TOTALITARYZM

Pojęcie totalitaryzm ma swoje źródło w łacińskim słowie totus, co oznacza cały, a także wywodzi się z terminu średniowiecznego totalis- całkowity. Po raz pierwszy termin totalitaryzm w odniesieniu do państwa został użyty we Włoszech w znaczeniu pejoratywnym przez przeciwników faszyzmu. Benito Mussolini przejął go i zaczął używać w sensie pozytywnym, oznaczając tym pojęciem stworzone przez siebie faszystowskie państwo. Wygłosił przy tym, określające ten system słowa „Wszystko w państwie, nic poza państwem, nic przeciwko państwu”. Od tej chwili tym terminem określa się władzę państwową wspartą na nieskrępowanych uprawnieniach władzy centralnej. Mianem totalitarnych przyjęło się określać systemy, których fundamentem była dyktatura- są to nazistowskie Niemcy w latach 1933-1945 i komunistyczny Związek Radziecki w latach 1917-1956. Najsłynniejszymi badaczami systemów totalitarnych byli m.in. Brzeziński, Arendt oraz Friedrich. Uwagę swą kierowali głównie ku obserwacji komunizmu i nazizmu. Niemal każdy badacz zajmujący się tymi reżimami wskazuje na silną pozycję dyktatora, siłę terroru oraz istnienie monopartii. Wybitna historyk Hannah Arendt przedstawiła następującą definicję totalitaryzmu kładąc akcent na najbardziej, według niej, charakterystyczną cechę, jaką był brak oparcia systemu na normach prawnych. Były one wg badaczki zastępowane aparatem terroru. Przedstawiła ona również idealnego obywatela określając go jako osobę pozbawioną umiejętności samodzielnego myślenia i ateistę. Friedrich wyróżnił natomiast następujące elementy składający się na omawiany system. Są to: totalitarna ideologia wkraczająca w każdą sferę życia obywateli, monopartia, kierowana przez jednostkę- dyktatora, kontrola masowych środków przekazu- cenzura, monopolistyczna kontrola sił zbrojnych, scentralizowane zarządzanie oraz tajna policja stosująca terror i przemoc. Bardziej ogólna jest definicja pochodząca z Encyklopedii PWN, przedstawia ona totalitaryzm jako system organizacji państwa zmierzający do rozciągnięcia kontroli nad całością życia politycznego, społecznego i kulturowego.

Charakterystyka systemu

Po I wojnie światowej z uwagi na zaistniałą sytuację, najbardziej popularne doktryny sprzed 1914r. m.in. konserwatyzm, liberalizm czy socjalizm odeszły w cień. W okresie tym przypadł kryzys w gospodarce, a także w społecznej mentalności, co przyczyniło się do procesu tworzenia się państw totalnych, które miały spełniać warunki idealnych. W ideologiach totalitaryzmu spotykana jest teoria spisku. Obok wroga zewnętrznego trudnego do określenia, pojawia się wróg wewnętrzny będący ucieleśnieniem zła, obwiniano go o wszelkiego rodzaju niepowodzenia i spiskowanie przeciw państwu. W totalitarnych państwach władza oparta jest na nieograniczonych uprawnieniach wodza, który otoczony jest kultem przejawiającym się w uwiecznianiu na obrazach jego wizerunku czy nadawania jego imieniem nazw miastom i różnym instytucjom. Krytyka przywódcy jest bezwzględnie karana. Totalna władza w państwie ma przejaw w istnieniu tylko jednej, legalnie uznanej partii politycznej. Jej członkowie obejmują najważniejsze stanowiska państwowe. Prawa nie mają działać również niezależne związki i organizacje. Charakterystyczną cecha omawianego reżimu jest oficjalna ideologia. Ludność poddawana jest ciągłej indoktrynacji, ma obowiązek uczestniczyć czynnie w życiu politycznym. Wszystko to prowadzi do ukształtowania się nowego typu człowieka, który jest poddany wodzowi i państwu. Od najmłodszych lat obywatel jest formowany przez organizacje dziecięce i młodzieżowe. Bardzo rozbudowany jest aparat terroru zbudowany z wielu komórek poddanych wodzowi. Tajna policja i służby bezpieczeństwa mają uprawnienia do inwigilacji wszystkich sfer życia swych obywateli i zwalczania opozycji wobec państwa. Wszechobecna jest również cenzura i całkowita kontrola środków masowego przekazu, które mają rozpowszechniać tylko przychylne dla władzy wiadomości. Również gospodarka podlega całkowitemu kontrolowaniu ze strony państwa. Jest najczęściej planowana, a realizacja z góry założonych celów jest jednym z priorytetów rządzących, którzy kontrolują zarówno produkcję, jak i dystrybucję dochodu narodowego. Należy zaznaczyć, iż totalitaryzm wiąże się z degeneracją prawa, monopartyjnością, cenzurą i dławieniem przejawów demokratyzmu.

