PRACA W KUŹNI

Na początku chciałybyśmy przedstawić historyczną definicję „kuźni”. Kuźnia to budynek przeznaczony do prac kowalskich. Wyposażenie kuźni to m.in. paleniska, kowadła, miejsca do podkuwania koni i inne stanowiska pomocnicze. Obecnie kuźnie tracą na znaczeniu ze względu na zmniejszającą się liczbę koni oraz ze względu na powstawanie nowocześniejszych warsztatów mechanicznych.

Kuźnia to miejsce pracy kowala, rzemieślnika reprezentującego najbardziej przez ludność wiejską cenionego zawodu. Swą mocną pozycję w układzie społecznym wsi kowale zawdzięczają przede wszystkim tradycji - jeszcze w XIX wieku kowal, oprócz tego, że był wysoko wyspecjalizowanym fachowcem w dziedzinie obróbki żelaza, bywał również dentystą, także specjalistą od schorzeń końskich. W oczach społeczności wiejskich kowal uchodził więc za autorytet w wielu sprawach, sam zawód zaś traktowany był z wielkim szacunkiem również ze względu na powiązanie pracy z ogniem (ogień - w wierzeniach ludu, to świętość, budzący respekt żywioł).

W okresie bujnego rozkwitu kowalstwa kuźnia była miejscem spotkań mieszkańców wsi, tutaj również dochodziło do styczności ich z przyjezdnymi. Poprzez kuźnię docierało na wieś wiele wynalazków. Kowal więc był również pionierem postępu technicznego. Częste wyjazdy do miasta - po opał bądź materiały na wyroby - sprzyjały spotkaniom z kolegami po fachu, dochodziło do wymiany poglądów, dyskusji na tematy zawodowe. Tak rozwijała się myśl techniczna i upowszechniały usprawnienia w poszczególnych kuźniach. Dlatego tak często spotyka się podobne urządzenia w różnych, nieraz bardzo odległych od siebie warsztatach.

Kowal stał się niezbędnym dla wsi rzemieślnikiem już w okresie wczesnego średniowiecza. Jednym z jego najważniejszych zadań było zaopatrywanie w narzędzia do uprawy roli, obróbki drewna, skóry czy rogu.

Kuźnie usytuowane były zazwyczaj na skraju wsi, choć zdarzały się również warsztaty umiejscawiane poza wsią - przy skrzyżowaniach ważnych szlaków komunikacyjnych, zaopatrzone w narzędzia, najczęściej samodzielnie wykonane przez kowala, zapewniające szerokie spektrum działania rzemieślnika.

Trzon stałego wyposażenia kuźni stanowi palenisko umiejscowione w ścianie szczytowej, wykonane z cegieł. Nad nim - komin dymny z kapturem (okapem) z blachy. W piecu znajduje się „kotlina”, czyli ognisko - miejsce, gdzie pali się ogień. Od spodu w ognisku jest otwór, który ma połączenie z miechem dostarczającym powietrze do ognia. Po prawej - skrzynia na opał. Przed paleniskiem ręcznie dłubane korytko na wodę do hartowania obrabianego metalu. W bezpośrednim sąsiedztwie paleniska znajdują się narzędzia służące do jego obsługi - czyli łopatka i pogrzebacz.

Przy ścianie, na prawo od paleniska ustawiono dwa stoły kowalskie - czyli „warsztat”, na którym kowal wykonywał większość prac oraz przechowywał narzędzia. Do warsztatu przytwierdzone jest duże imadło, nad nim dwie wiertarki przyścienne. Poniżej i powyżej, w obejmach, wytwory pracy kowala oraz różnego rodzaju drobne narzędzia. Wśród nich m.in. cyrkiel kowalski i suwmiarki.

W centrum kuźni stoi jedno z najważniejszych narzędzi kowalskich - kowadło. Na nim kowal wykonywał obróbkę metalu. Narzędzie to musi mieć płaską powierzchnię, aby można było na niej formować odkuwane przedmioty. Początkowo stosowano kowadła bezrożne, mające formę prostopadłościanu z wyciętymi bokami, późniejsza forma (tuż przed I wojną światową) to kowadło jednorożne, posiadające z jednej strony zakończenie spiczasto-dziobate, przeciwległy koniec ścięty prostopadle. Na gładzi znajduje się otwór prostokątny, do którego kowal wkładał potrzebną przy pracy nadstawkę stanowiącą negatyw do formowania żelaza. W okresie międzywojennym pojawił się kolejny typ kowadła - dwurożne. W miejscu, w którym w kowadle jednorożnym znajduje się ścięcie, kowadło to posiada drugi róg, na którym zaginano materiał podlegający obróbce. Kowadła ustawiano pośrodku kuźni, w bliskiej odległości od paleniska, na grubych pniach drewnianych.

