Sokrates jest jednym z najbardziej zasłużonych greckich filozofów, a zarazem jedną z najbardziej tajemniczych postaci w całej historii owej dziedziny. Nie napisał żadnej książki, a mimo to wpływ jaki wywarł na rozwój myśli filozoficznej został należycie doceniony. Był synem kamieniarza Sofroniskosa i akuszerki Fainarete. Żoną jego była Ksantypa, z którą miał trzech synów. Całe swoje życie spędził w Atenach, głównie na ulicach miasta lub na rynku, gdzie mógł rozmawiać z przygodnie napotkanymi ludźmi. Tam się urodził i tam zmarł. Źródłem wiedzy o życiu i poglądach Sokratesa są ,,Dialogi'' jego ucznia Platona oraz pisma Ksenofonta.
Sokrates żył współcześnie z sofistami i tak jak oni bardziej interesował się człowiekiem i jego życiem niż problemami filozofii przyrody. Różnił się jednak od nich w bardzo istotnej kwestii. Sam nie uważał się za sofistę, a więc uczonego, mędrca. Nazywał siebie filozofem w prawdziwym znaczeniu tego słowa ("...prawdziwy filozof, to ktoś zupełnie inny, wręcz całkowite przeciwieństwo. Filozof zdaje sobie sprawę, jak mało w gruncie rzeczy wie. Właśnie, dlatego ciągle od nowa poszukuje prawdziwej wiedzy") Sokrates wiele razy przyznawał, że jest cały ogrom spraw, których nie rozumie i bardzo mu to przeszkadza. Tym samym jednak i tak był mądrzejszy od tych wszystkich, którzy chwalili się, iż znają się na rzeczach, o których nie mają pojęcia. Wiedział on tylko jedno, a mianowicie, ,,że nic nie wie''. Ciekawe jest również to iż Sokrates nie pisał, tylko rozmawiał, czym wyraźnie zbliżał do siebie ludzi. W etyce, która stanowiła główną dziedzinę jego zainteresowań stał na stanowisku intelektualizmu etycznego, uznając, że prawdziwa wiedza o tym, co słuszne i sprawiedliwe, zawsze prowadzi do cnoty, rozumianej jako powszechnie obowiązującej zasady moralnej, cenniejszej niż zdrowie, bogactwo lub sława, będącej warunkiem dobra i szczęścia. A więc postępowanie człowieka zależy wyłącznie od jego wiedzy na temat dobra i zła. Człowiek wiedzący co dobre nie może czynić źle - jeśli zatem źle postępuje, oznacza to, że jego wiedza na temat dobra jest niepełna. U Sokratesa szeroko pojmowana cnota tożsama jest wiedzą, poznaniem naukowym. Twierdził on, w przeciwieństwie do sofistów, że istnieje powszechna i obiektywna prawda. Sokrates wypracował specjalne metodę dochodzenia do prawdy, a tym samym do cnoty. Jest nią specjalna dyskusja zwana dialektyką (sztuką dochodzenia do prawdy przez ukazywanie sprzeczności w sposobie myślenia rozmówcy) podczas, której dopuszczał się stosowania dwóch metod:
a) metodę elenktyczną, zwaną również ,,ironią Sokratesa'', która miała za zadanie usuwanie fałszywych przekonań. Był to najlepszy sposób oczyszczania umysłu polegający na doprowadzeniu do absurdu - fałszywą tezę przeciwnika Sokrates przyjmował jako prawdziwą (ironia) i pytaniami zmuszał go do wyciągnięcia z tezy konsekwencji, dopóty aż doprowadził do stwierdzenia sprzecznego z tezą pierwotną. Demaskował w ten sposób pozory wiedzy rozmówcy.
b) metoda majeutyczna (dosłownie położnicza) - metoda wspólnego poszukiwania wiedzy, pomagała przy narodzinach słusznych myśli, uczyła jak zdobywać prawdziwe przekonania. Polega na dopomożeniu uczniowi w uświadomieniu sobie prawdy, którą już posiada, poprzez umiejętne stawianie pytań. Według Sokratesa tylko ludzie brzemienni posiadali wrodzone intuicje o wiedzy.
Rozpoczynając swój dialog, Sokrates prosił zazwyczaj swojego rozmówcę, by zdefiniował jakieś pojęcie abstrakcyjne, na przykład szczęście, cnotę czy odwagę. Był pierwszym, który systematycznie zajął się kwestią definiowania pojęć, wskazał na indukcję jako sposób znajdowania definicji. Ustalił więc warunki metodologiczne definicji. Żeby znać pojęcie i umiejętnie go używać należało umieć je zdefiniować (w rozmowach gdy ktoś chwalił kogoś za odwagę Sokrates pytał czym dla niego jest odwaga) Sokrates szukał pojęć, bo kto znał pojęcia miał wiedzę, a kto miał wiedzę miał cnotę. Głosił, że cnota jest dobrem bezwzględnym, czym przeciwstawiał się realizmowi sofistów. Jest też dobrem najwyższym, o które człowiek winien zabiegać, nie licząc się z niebezpieczeństwami i śmiercią. Cnota była więc nadrzędnym celem człowieka, a wiedza generalnym środkiem. W istocie bowiem najlepsze dla człowieka jest dążenie do cnoty, do której drogę wskazuje intelektualna refleksja. Moralność jest wszystkim, czego ludzie potrzebują do dobrego życia. Podsumowując wiedza u Sokratesa jest pojęciowa, a sposób dochodzenia do pojęć zależy od indukcji. Kto ma cnotę posiada najwyższe dobro i jest szczęśliwy. Nierozerwalność szczęścia, rozumu i cnoty leży u podstaw sokratyzmu. Sokratesa słuchali: Ksenofont, Eurypides, Euklides z Megary, Arystryp, Antystenes, Platon (który spotyka Sokratesa w 407 r. p.n.e. i towarzyszy mu osiem lat). Jednak poniósł on również pedagogiczne porażki: Kritiasz został jednym z tyranów, Alkibiades - awanturnikiem politycznym, znanym z bezbożnictwa i gwałtowności charakteru. Kolejne pokolenia, uważały Sokratesa za ideał filozofa, jego życie i śmierć były najlepszym przypieczętowaniem i dowodem jego wielkości i wiarygodności. Niesamowicie wyważył racjonalną postawę z pragnieniami i uczuciowością normalnego człowieka.
Sokrates zmarł w Atenach w wieku 70 lat oskarżony o (tekst oskarżenia) : „To oskarżenie złożył pod przysięgą Meletos, syn Meletosa, z gminy Pittos, przeciwko Sokratesowi, synowi Sofroniskosa, z gminy Alopeke, Sokrates jest winien nieuznawania bogów, których uznaje państwo i wprowadzania kultu jakichś nowych bóstw. Jest też winien psucia młodzieży. Za co powinien ponieść karę śmierci”. Przyjaciele jego nie chcąc dopuścić do egzekucji próbowali go uwolnić z więzienia wbrew prawu na co on nie przystał. Kara śmierci została wymierzona poprzez wypicie trucizny, która w tradycji literackiej była cykutą.
Sokrates chciał jako filozof nie tylko myśleć i nauczać, lecz żyć i umierać. Otrzymał jednak od dziejów prawdziwe zadośćuczynienie, rzecz najcenniejszą dla człowieka czynu jaką jest pamięć i swoje miejsce w historii.
Bibliografia:
Władysław Tatarkiewicz „Historia filozofii” tom I
Mała Encyklopedia PWN „A-Z”