Totalitaryzm włoski- faszyzm czyli najsłabszy z systemów totalitarnych

Termin faszyzm jest pojęciem wieloznacznym. Początkowo oznaczał ruch społeczny stworzony przez Mussoliniego, którego nazwa brzmiała Fasci Italiani di Combatimento, natomiast później odnosił się do partii- Partito Nazionale Fascista. Termin ten nawiązywał także do tradycji rzymskich rózg liktorskich fasces lictori, będących symbolem siły jedności politycznej. Z biegiem czasu pojęcia faszyzm używano by określić system ideologiczno- polityczny stworzony we Włoszech przez Mussoliniego. Faszyzm włoski miał być odpowiedzią na frustrację społeczeństwa, falę kryzysu i upadku moralnego. Kształtował się on od 1922 roku do 1943. Faszyzm głosił wiele antyideologii m.in. antykomunizm, antyliberalizm, antyintelektualizm, antydemokratyzm, antysemityzm, antyfeminizm, antyhumanitaryzm, antyparlamentaryzm, antypluralizm i antypacyfizm. Charakterystyczne dla niego są trzy elementy: naród, władza i partia połączone w strukturach państwowego aparatu z partyjnym. Partia stawała się istotną częścią państwowej administracji. Partyjni dygnitarze piastowali stanowiska centralne. Doszło do likwidacji samorządów terytorialnych i silnej centralizacji. Pojawiło się zjawisko monopartii, działalność innych partii i organizacji politycznych była zakazana. Wysunąć na pierwszy plan należy również aparat przymusu i terroru czyli policję i wojsko, których celem było podporządkowanie jednostki państwu. Były one poszerzone do niespotykanych wcześniej rozmiarów. Jednym z najważniejszych założeń faszyzmu jest łączenie państwa z kultem wodza. Głównym dogmatem było właśnie państwo. U źródeł faszystowskiej doktryny państwa znalazła się filozofia neoheglowska zaktualizowana przez Gentilego. Zdefiniował on pojęcie państwa personifikując je, przedstawiając jako byt absolutny i doskonały. Wysunął również koncepcję państwa etycznego. Idea ta głosiła, iż państwo to osobowość autonomiczna, która ma swe cele i wartości. Było ono również suwerenem. Jego dobro było wartością bezwzględnie najwyższą. Pod wpływem tej koncepcji Mussolini określał państwo jako przejaw najwyższej formy osobowości. Zorganizowane ono było w totalną strukturę na czele której stał wódz- Duce. Mussolini wyprowadzał koncepcję władzy wszechogarniającej z faszystowskiej koncepcji państwa etycznego. Zarówno państwo, jak również wodza traktowano z uwielbieniem. Jego władza miała wynikać z indywidualnych cech, tworzących charyzmę i odpowiedniego poziomu moralnego. Wodza postrzegano jako człowieka posiadającego nadludzkie cechy, nieomylność, intuicję, zdolność do osiągania niebywałych sukcesów. W oczach społeczeństwa był istotą boską, zawsze nieomylny. Przypisywano mu funkcję reprezentanta wyższych sił. Taki pryzmat postrzegania wodza, nakazywał oddawanie mu czci i pełni władzy, więc otaczano go atmosferą kultu. Warto nadmienić, iż wódz skupiał w swej ręce wiele stanowisk politycznych i państwowych m.in. był szefem rządu, kierownikiem sześciu ministerstw czy też przewodniczącym Wielkiej Rady Faszystowkiej. W 1925 roku wydane zostały „prawa faszystowskie”, które formalnie potwierdziły idee wodzostwa i dyktatury partii. Nie zniosły one wprawdzie monarchii, ale pozycja króla była nieznacząca. Mussolini żądał utożsamienia się jednostki z państwem. Krytykował liberalną koncepcję wolności i