś – interdykty restytucyjne; okazania pewnych rzeczy – interdykty exhibitoryjne; zaniechania czegoś – interdykty prohibitoryjne. Interdykty zapobiegały powstawaniu sporów, ich celem było utrzymanie ładu wewnętrznego i ochrona prywatnych interesów.

Missiones in possessionem to akty władzy pretorskiej, na mocy których majątek: osoby, która odmówiła wdania się w spór, dłużnika ukrywającego się, strony procesowej zachowującej się niewłaściwie, dłużnika zmarłego bez spadkobierców, właściciela walącego się domu graniczącego z innym, który nie dał zabezpieczenia na wypadek spowodowania szkody i wreszcie między innymi majątek osoby nieobecnej, która nie zostawiła zastępcy – oddawany był do dyspozycji, na czas dłuższy lub krótszy, okreslonych osób wraz z uprawnieniami różnej natury w zależności od konkretnych przypadków.

Stipulationes praetoriae były zawierane przez strony przez pretorem i na jego polecenie. Miały szerokie zastosowanie w procesie i poza procesem. celem ich było: zabezpieczyć rezultat postępowania sądowego, zapewnić powództwo stosunkom, które go nie miały, zabezpieczyć stawiennictwo w sądzie.

Restitutiones in integrum były to decyzje pretorskie o charakterze nadzwyczajnym, na mocy których pretor uchylał skutki czynności prawnej zarówno w dziedzinie prawa formalnego, jak i materialnego, przywracając stan pierwotny. Ten ostateczny środek był stosowany w przypadkach: wieku, nieobecności, błędu, bojaźni, podstępu, umniejszenia osobowości, szkody wyrządzonej wierzycielom.

Ad. c) Postępowanie kognicyjne: w postępowaniu tym roztrzygnięcia sporu dokonywała sama magistratura lub cesarz lub delegowany przez niego urzędnik. Taki sędzia sam badał i rozstrzygał spór. Postępowanie to było jednofazowe. Odbywało się przed jednym i tym samym urzędnikiem państwowym. Pozew prywatny zmienia się w urzędowy, pisemny. Wyrok mógł zapaść na niekorzyść powoda nieobecnego. Co do przysięgi Justynian wprowadził obowiązek złożenia jej przez stronę lub przekazania jej na drugiej stronie. Litis contestatio przestała być aktem formalnym i nie powodowała konsumpcji powództwa. W okresie postępowania kognicyjnego większą wagę ma dokument, zwłaszcza publiczny. Wyrok opiewa na zasądzenie rzeczowe, chociaż może opiewać także na pieniądze. Od wyroku można było się odwołać, a zatem dopuszczalna była apelacja (appellatio). Można ją było wnieść natychmiast ustnie lub w ciągu krótkiego czasu pisemnie. Apelacja było to żądanie przez stronę powtórnego rozpatrzenia sporu przez sąd wyższy. Miała ona skutek zawieszający wykonanie wyroku. Jeżeli zasądzony nie odwołał się w przepisanym czasie, albo gdy apelacja została oddalona, wyrok stawał się prawomocny i podlegał egzekucji.

Egzekucja wyroku: mogła być: majątkowa singularna, polegająca na odebraniu rzeczy gdy pozwany został zasądzony na jej wydanie; majątkowa singularna polegająca na wzięciu rzeczy w zastaw: w celu zabezpieczenia wykonania wyroku; majątkowa singularna polegająca na sądowej sprzedaży drogą publicznego przetargu części majątku dłużnika, takżę dobrowolnie odstąpionego wierzycielom, wystarczającej na pokrycie sumy zasądzenia.

WYKŁAD VI i VII

P R A W O O S O B O W E