Kapitał rzeczowy na rynku światowym, inwestycje bezpośrednie
Motywem przemieszczania czynników produkcji między krajami jest dążenie do uzyskania wyższej stopy zwrotu, a więc wyższych płac, wyższego zysku albo stopy oprocentowania - w przypadku kapitału finansowego.
Teoretyczne przesłanki migracji czynników produkcji (kapitału) w ujęciu klasycznym. Skutki tej migracji należy rozpatrywać z punktu widzenia kraju wywożącego kapitał, kraju przyjmującego kapitał i gospodarki światowej jako całości. Kapitał migruje z kraju o niskiej stopie rentowności do kraju, gdzie jest ona wyższa. Wartość dochodu narodowego w kraju wywożącym kapitał jest większa niż w warunkach autarkii, rosną dochody właścicieli kapitału w tym kraju, ale obniżają się dochody właścicieli pozostałych czynników produkcji (obniża się wyposażenie ich w kapitał, spada produktywność). Natomiast napływ kapitału powoduje obniżenie stopy rentowności, rośnie wielkość produkcji, której część korzyści przejmują inwestorzy zagraniczni. Zmniejszają się dochody właścicieli kapitału w tym kraju, ale rosną dochody właścicieli innych czynników produkcji. Przepływ kapitału prowadzi do zwiększenia produktu w skali całego świata (w tym większym stopniu, im silniej są zróżnicowane stopy rentowności na początku migracji). W kraju, z którego odpływa kapitał zmniejszają się rozmiary produkcji i dochodu, następuje przesuwanie dochodów na niekorzyść pracy, bo spada jej produktywność. W krajach przyjmujących kapitał zwiększają się rozmiary produkcji i dochodu, następuje przesuwanie zysku na korzyść właścicieli kapitału (następuje zmiana sytuacji w zakresie zatrudnienia i poziomu dochodów siły roboczej w tych krajach).
Podsumowując: w ujęciu klasycznym skutki migracji kapitału (ludzkiego i rzeczowego) to wzrost łącznej produkcji i dochodu. W kraju eksportującym także: zmniejszenie ilości kapitału i produkcji, zwiększenie krańcowej i średniej produktywności kapitału, zwiększenie poziomu stopy procentowej. Natomiast w kraju przyjmującym: zwiększenie ilości kapitału i produkcji, zmniejszenie krańcowej i średniej produktywności kapitału, obniżenie poziomu stopy procentowej. W rezultacie mamy do czynienia z podniesieniem dochodów w krajach (efekt zmian relacji cen czynników, racjonalizacji ich wykorzystania, wyższych odsetek, dywidend, zysków eksporterów kapitału, przewagi korzyści ze wzrostu produkcji z napływającego kapitału nad kosztami jego obsługi, poprawa efektywności rynków finansowych).
Współczesne koncepcje przepływu kapitału rzeczowego i finansowego można podzielić na makro ekonomiczne, mikro ekonomiczne i tzw. mieszane.
Wśród makro ekonomicznych wyróżnia się: koncepcję rentowności lokaty kapitału (wzrost zagranicznej stopy rentowności w porównaniu ze stopą krajową jest równoznaczny w wystąpieniem efektu zmiany absolutnych rozmiarów ZIB i efektu dodatkowego ich dopływu); teoria wolumenu produkcji zagranicznej i chłonności rynków zagranicznych (istnieje dodatnia korelacja między chłonnością rynku wewnętrznego kraju przyjmującego inwestycje zagraniczne, a ich rozmiarami w tym kraju); teoria obszarów walutowych (inwestycje zagraniczne są skutkiem różnej pozycji poszczególnych walut na światowym rynku pieniężnym; inwestycje bezpośrednie i portfelowe płyną głównie z krajów o silnej walucie do krajów o słabej walucie - silna waluta krajów pochodzenia sprawia, że aktywa są na rynku lokaty kapitału kapitalizowane według wyższej stopy niż aktywa miejscowych inwestorów); teoria względnych przesunięć kosztów siły roboczej i kapitału (wskutek zmian kosztów wykorzystywania pracy i kapitału dokonują się przemieszczenia produkcji z krajów względnie drogiej siły roboczej do krajów, gdzie jest ona tańsza); teoria pozycji inwestycyjnej na rynkach zagranicznych (pozycja inwestycyjna kraju na rynkach zagranicznych mierzona wielkością inwestycji na mieszkańca, jest związana z poziomem rozwoju kraju mierzonego dochodem p.c; kraje o niskim rozwoju mają niską pozycje inwestycyjną, natomiast kraje rozwinięte o wysokim dochodzie są inwestorami i przyjmującymi inwestycje).