przeciwstawiał jej prymat państwa nad jednostką. Duce dawał sobie pozwolenie na ingerencję w każdy przejaw życia indywidualnego i społecznego. Przeciwieństwem wodza były masy, które składały się z jednostek. Wzajemny stosunek mas i wodza opierał się na solidarności, która miała polegać na służeniu wspólnocie. Zachodzi między nimi także stosunek hierarchii: wódz rządzi, natomiast rządzeni mają odznaczać się posłuszeństwem. Masy miały zostać oświecone przez elitę władzy, która została wyłoniona z Narodowej Partii Faszystowskiej. Należy wspomnieć również o spojrzeniu faszyzmu na prawo. Włoski faszyzm nie ukształtował własnej koncepcji prawa, lecz opierał się na pozytywizmie prawniczym. Drugim dogmatem państwa totalitarnego był naród. Mussolini głosił, iż nie naród utworzył państwo, ale to państwo jest twórcą narodu. We Włoszech więc naród nie zyskał przewagi nad państwem. Na początku lat trzydziestych Mussolini był przeciwnikiem antysemityzmu i rasizmu. Mówił, iż na rasę składa się bardziej uczucie niż realna rzeczywistość. Nie wierzył, by można udowodnić biologicznie, że rasa jest bardziej czy mniej czysta, gdyż nie ma już czystych ras. Doszło jednak do ewolucji ideologicznej w kierunku antysemityzmu i rasizmu pod wpływem kontaktów i zależności z hitlerowskimi Niemcami. Głównym zadaniem polityki rasistowskiej było ukazanie Włochom fizycznego i psychicznego modelu rasy posiadającej cechy europejskie, odmiennej od pozostałych pozaeuropejskich ras. Miało wywołać to u obywateli wyższy stopień odpowiedzialności za ich rasę. Faszystowski rasizm stawiał sobie za cel również udoskonalenie ilościowe i jakościowe rasy włoskiej. Doktryna faszyzmu deklarowała również odejście od pacyfizmu i gloryfikację wojny. Mussolini twierdził, iż wojna mobilizuje siły ludzkie. Włosi mieli stosować się do dywizy „wierz, słuchaj i walcz”. Faszyzm ubóstwiał kult siły i tężyzny fizycznej, gdyż toczy się wciąż walka o byt i tylko przetrwać mogą silniejsi. Człowiek faszyzmu miał być twardy, agresywny, miał także utożsamiać się z narodem i ojczyzną, całkowicie podporządkowując się wodzowi. Faszyzm propagował idee sprawiedliwości społecznej. Dążono do standaryzacji życia, deklarowano zniesienie podziałów klasowych, likwidację bezrobocia czy upowszechnienie świadczeń socjalnych. Świadczenia te miały być pomocą dla obywateli o trudnej sytuacji materialnej i miały likwidować nierówności. W kwestii gospodarki została wprowadzona odgórna kontrola, ale własność prywatna nie została zlikwidowana. Rozwinął się korporacjonizm. Twierdzono, że we Włoszech nie występuje zjawisko walki klasowej, gdyż jest jedność narodowa. Przyjmując tezę o zgodności interesów pracowników i pracodawców rozwiązano dotychczasowe związki zawodowe i utworzono korporacje, czyli związki poszczególnych zawodów, zrzeszające zarówno pracowników, jak i właścicieli. Państwo, korzystając ze swych uprawnień, ingerowało w ten sposób w sferę stosunków pracy. Dokumentem o doniosłym znaczeniu ideologicznym przy budowie ustroju korporacyjnego była Karta Pracy z 1927 roku. Warta omówienia jest również pozycja religii w państwie włoskim, gdzie była ona nie tylko broniona, ale i popierana. Omawiany reżim traktował Kościół i religię katolicką instrumentalnie, dążąc do wmontowania katolicyzmu w sferę totalitarnego państwa, chcąc posługiwać się nią we własnych celach.