Najważniejszymi, po kowadle, narzędziami służącymi do obróbki żelaza są młoty, których używa się przy bezpośredniej obróbce metalu - kucie, wyciąganie, rozklepywanie, zginanie, lub pobijając w inne narzędzie kowalskie - przebijanie otworów, przecinanie, gładzenie itp. W pierwszym przypadku młot uderza bezpośrednio w nagrzaną powierzchnię żelaza, w drugim zaś w inne narzędzie, np. przecinak, czy gładzik, które z kolei oddziałuje na przedmiot obrabiany.

Niemniej ważną rolę pełnią w kuźni kleszcze, służące do chwytania i trzymania rozgrzanego żelaza w czasie kucia. Każdy kowal posiadał kilka rodzajów kleszczy o różnego kształtu szczękach, z których każde służyły do konkretnego, aktualnie obrabianego detalu. Stąd tak wielka ich różnorodność. Kleszcze umieszczane były w bezpośrednim sąsiedztwie paleniska i kowadła.

Kolejną, niezbędną kowalowi grupę narzędzi stanowiły przecinaki służące do odcinania odkuwek lub przecinania materiału przed obróbką. W kuźni znajdują się dwa rodzaje przecinaków - do cięcia na zimno i na gorąco. Do pierwszej grupy należą narzędzia kształtem przypominające ciesielskie dłuto (wąskie i wydłużone, pozbawione drewnianego trzonka), do drugiej - krótkie i grube zaostrzone pod dużym kątem ostrze osadzone w trzonku.

Równie ważne i niezbędne w procesie obróbki żelaza narzędzia, to przebijaki służące do robienia otworów. Przebijaki osadzone na drewnianym trzonku przypominają wyglądem młotki. Praca przy pomocy tego narzędzia polegała na tym, że przedmiot, w którym miał być zrobiony otwór umieszczano na kowadle, do obranego punktu przystawiano przebijak, w który uderzano młotem. Drugi rodzaj przebijaków, to przebijaki przelotowe wyglądem przypominające nieco dłuta. Używało się ich do nadawania otworom ostatecznego kształtu - okrągłego, kwadratowego czy wielobocznego.

Pilniki - kolejna, bogata grupa narzędzi używanych w kuźni. Służyły do zdejmowania wierzchniej, cienkiej warstwy metalu, do doprecyzowania detalu i wygładzenia go. W obrębie tej grupy stosuje się podział narzędzi pod względem formy - płaskie, trójkątne, półokrągłe, okrągłe i kwadratowe oraz ze względu na sposób nacięcia powierzchni pracującej - o różnej głębokości i odległości nacięć (gładziki, równiaki i zdzieraki).

Większość z wymienionych narzędzi wykonana została samodzielnie przez kowali, ale obok nich znajdują się również narzędzia pochodzenia fabrycznego. Wśród nich tzw. „dziurownica” (matryca kowalska) - gruba płyta stalowa z otworami o różnych kształtach i wymiarach służąca do przebijania otworów i kształtowania odkuwek profilowych.

W każdej kuźni, oprócz typowo kowalskich narzędzi znajduje się również szereg innych, nie używanych do obróbki metalu, niemniej jednak niezbędnych w pracy kowalskiej, np. toczalnik do ostrzenia narzędzi (własnych lub przyniesionych przez klienta), czy też narzędzia stolarskie służące kowalowi do obróbki drewna (np. świdry, dłuta).

Działalność kowali była nastawiona na zaspokojenie potrzeb wiejskiego odbiorcy, co powodowało sezonowość w wykonywaniu poszczególnych prac. Tak więc wiosną naprawiano pługi i brony, przed żniwami wykuwano kosy i sierpy, a przed wykopkami - motyki. Zimą, kiedy mniej było pilnych prac wyrabiano duże ilości podków (konie podkuwano dwa razy w roku - z początkiem zimy i na wiosnę). Asortyment prac kowalskich był więc szeroki i obejmował poza narzędziami rolniczymi również przedmioty potrzebne w codziennym życiu w domu i zagrodzie (np. noże i tasaki). W kuźni też powstawały elementy architektoniczne - klamki, zawiasy, skoble, kłódki, kraty.

Teraz chciałybyśmy nawiązać do współczesnej kuźni, która dla profesorów ma całkiem odmienne znaczenie. Stwierdzenie „kuźnie tracą na znaczeniu” stwarza szokujące wrażenie. Przecież są dzisiaj kuźnie, które świetnie sobie radzą, zdobywają lukratywne kontrakty, realizują zamówienia nie tylko polskich, ale i zagranicznych firm, inwestują w nowe linie technologiczne i nie mają raczej powodów do zmartwień, optymistycznie patrząc w przyszłość. Pozostaje dodać: "tylko koni żal."

