STRUKTURALIZM (I)
Umowna data początku str. To data wydania Kursu językoznawstwa ogólnego F. de Soussur'a 1916 r.
Jego moment szczytowy to faza powojenna inspirowana myślą Claude'a Levi - Straussa.
Rozwinął się z inspiracji językoznawstwa strukturalnego i antropologii strukturalnej.
W I fazie (do II wojny światowej) dominują wpływy językoznawstwa strukturalnego, w II fazie (po II wojnie światowej) antropologii strukturalnej.
Zjawiska objęte strukturalizmem:
Językoznawstwo: główne szkoły:
Szkoła Genewska (F. de Soussure, Charles Bally)
Szkoła Praska (Roman Jacobson, Nikołaj Trubiecki)
Szkoła Kopenhaska (Louis Hjelmslev)
Szkoła Amerykańska (Franz Boas, Edward Sapir, Benjamin Lee Whorf, Leonard Bloomfield)
Antropologia strukturalna:
- teoria C. Levi - Straussa
Literaturoznawstwo:
- Praska Szkoła Strukturalna (R. Jacobson, Jan Makarowski, Felix Vodiczka, Boguslav Hawranek,, Wilhelm Mathesius)
- poetyka lingwistyczna (późny Jacobson)
- poetyka generatywna (francuska szkoła narratologiczna)
- poetyka odbioru (polska szkoła teorii komunikacji literackiej)
- poetyki strukturalne lat 60-80 (Todorov, Gerard Genette, Roland Barthes)
- poetyki intertekstualne lat 80 (G. Genette, Michael Riffaterre)
Mamy 2 nurty problemowe:
Poetyki lingwistyczne: najsilniejsza inspiracja jest językoznawstwo strukturalne zwłaszcza teoria języka de Soussur'a i fonologia N. Trubieckiego. Umowny początek nurtu 1916r. na pierwszy plan wysunęła się teoria języka poetyckiego. Najważniejsze zadanie - określenie relacji języka poetyckiego do języka ogólnego. Wysiłki podjęte przez badaczy PSzS 1926-1948.
Gramatyki literatury: najważniejsze stały się wpływy antropologiczne Levi - Straussa. Za początek nurtu uważa się publikacje Antropologii strukturalnej L.S. 1958r. znaczenia nabrała tu też szkoła narratologiczna (działająca oficjalnie od 1966r.). Istotne były tu też inspiracje analizami morfologicznymi bajek magicznych W. Proppa i gramatyką generatywną N. Chomsky'ego.
De Soussure i wczesny strukturalizm
Przedmiotem językoznawstwa ogólnego stał się system językowy (langue), a nie mowa (langage) czy wypowiedź jednostkowa (parole).
Język jest autonomiczny, niezależny od rzeczywistości zewnętrznej.
Język to spójny całościowy system wzajemnych powiązań i relacji wszystkich poszczególnych elementów.
Najmniejsze niepodzielne cząstki językowe istniejące na poziomie dźwiękowym to fonemy.
Znak językowy jako połączenie pojęcia z obrazem akustycznym.
Język miał być ujmowany z synchronicznego punktu widzenia.
Literaturoznawcy adoptują tezy de Soussur'a na grunt literatury. Chcą stworzyć autonomiczną wiedzę o literaturze opartą na mocnych podstawach naukowych.
W centrum zainteresowań znalazł się język, a nie mowa; system języka literackiego, a nie konkretne wypowiedzi literackie.
Praska Szkoła Strukturalna (PSzS)
W 1920r. Jacobson opuszcza Moskwę i jedzie do Pragi, gdzie jest jednym z inicjatorów Praskiego Koła Lingwistycznego (1926-48).
Dużo zawdzięczali formalistom rosyjskim.
Kategorią nadrzędną stał się system języka literackiego, a zadaniem - analiza funkcjonalności jego elementów.
Postulowano (Jacobson i Trubiecki) konieczność podjęcia badań między wzajemnymi relacjami jednostkowych wypowiedzi literackich.
Chciano przede wszystkim rozwinąć i uzupełnić w sposób twórczy koncepcje de Soussur'a na gruncie językoznawstwa oraz zaadoptować jego ideę języka do opisu języka poetyckiego.
Podstawowe pytanie to: czym jest poetyckość?, ale podkreślali też podobieństwo języka poetyckiego do języka ogólnego, ale i różnice dzielące te języki.
Jedną z najważniejszych cech języka poetyckiego uznali osłabienie jego odwołań do sfery pozajęzykowej.
Wyróżnienie takich poziomów języka, które w języku ogólnym mogą w ogóle nie być zauważone np.: poziom fonologiczny w przypadku środków dźwiękonaśladowczych, na które na ogół nie zwracamy uwagi w zwykłej komunikacji językowej.
Teoretycy prascy uważali wypowiedź poetycką za całość funkcjonalną - stąd chcieli badać każdy ze składników wypowiedzi w związku z całością.
Analizę strukturalną należało poszerzyć o badanie współzależności miedzy nauką o literaturze, a innymi dyscyplinami.