Nazizm czyli narodowy socjalizm, skrajna odmiana faszyzmu

Hitlerowi, w odróżnieniu od Mussoliniego, na zbudowanie nazizmu wystarczyło kilka miesięcy w roku 1933. W styczniu tego właśnie roku Hitler został kanclerzem, a w 1934 przejął władzę prezydencką jako wódz i kanclerz Rzeszy. Faszyzm niemiecki podobnie jak włoski posługiwał się ideologią stanowiącą zlepek doktryn wieku XIX i XX. Nawiązywano do starogermańskiej zasady wodzostwa i idei romantycznej wspólnoty narodowej. Opierano się również na idei pangermańskiej Wagnera, pojęciu nadczłowieka stworzonej przez Nietzchego. Restaurowano teorie rasistowskie Gobineau i Chamberlaina, militarystyczną ideologię pruskiego państwa lansowaną przez Ludendorffa i teorię Haushoffera o przestrzeni życiowej. Odmiennie niż we faszystowskich Włoszech, w III Rzeszy naród postawiono ponad państwem. Nazizm stanowił skrajną wersję nacjonalizmu. Oparta została ona na prymacie swojego narodu. Pseudonaukowy nacjonalizm nazistowski został nasycony treściami osiemnastowiecznego romantyzmu germańskiego, który gloryfikował nordycki lud. Romantyzm był oparciem dla nazizmu odwołującego się uczuć i emocji, umniejszając rolę rozumu. Dla uzasadnienia panowania nordyckiej rasy panów wykorzystywane były elementy kultury i historii politycznej. Naziści nawiązywali do bojowości plemion starogermańskich i czasów panowania Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. W nazizmie naród zawdzięcza swe najlepsze cechy ludowi czystemu rasowo, który jest wyznaczony do podporządkowania sobie innych słabszych narodów. Ma on także przejąć przywództwo nad światem. Największymi wrogami byli: Żydzi, Cyganie, Słowianie, komuniści, liberałowie, pacyfiści i intelektualiści. Taka postawa przepełniona pogardą i nienawiścią wobec obcych nacji i mniejszości narodowych była świadectwem skrajnego nacjonalizmu nazwanego szowinizmem, który przejawiał się w gloryfikacji i bezkrytycyzmie wobec własnej rasy, uznawał prawo swojego narodu do podbojów i panowania nad innymi. W swym nacjonalistycznym natężeniu nazizm był bardziej agresywny i bezwzględny niż włoski faszyzm. Należy także wspomnieć o nazistowskich teoriach ras. Jak pisze prof. Tokarczyk uważa się, iż rasizm jest bardziej niemiecki niż włoski, gdyż faszyzm we Włoszech nie przejawiał takiego entuzjazmu dla rasizmu jak odbywało się to w Niemczech. Ideologia nazistowska została uformowana z połączenia rasistowskiego antysemityzmu i darwinizmu społecznego. Od XIX wieku antysemityzm został przekształcony w teorię rasową, która łączyła z Żydem poniżające stereotypy. Próba rozwinięcia naukowej teorii rasizmu podjęta została przez francuskiego teoretyka społecznego Gobineau. Był on przekonany, iż istnieje hierarchia ras, a każda z nich posiada inne przymioty i cechy. Twórczą i rozwiniętą rasą są białe ludy. Wśród nich wiodą prym Aryjczycy. Z prac Chamberlaina, który miał poglądy podobne do Gobineau, czerpał wiedzę Hitler. Wierzył, iż rozwój kultury to zasługa niemieckiego narodu. Żydzi byli dla niego osobami zwyrodniałymi moralnie, duchowo i fizycznie. Historia wg tego filozofa to konfrontacja między Żydami a Teutonami. Stanowiło to grunt nazistowskiej teorii rasy, czyniącej Żydów winnymi niepowodzeniom Niemiec. Niemały wpływ na taką postawę wobec żydowskiej ludności miała specyficzna ideologia rasizmu niemieckiego zwanego volkizmem. Wywodził się on z protestanckiej idei predestynacji, głoszącej, że Bóg skazuje niektóre jednostki na potępienie, a wybrane na zbawienie. W rasizmie i nacjonalizmie niemieckim od czasów Fitchego i Hegla teza ta została przekształcona w doktrynę głoszącą istnienie predestynowanych narodów, która ewoluowała w przekonanie o podziale na wyższe i niższe rasy ludzkie. Pod maniakalną kuratelą Hitlera Żydzi znaleźli się w kręgu nienawiści. Wieczny Żyd został uznany za uosobienie siły niszczycielskiej nadzwyczajne osiągnięcia wybitnych Aryjczyków. Rasistowski światopogląd Hitlera zawarty w jego dziele Mein Kampf opierał się na mitycznym przekonaniu o najdoskonalszej rasie aryjskiej i na przeciwstawnej najgorszej tworzonej przez Żydów. Wyraźnie stwierdzał on, iż świetność Niemców nie będzie zagwarantowana, jeśli nie dojdzie do definitywnej eliminacji rasy żydowskiej. Nazizm postrzegał świat jako scenę walki o dominację m. Żydami a Niemcami. Żydzi mieli być uosobieniem zła, Niemcy odpowiednio dobra. Narodowosocjalistyczny antysemityzm i rasizm opierał się na micie Żyda jako obiektywnego wroga, z którym nie ma porozumienia i możliwości kompromisu. Głoszone przez nazistów hasła narzuciły politykę wojny.