Kuźnictwo należy niewątpliwie do najstarszych gałęzi przetwórstwa metali i mimo upływu lat, wieków, stale jest niezastąpione i stanowi dla naszej gospodarki narodowej branżę o dużym znaczeniu gospodarczym i społecznym. Branża kuźnicza dostarcza bowiem prawie wszystkim producentom wyrobów finalnych części konstrukcyjnych, wytwarzanych w sposób konkurencyjny do innych dotychczas znanych technologii produkcji. O znaczeniu tej branży niech świadczy fakt, że np. w UE zanotowano w latach 2000 do 2006 wzrost wielkości produkcji odkuwek o 24% (tonażowo) i o 40% (wartościowo). Do największych odbiorców wyrobów kutych należą obecnie branże związane z produkcją środków transportu naziemnego, wodnego i powietrznego, maszyn i urządzeń energetycznych, maszyn budowlanych, uzbrojenia i narzędzi. Aktualnie głównym odbiorcą odkuwek matrycowych jest przemysł motoryzacyjny (ok. 60%) oraz w mniejszym stopniu szeroko pojęty przemysł maszynowy (11%), rolno-spożywczy (8%), wydobywczy (2%), kolejowy (2%) i lotniczy (1%). Natomiast odkuwki swobodnie kute znajdują zastosowanie głównie w przemyśle stoczniowym (wały korbowe silników okrętowych, wały napędowe statków), maszynowym, energetycznym i hutniczym (tuleje, pierścienie, cylindry, walce hutnicze, osie, wały wykorbione, wały gładkie i wielostopniowe, pręty, krążki, kostki). Nasze kuźnictwo jest też ważnym dostawcą swoich wyrobów dla przemysłu zbrojeniowego.

Początki przemysłu kuźniczego w Polsce wiążą się z powstaniem hutnictwa na ziemiach śląskich, Podkarpaciu i regionie Gór Świętokrzyskich. U schyłku XVIII wieku powstały zalążki kuźnictwa w Ustroniu, a na początku XIX wieku w Ostrowcu Świętokrzyskim, Katowicach, Dąbrowie Górniczej, Chorzowie, Zawadzkiem, Gliniku, Sułkowicach, Gliwicach. W późniejszych latach, wraz z dalszym rozwojem przemysłu metalurgicznego i metalowego (szczególnie maszynowego, motoryzacyjnego, urządzeń gospodarczych, etc.) istniejące kuźnie uległy rozbudowie i modernizacji, a jednocześnie powstał szereg nowych zakładów kuźniczych. Wiele prac modernizacyjnych i inwestycyjnych w branży kuźniczej przeprowadzono zwłaszcza po II wojnie światowej. Aktualnie branża kuźnicza Polski liczy 10 większych kuźni matrycowych, 4 kuźnie swobodne oraz kilkadziesiąt mniejszych producentów odkuwek, zatrudniających od kilku do kilkudziesięciu pracowników i wytwarzających mniejsze ilości wyrobów, poniżej 5000 ton rocznie. Do większych kuźni matrycowych w kraju zalicza się obecnie: KUŹNIA POLSKA SA w Skoczowie, ZAKŁAD KUŹNIA MATRYCOWA w Stalowej Woli, IMES POLAND w Warszawie, KUŹNIA JAWOR w Jaworze, KUŹNIA LUBLIN w Lublinie, KUŹNIA OSTRÓW w Ostrowie Wielkopolskim, KUŹNIA ŁABĘDY w Gliwicach, KUŹNIA GLINIK w Gorlicach oraz dwie kuźnie metali nieżelaznych LEIBER POLAND w Rudzie Śląskiej i ZAKŁAD OBRÓBKI PLASTYCZNEJ w Świdniku. Z kolei w produkcji odkuwek swobodnie kutych specjalizują się następujące kuźnie: CELSA HUTA OSTROWIEC w Ostrowcu Św., HSW ZAKŁAD KUŹNIA MATRYCOWA w Stalowej Woli, KUŹNIA BATORY w Chorzowie, HUTA BANKOWA w Dąbrowie Górniczej oraz nowa kuźnia ZARMEN w Zdzieszowicach, która powstała na bazie zlikwidowanej kuźni Lucchini w Warszawie.