Zaproponowali program badan nad poszczególnymi poziomami języka poetyckiego - nad jego stroną brzmieniową (rym, rytm, zjawiska eufonii, intonacja itp.) jak i nad materiałem leksykalnym i składnią.
Pytali o specyfikę literatury, która przejawiała się w języku (podobnie jak formaliści).
Główne terminy w pSS to struktura, znak, funkcja (estetyczna lub poetycka), a najważniejsze pytanie to: czym właściwie jest poetyckość?
Czym jest poetyckość? Mukarovsky, Jacobson
Mukarovsky zaczął od analizy czeskiego wiersza i próbował połączyć fonologię z wersologią i stylistyką literacką, ale najbardziej interesowało go to, co wyróżnia literaturę spośród innych użyć języka i co można uznać za specyficzne cechy języka poetyckiego?
Jacobson również pytał w czym przejawia się poetyckość? Treść pojęcia `poezja' może się zmieniać, ale funkcja poetycka jest zawsze ta sama.
Wg niego poetyckość jest tylko częścią struktury dzieła literackiego, ale to ona organizuje dzieło poetyckie, a nawet rządzi nim.
By poetyckość istniała w całej pełni słowo powinno prezentować jedynie samo siebie. Język poetycki miał skupiać uwagę wyłącznie na sobie, a nie na przekazywanej informacji.
Mukarovsky w O języku poetyckim uznał j.p. za część systemu językowego i za jeden z systemów funkcjonalnych.
Poszukiwał sposobu określenia specyfiki tego języka, który będzie miał charakter absolutnie uniwersalny, niezależny od różnych tradycji i konwencji literackich.
Wg niego celem wypowiedzi poetyckiej jest oddziaływanie estetyczne.
Sformułował jednocześnie definicję funkcji estetycznej, która w języku poetyckim kierowała uwagę odbiorcy na sam znak językowy.
Przypisywał wypowiedzi poetyckiej autoteliczność, ale i cele praktyczne inaczej niż formaliści rosyjscy, którzy odrzucali język ogólny, praktyczny.
Dzieło literackie jest komunikatem, który jakiś nadawca kieruje do jakiegoś odbiorcy.
Struktura artystyczna
Mukarovsky mówił, że struktura to funkcjonalność poszczególnych elementów składowych w relacji do całości strukturalnej.
Struktura jest zdolna do ciągłych przekształceń.
Struktura jako całość znajduje się w nieustannym ruchu, ale ruch ten jest tylko w jej wnętrzu.
W stronę semantyki
Najmniejsza dynamiczną jednostką znaczeniową było zdanie. Podstawowe zasady jego budowy znaczeniowej to (wyróżnione przez Mukarovsky'ego):
Zasada jedności sensu - wszystkie jednostki semantyczne zdania biorą udział w tworzeniu sensu całościowego.
Zasada akumulacji znaczeniowej - następstwo jednostek semantycznych i ich kontekstowych modyfikacji. Funkcja poznawcza, ekspresywna i impresywna. Jacobson dodał metajęzykową i fatyczną.
Dopiero na tle tych elementów można rozpatrywać f. poetycką, która powodowała nastawienie na sam komunikat.
Jacobsona (w 1960 r. wydał Poezja gramatyki i gramatyka poezji) najistotniejsze stało się określenie relacji między gramatyką, a poezją.
Gramatyka spełniała podobną funkcję w poezji co kompozycja w malarstwie.
Chodziło mu o zbadanie relacji między poziomem gramatycznym a retorycznym utworu poetyckiego.
W 1962 r. opublikowana została analiza sonetu Koty Baudelair'a jako przykład zastosowania metody strukturalnej do badania literatury. Ta analityczna praca obejmuje wszystkie poziomy gramatyczne wiersza (fonetyczny, morfologiczny, leksykalny, syntaktyczny) i opisywała ich związki z rozkładem rymów, budową wersów i strof, konstrukcją podmiotu i ze znaczeniem poszczególnych zdań utworu.
Strukturalizm i krytyka literacka (Genette, Todorov, Barthes)
Krytyka literacka jest rodzajem działalności strukturalistycznej, bo krytyk tez rozbiera strukturę na elementy.
Analiza strukturalna wg Genette przynosiła wiele korzyści krytyce literackiej (np.: można było określać relacje między kodem a przekazem literatury).
Chciał spojrzeć na literaturę jak na kod bez przekazu.
Nauka o literaturze ostatecznie miała budować podstawy dla krytyki.
Wg Todorova (lata 60-te)poetyka miała zajmować się opisywaniem abstrakcyjnych struktur, których konkretne, pojedyncze teksty miały być jedynie realizacją.
W tym ujęciu nie interesowały poetykę znaczenia dzieła literackiego, a tylko ogólne warunki powstania tych znaczeń.
Poetyka zatem miała być abstrakcyjnym podejściem do literatury, nie zajmowałaby się utworami literackimi, lecz tylko abstrakcyjną strukturą (literaturą w sensie ogólnym).
Na gruncie str. Francuskiego końca lat 60-tych i 70-tych znajdzie się nie sam znak, a system znaków.
Podsumowanie
Str. Prascy uznali, że język poetycki skonstruowany jest analogicznie do języka ogólnego.
4