Należy wspomnieć, że w III Rzeszy propagowano wśród własnego narodu "higienę rasową"oraz prymitywny darwinizm społeczny zgodnie z którym osobniki chore i nieprzystosowane są eliminowane w "walce o byt". Z tymi hasłami związana była Akcja t4, był to program realizowany w III Rzeszy w okresie 1939–1944 polegającego na zabijaniu ludzi niedorozwiniętych psychicznie, przewlekle chorych psychicznie i neurologicznie na schorzenia takie jak schizofrenia, niektóre postacie padaczki, niepoczytalność oraz z niektórymi wrodzonymi zaburzeniami rozwojowymi– likwidacja życia niewartego życia. Hitler przedstawił również własną koncepcję państwa, przedstawiając trzy ujęcia. Zgodnie z pierwszym państwo to zbiór ludzi pod administracją rządu. Nacisk w tym podejściu skierowany jest na „autorytet państwowy”, ludzie mają służyć państwu, a w zasadzie państwowej biurokracji. Drugie ujęcie nawiązuje do autorytetu państwa, dodaje także dobro poddanych. Ujęcie trzecie karze postrzegać państwo jako środek realizacji bardzo niejasno wyobrażonych tendencji polityki poprzez zjednoczony naród, mówiący tym samym językiem. Wg Hitlera państwo nie było celem, lecz środkiem do celu. Celem jest „stworzenie lepszej natury ludzkiej”, „udoskonalenie własnej rasy”. Moc twórcza pochodzi z rasy z narodu niemieckiego, a nie z państwa.

Ponad to hitlerowska koncepcja państwa opierała się na:

1. chęci kontrolowania wychowywania dzieci, narzucania kanonów estetycznych oraz tworzeniu modelu rodziny

2. szczególnie istotnej roli partii oraz jej wodza – system monopartyjny

3. dążeniu do stworzenia własnej religii w oparciu o kult rasy, narodu, państwa oraz wodza

4. cenzurze, kontroli nad mediami – za przykład może służyć „Dekret o ochronie narodu niemieckiego” ograniczający wolność prasy

5. krytyce rządów prawa

6. krytyce demokracji

7. dążeniu do ciągłej aktywizacji obywateli

Przechodząc do omówienia przywództwa w nazistowskich Niemczech należy powiedzieć, że duży wpływ wywarła koncepcja Nietzchego o istnieniu „nadczłowieka”, „superczłowieka”- niezwykle utalentowanej i potężnej jednostki. Idea nadczłowieka została przekształcona w teorię bezwzględnego przywództwa politycznego. Hitler tytułował się fuhrerem . W przywódcy widziano obdarzoną niezwykłymi talentami jednostkę, charyzmatyczną o absolutnej władzy. Na parteitagach naziści skandowali „Adolf Hitler to Niemcy, Niemcy to Adolf Hitler”. Zasada wodzostwa głosiła, że fuhrer to najdoskonalszy przywódca rasy panów, postawiony ponad narodem i ponad państwem. Wódz jest źródłem władzy państwowej, suwerenem. Zasada ta została wyrażona już w Mein Kampf, a więc zanim narodowi socjaliści przejęli władzę w państwie. Hitler w swym dziele głosił bezwzględny posłuch wobec wodza, który wymaga od narodu aklamacji swych decyzji. Hitler w stosunkach urzędowych i nieurzędowych miał być tytułowany jako wódz i kanclerz Rzeszy. Posiadał on pełnię władzy nieograniczonej żadnym prawem, gdyż wódz miał zawsze rację. W kwestii prawa nazizm zdołał niemal w całości zdeformować zastaną wywiedzioną z pozytywizmu prawniczego koncepcję państwa prawnego. Stało się tak ponieważ Hitler negatywnie nastawiony był do prawników, których określał jako międzynarodową grupę przestępczą. W nazizmie potępiano recepcję prawa rzymskiego przez prawo niemieckie w średniowieczu. Naziści odrzucili zasadę formalnej równości wobec prawa, utrzymując równocześnie formalną nierówność prawną narodów i ras. Odrzucili także demokratyczne instytucje prawne, liberalne swobody obywatelskie. Prawodawstwo nazistowskie było tożsame z rozkazami wodza, a wola polityczna fuhrera była źródłem prawa. Prawo znajdowało się w rękach kanclerza, który miał uprawnienia nawet do dokonywania zmian przepisów o randze konstytucyjnej. „Zarządzenia Führera mają ten sam walor co ustawa i z biegiem lat zajmują faktycznie pierwsze miejsce w niepisanej historii aktów prawnych” – mówił prof. Franciszek Ryszka. Stopniowo zacierała się różnica między ustawą, a rozporządzeniem. Hitler dążył do upolitycznienia sprawiedliwości, co miało oznaczać odchodzenie od zasady niezależności i obiektywizmu sądów. W zakresie gospodarki narodowy socjalizm był za daleko posuniętym interwencjonizmem państwowym, którego celem miało być zwalczanie wysokiego bezrobocia i hiperinflacji, dominujących przed dojściem NSDAP do władzy. Nastąpiła silniejsza interwencja państwa w kwestii zatrudnienia, poziomu płac, ilości i gatunku świadczeń zbiorowych na rzecz pracowników. Zakazano zrzeszania się robotnikom i swobodnej artykulacji ich interesów. Szeroko rozbudowany został system pomocy socjalnej obejmujący każdego obywatela. Ponad to jednym z elementów polityki społeczno-gospodarczej NSDAP była zawodowa aktywizacja żeńskiej części społeczeństwa. Jednakże przeciwnie do komunistycznych metod, zamiast powszechnej nacjonalizacji środków produkcji nazizm prowadził centralną kontrolę państwa sprawowaną nad przedsiębiorcami. Nastąpiło wyłącznie Żydów z przemysłu, finansów, handlu i wolnych zawodów.