ajowe kuźnie matrycowe wyposażone są głównie w różnego rodzaju i wielkości prasy mechaniczne o naciskach do 60 MN, młoty matrycowe, kuźniarki, walcarki kuźnicze do walcowania wzdłużnego i poprzecznego, walcarki do pierścieni oraz w prasy automatyczne do kucia na zimno i na gorąco. Natomiast w kuźniach swobodnych odkuwki produkowane są przeważnie za pomocą pras hydraulicznych o naciskach od 8 do 82MN oraz kowarek do kucia prętów o średnicach do 250mm. Istniejące urządzenia techniczne i stosowane technologie w krajowych zakładach kuźniczych pozwalają na wytwarzanie szerokiego asortymentu odkuwek matrycowych o masach jednostkowych do około 300kg oraz odkuwek swobodnie kutych do około 70 ton. Produkty kuźni odpowiadają aktualnie wymaganym standardom jakościowym i są z powodzeniem wykorzystywane na rynkach krajowych i zagranicznych. Należy również zauważyć, że nasze kuźnie cechują się dużą uniwersalnością , przystosowane są bowiem do produkcji bardzo zróżnicowanego asortymentu odkuwek, tak pod względem ich kształtu i wielkości, jak i własności fizyko-mechanicznych. Stąd też duża atrakcyjność naszych kuźni wśród różnych odbiorców wyrobów kutych. Należy jednak zauważyć, że w przypadku produkcji wielkoseryjnej i masowej odkuwek, cecha ta czyni produkcję mało efektywną, a tym samym niekonkurencyjną. Produkcja wielkoseryjna wymaga bowiem stosowania maszyn i urządzeń specjalistycznych, pras automatycznych, w które tradycyjne kuźnie są tylko w niewielkim stopniu wyposażone. W tych przypadkach konieczne są nowe inwestycje.

Kuźnie polskie zmuszone są do stałego dostosowywania swojego zaplecza technicznego do bieżących i przyszłościowych potrzeb i wymagań klientów. Stanowi to podstawowy warunek egzystencji na zróżnicowanych rynkach zbytu odkuwek. Stąd też kuźnie, wykorzystując aktualnie dobrą koniunkturę w sprzedaży wyrobów kutych, przeznaczają znaczne środki finansowe na modernizację swego zaplecza technicznego. Dotyczy to przede wszystkim kuźni starszych, o tradycyjnym wyposażeniu technicznym, wymagającym dostosowywania do aktualnych wymagań postępowych technologii kucia i produkcji. Zwłaszcza przemysł motoryzacyjny jest bardzo wymagającym partnerem i klientem branży kuźniczej. Należy pamiętać, że spośród różnych elementów konstrukcyjnych, wyroby kute należą do wyrobów o najwyższych własnościach użytkowych.

Nasuwa się nam pytanie: „jakie są perspektywy dla przemysłu kuźniczego?” Można zaryzykować stwierdzenie, że perspektywy dla kuźnictwa w naszym kraju są bardzo optymistyczne. Wynika to głównie z rozwoju naszego przemysłu metalowego, czego przykładem są np. liczne inwestycje w produkcję samochodów osobowych, dostawczych, ciężarowych, maszyn, urządzeń energetycznych i innych. Nasza branża kuźnicza dysponuje liczącą się w Europie bazą techniczną, dość dobrze przystosowaną do aktualnych potrzeb rynku krajowego i zagranicznego, stojącą na dobrym i stale unowocześnianym poziomie technicznym. Bodajże najważniejszym kapitałem naszego kuźnictwa, docenianym szczególnie za granicą, jest posiadana kadra techniczna o wysokich kwalifikacjach i wieloletnim doświadczeniu praktycznym.

Jakie są natomiast „zagrożenia dla przemysłu kuźniczego?” Zagrożeń dla przemysłu kuźniczego upatrywać należy jedynie od strony wewnątrzbranżowej konkurencji producentów odkuwek, a nie od strony braku zapotrzebowania rynku krajowego i zagranicznego. Z punktu widzenia technologicznego i technicznego kuźnictwo nie ma zagrożeń. Kuźnictwo jest uniwersalną dyscypliną przemysłową. Z jednej strony drogą kucia możemy przetwarzać wszystkie niemal gatunki materiałów metalicznych, a nawet i niemetalicznych. Często wyroby z najnowszych trudno odkształcalnych stopów otrzymywać można jedynie drogą kucia. Ta technologia zapewnia również wyrobom najwyższe własności użytkowe - gęstość, brak porów wewnętrznych, pęknięć, planowany rozkład własności fizycznych w objętości danego elementu. Umożliwia wykonanie odkuwek z materiałów o różnej postaci. Należy do technologii proekologicznych.

Kuźnictwo zapewnia bardzo wysoki stopień wykorzystania materiału, jest ekonomiczne, wysokowydajne. Na skutek odsuwania pracownika od źródła ciepła, hałasu jest również technologią bezpieczną. Jest też technologią o wiele czystszą od odlewnictwa. W jednym z opracowań amerykańskich na temat perspektyw rozwoju różnych technologii wytwarzania znalazłem informację, że najbardziej predysponowane w przyszłości będą właśnie technologie przeróbki plastycznej. Zagrożeniem dla krajowego przemysłu kuźniczego może być ewentualny zastój inwestycyjny oraz konkurencja zagranicznych producentów odkuwek, głównie takich państw, jak Chiny i Indie, o niskich kosztach produkcji.

---