Totalitaryzm bolszewicki- stalinizm

Państwo radzieckie za rządów Stalina opierało się na dyktaturze i totalitaryzmie, które dławiły odruchy sprzeciwiające się rządzącym i obejmowały terrorem życie społeczne. Podstawy totalitaryzmu bolszewickiego wzięły się z materialistycznych poglądów na państwo głoszonych przez Marksa i Engelsa. Według materializmu historycznego, państwo było uznawane za zjawisko historyczne, które jest efektem określonego stadium rozwoju społecznego i stanowiące instrument panowania jednej klasy nad drugą. Celem było powstanie zbiorowości bezpaństwowej i bezklasowej, a istnienie państwa miało być środkiem do jego osiągnięcia. Kolejne elementy do omawianej idei dołożył Lenin. Stworzył on teorię komunistycznej partii, której zadaniem było przygotowanie rewolucji, a następnie prowadzenie nowopowstałym aparatem państwa. W 1918 roku wprowadził kolejne założenie komunizmu wojennego- oparty na centralizacji produkcji i nacjonalizacji przemysłu. W związku z chorobą Lenina, na stanowisko sekretarza generalnego partii w 1922 roku został wybrany Józef Stalin. Jego właściwe nazwisko brzmiało Dżugaszwili, lecz postanowił zmienić je na takie, które pasowałoby do wizerunku, który chciał stworzyć. Nadał sobie nazwisko Stalin, co oznaczało człowiek ze stali. Uzupełnił on tezy swojego poprzednika o konieczności budowy komunizmu w jednym kraju, który byłby samowystarczalny, zaostrzenie walki klasowej i utrzymanie dyktatury proletariatu. Ideologicznym tworem był tzw. marksizm-leninizm czyli postać stalinowskiej doktryny politycznej. Był on wyrazem skrajnej formy lewicowego totalitaryzmu. Stalin dążył do umacniania swej pozycji poprzez poszerzanie zakresu kompetencji i obejmując przywództwo w partii i w państwie. Był przy tym osobą pozbawioną skrupułów, manipulantem wykorzystującym ludzi i okoliczności. Posiadał niewątpliwie inteligencję i przebiegłość, co pozwoliło mu się stać zwinnym graczem politycznym. By dojść do władzy, rozprawił się z przeciwnikami partyjnymi m.in. z Lwem Trockim, Zinowiewem i Kamieniewem. Przeprowadził w partii i w państwie wielką czystkę likwidując potencjalnych i rzeczywistych konkurentów, w szczególności tych związanych z Leninem. Specjalne trybunały organizowały zbiorowe egzekucje. Jeszcze przed 1930 r. Stalin zaczął rozbudowywać sieć obozów na terenie ZSRR, która miała stać się znana pod nazwą Gułag- Główny Zarząd Obozów. Początkowo budowano je na odległych obszarach w okolicach Morza Białego, lecz później powstawały głównie na Syberii i Dalekim Wschodzie. Aresztowania stały się w tych czasach zjawiskiem powszechnym, gdyż władze wskazały wrogie grupy te prawdziwe i wyimaginowane. W styczniu 1930 r. zatrzymano np. oficerów armii carskiej, a w lipcu zdemaskowano Partię Ludu Pracującego Wsi zarzucając jej, że w szeregach działają elementy kontrrewolucyjne.Za wrogów ludu uznawano tzw. liszeńców np. chłopów zatrudniających choćby jednego najemnika, burżuazję, duchowieństwo czy właścicieli ziemskich. Wrogowie ludu zsyłani byli do wspomnianych obozów, gdzie zmuszani byli do katorżniczej pracy. System ten był oparty na terrorze i zastraszaniu społeczeństwa. Doskonałym tego przykładem były procesy pokazowe, podczas których wymuszano na oskarżonych przyznanie się do winy. Często są one opisywane jako forma przedstawienia teatralnego, którego reżyserem był prokurator generalny Wyszynski. Stalin podporządkował sobie aparat bezpieczeństwa, stosował terror i masowe represje, dążąc wciąż do dyktatury. Do 1936r. pozbawiono praktycznie cały naród bezpośrednich wyborów. Kiedy jednak zdecydowano się je wprowadzić w Konstytucji Stalinowskiej, nie miała sensu ich wolność, gdyż o mandaty konkurowali członkowie jednej partii. Należy wspomnieć, iż prześladowano również Kościół. Negowano również dotychczasowe prawo, zmieniając je na poczucie rewolucyjne mas, którym do rąk dano broń. Głos robotnika uważano za lepszy niż chłopa. Partia bolszewicka przeszła ewolucję od podziemnej organizacji do partii- państwa. Administracja partyjna zwana aparatczikami, komitety i biura stanowiły zhierarchizowaną elitę władzy. W Konstytucji ZSRR z 1936 roku zaznaczono monopartyjność przez wprowadzenie zasady nadrzędności partii komunistycznej, która miała być warstwą ludu najbardziej uświadomioną i aktywną. Konstytucyjne organy spełniały jedynie rolę dekoracyjną. Prawnie potwierdzono główną zasadę bolszewizmu czyli elitaryzm władzy i charyzmatyczna rola monopartii. Była to realizacja zasady suwerenności nieomylnej partii i nieomylnego wodza, która sprzeciwiała się zasadom suwerenności ludu, państwa prawnego i podziału władz. Stanowiska partyjne i państwowe obsadzano w systemie tzw. nomenklatury, która rezerwowała je dla upartyjnionych i sprawdzonych. Nie było miejsca w kraju, gdzie nie działała organizacja partyjna. Porządku w tym systemie strzegła milicja i wojsko. Liczne były też organizacje wspierające partię takie jak: NKWD czy KGB. Koncepcja partii według Stalina związana jest z ideą rewolucji i dyktaturą proletariatu, co zostało zawarte w następujących tezach: zwycięstwo rewolucji proletariackiej jest niemożliwe bez rewolucyjnej partii, nieprzejednanej i rewolucyjnej do ugodowców i burżuazji, proletariat bez partii jest pozbawiony kierownictwa rewolucyjnego, rewolucyjną partią proletariatu nie może być zwykła partia socjaldemokratyczna wychowana w pokoju społecznym, marząca o reformach, rewolucyjna partia musi być partią nowego typu marksistowsko-leninowska, gdyż tylko ona może naprzód prowadzić partię robotniczą. Stalinowska ideologia opierała się na władzy rad tzw. dyktatura proletariatu, odrzucając republikę parlamentarną, którą uważano za zdezaktualizowaną. Dla stalinizmu charakterystyczne była także mistyfikacja rzeczywistości, która kontrastowała z realiami. Propaganda działała na szeroką skalę. Utworzono mit o sukcesach społecznych i gospodarczych ZSRR, a także o sprawiedliwości społecznej i dobrobycie. Głoszono, iż zlikwidowany został wyzysk człowieka przez człowieka, a także kryzys, bezrobocie i nędza. Zapewniano o doskonałych warunkach, o dostatku i dobrobycie. Mit dotyczył również suwerena, wyzwolonych klas i warstw społecznych. Miało być to efektem ewolucji pracujących mas. Przedstawiano klasę robotniczą jako wolną od ucisku, wyzysku, jako tą która pozbawiła kapitalistów środków produkcji i przekształciła je we własność społeczną. Proletariat, który posiada władzę stał się nową klasą społeczną. Również chłopów ukazywano jako tych, którzy są wolni od wyzysku, gdyż większość z nich wstąpiła do kołchozów, gdzie panuje własność kolektywna. Zapowiadano także pojawienie się nowej inteligencji wywodzącej się ze środowisk robotniczych i chłopskiego, która buduje socjalistyczne społeczeństwo nowego typu. Wykreowany został także mit racjonalnego społeczeństwa pracującego. Producenci zostali przedstawieni jako symbol urzeczywistnienia się zasady socjalizmu: od każdego według jego zdolności, dla każdego według jego pracy. Stalin określając państwo, wyróżnił trzy jego funkcje: pierwszą miało być zgniecenie obalonych klas w imię interesów większości. Funkcja ta jak twierdził Stalin została zrealizowana po likwidacji reliktów kapitalizmu, gdyż nie było już wyzysku. Druga funkcja to obrona kraju przed agresją z zewnątrz, trzecia miała polegać na pracy organów państwa w kierunku rozwoju nowego socjalistycznego gospodarstwa i wychowania ludzi w duchu socjalizmu. Po osiągnięciu tych funkcji, państwo miało skupiać się na organizacji pokojowej pracy wewnątrz kraju, a armia miała zwrócić się ku wrogom zewnętrznym. W kwestii rolnictwa Stalin dążył do kolektywizacji. Jego zdaniem nowa walka klas miała podporządkować chłopa robotnikowi, a celem było doprowadzenie do całkowitej kontroli partii nad wsią. Władze zachęcały średnich rolników do wstępowania do skolektywizowanych gospodarstw. Działały one jednak kiepsko, gdyż w ich ramach skupieni byli rolnicy najubożsi, którzy włączając się do kołchozów nie mieli nic do stracenia- wielu nie miało ziemi, a nawet żywego inwentarza. Rząd nie mógł przeznaczyć pieniędzy na zakup sprzętu przez kolektywne gospodarstwa, a więc zakładanie ich, pod względem ekonomicznym nie miało najmniejszego sensu. Warto tu podkreślić, iż kolektywizację przeprowadzono po to, by wspierać finansowo pęd ku uprzemysłowieniu, które miało unowocześnić kraj. Priorytetem Stalina, nie było więc rolnictwo, ale właśnie przemysł.

Stalin był jednym z twórców polityki korienizacji (wracania do korzeni). Poszczególne narodowości ZSRR miały uzyskać autonomię, własne władze, możliwość posługiwania się swoim językiem w życiu publicznym. Polityka ta była realizowana w okresie rządów Lenina, po czym stopniowo wycofywał się z niej Stalin. Lenin był przekonany, że największe zagrożenie dla ZSRR i socjalizmu stanowił rosyjski nacjonalizm i szowinizm. Zdaniem Stalina to nacjonalizmów poszczególnych narodów należało się wystrzegać..

W odniesieniu do większości narodów ZSRR zaczęto prowadzić politykę rusyfikacji. Przejawiała się ona m.in. w zastępowaniu stworzonych za Lenina alfabetów łacińskich cyrylickimi lub całkowitym likwidowaniem jeszcze kilka lata wcześniej promowanych języków. Celem Stalina było prawdopodobnie bezkompromisowe zintegrowanie i scentralizowanie państwa, co ideologicznie argumentowano jako przyspieszenie drogi do komunizmu^[37].

Rzeczywisty stosunek Stalina do kwestii narodowych pozostaje źródłem kontrowersji. Znacząca część środowiska naukowego uznaje jego politykę za efekt chłodnej kalkulacji, nie wynikającej z sentymentów narodowych.

Stalin niewątpliwie przekształcił jednopartyjną dyktaturę w reżim totalitarny, zajmując najwyższą pozycję w państwie. Również on jako wódz, podobnie jak w innych krajach totalitarnych, był otaczany kultem.Należy zaznaczyć, że Stalin dbał o własny wizerunek w społeczeństwie, przedstawiając siebie jako spadkobiercę Lenina, chociaż ten wyraźnie ostrzegał przed nim i radził aby go odsunąć, gdy jeszcze sprawował władzę. Kreował się na wodza narodu, co objawiało się ogromnym wpływem na życie społeczne i kulturalne. Już w latach 1924-1925 polecił zmianę nazw miejscowości na nazwy pochodzące od jego nazwiska np. Stalingrad. Jego nazwisko nosiły także różne zakłady i fabryki. Artyści zaczęli tworzyć wiersze i różne pochlebne określenia dotyczące przywódcy, np. "lokomotywa historii"^],"słońce narodów"^], "bolszewik z granitu"czy "człowiek ze stali". Radzieccy rzeźbiarze odgrywali istotną rolę w kultywowaniu wizerunku wodza. Pewien poeta zaproponował nawet, by zrezygnować z dotychczasowego kalendarza i zastąpić go nowym, rozpoczynającym się od daty urodzin Stalina. W omawianym okresie, najistotniejsze było to, by formy twórczości ukazywały życie w ZSRR. Narodził się nowy kierunek w sztuce nazywany realizmem socjalistycznym. Dominowały w nim dwa kierunki- ludowość i partyjność. Zgodnie z tymi wyznacznikami bohaterem literackim miał być zwykły robotnik- odznaczający się patriotyzmem. Obcokrajowców należało przedstawiać jako osoby godne pogardy tzw. czarne charaktery. Dzieło literackie miało być napisane prostym i zrozumiałym dla wszystkim językiem. Podsumowując, artyści niewątpliwie mieli pracować na rzecz reżimu radzieckiego.

Podsumowując omawiane reżimy totalitarne, trzeba nadmienić, iż nie były one trwałe, ponieważ były przepełnione błędami i wadami systemu, który oparty by głównie na agitacji i słownej propagandzie sukcesu, w której brakowało realnych czynów. Tego rodzaju system polityczny jest charakterystyczny dla momentów słabości, kiedy panuje kryzys, a jednostki są zagubione i szukają silnej jednostki, która nimi w pewnym sensie pokieruje. Jednak na dłuższą metę reżim, który próbuje panować nad życiem społecznym, budzi niezadowolenie ludności i prowadzi do powstawania ruchów antytotalitarnych.