Wspólną cechą koncepcji mikro jest to, że dotyczą dużych korporacji, niedoskonałej konkurencji i produkcji międzynarodowej. Ze względu na konieczność działania w odmiennym środowisku politycznym, ekonomicznym, społecznym, instytucjonalnym, prawnym, kulturowym, ponoszone są przez zagranicznych inwestorów dodatkowe koszty, wymagające rekompensaty, możliwej tylko w warunkach niedoskonałej konkurencji. Do hipotez mikro ekonomicznych można zaliczyć m.in.: teorię inwestycji portfolio (podstawą podejmowania zagranicznych inwestycji jest chęć osiągnięcia wyższej stopy zysku; dokonuje się zakupu papierów wartościowych innych krajów); teoria dywersyfikacji portfela inwestycyjnego (przedsiębiorcy dążą do maksymalizowania stopy zysku przy danym poziomie ryzyka i są skłonni do wyższego ryzyka, jeśli to może przynieść dodatkowe zyski); teoria zachowywania się przedsiębiorstw (punktem wyjścia decyzji o ZIB jest występowanie określonych uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych na tyle silnych, by niwelowały ryzyko związane z wejściem na rynek innego kraju); reakcja przedsiębiorstwa na konkurencję oligopolistyczną (inwestycje za granicą dotyczą warunków oligopolu, nasilają się, gdy nasila się ten rodzaj konkurencji na rynku krajowym, oligopolistyczna sytuacja sprzyja naśladownictwu liderów); teoria przewagi własnościowej przedsiębiorstwa (istotną przesłanką podejmowania decyzji o ZIB jest dysponowanie określoną przewagą i możliwościami jej wykorzystania; teoria internalizacji (dokonywanie transakcji wewnętrznych w ramach tego samego przedsiębiorstwa; nie uwzględnia się tu innych czynników niż ekonomiczne). Podsumowując: motywy zagranicznej ekspansji można wyjaśnić biorąc za podstawę przewagę własnościową, technologiczną, wynikającą ze znajomości rynku zbytu, ustabilizowanych źródeł zaopatrzenia, rozwiniętych kanałów dystrybucji, posiadanego doświadczenie, kwalifikacji kadry, scentralizowania działalności poza produkcyjnej.
Wśród tzw. teorii mieszanych wyróżnia się teoria lokalizacji zagranicznych inwestycji bezpośrednich (źródła przewagi rynku docelowego to: przestrzenna struktura rozmieszczenia czynników wytwórczych, produkcji, rynków zbytu, poziom jakości i wydajności pracy, koszty transportu, zakres i charakter interwencji państwa, klimat społeczny i polityczny dla ZIB, stan infrastruktury, korzyści ze skali). Proces umiędzynarodowienia przedsiębiorstw jest konsekwencją połączenia przewagi własnościowej z przewagą lokalizacyjną kraju. Przedsiębiorstwa dokonując inwestycji za granicą winny cechować się posiadaniem przewag konkurencyjnych w postaci: technologii produktowych lub procesowych; finansów opartych na własnej bazie kapitałowej, łatwiejszym dostępie do kapitału na rynku krajowym i międzynarodowym; skuteczniejszego marketingu oraz metod zarządzania, lepszej pozycji negocjacyjnej, korzystniejszego dostępu do surowców lub innych czynników produkcji.
Poza czysto finansowymi można wskazać inne motywy przepływu kapitału:
niższe koszty czynników produkcji, opłat gruntowych, kosztów związanych z uruchomieniem firmy;
zapewnienie dostępu do źródeł surowców i zasobów naturalnych o istotnym znaczeniu dla produkcji;
możliwości obejścia przeszkód handlowych, taryfowych i poza taryfowych;
wielkość rynku w kraju lokaty i możliwość ekspansji;
możliwość eksportu z kraju lokaty na inne rynki, i na ten, w którym się działa;
zróżnicowane ceny towarów w kraju własnym i w kraju lokaty oraz przewidywane korzystne zmiany w przyszłości;
polityka rządu kraju lokaty kapitału;
stabilność polityczna, ekonomiczna, prawna, klimat, funkcjonowanie administracji publicznej, niski stopień ryzyka za granicą;
poziom rozwoju infrastruktury gospodarczej;
względy technologiczne, innowacje pozwalające na osiąganie przewagi;
względy spekulacyjne; różnice w poziomie i przewidywaniach zmian stóp procentowych oraz różnice kulturowe, dystans językowy.
Sporo uwagi poświęca się niższym kosztom transakcyjnym prowadzenia firmy w innym kraju. Przepływ kapitału za granicę w formie inwestycji występuje wtedy, gdy spełnione są równocześnie trzy warunki: firma posiada specyficzne przewagi własnościowe z tytułu posiadanych aktywów i przewagi pozwalające jej na obniżanie kosztów transakcyjnych; dla firmy musi być bardziej opłacalne transferowanie wyżej wymienionych przewag za granicę wewnątrz własnej organizacji niż sprzedaż lub wydzierżawienie; dla firmy musi być opłacalne zastosowanie posiadanych przewag w połączeniu z nakładem czynników produkcji poza ich krajem macierzystym, muszą więc istnieć przewagi lokalizacyjne.
Do głównych form międzynarodowego przepływu kapitału należą:
bezpośrednie inwestycje zagraniczne (ZIB),
inwestycje portfelowe,
kredyty międzynarodowe.
W końcu XX w. korporacje międzynarodowe obejmowały ponad 500 000 zagranicznych filii założonych przez około 60 000 korporacji macierzystych. Zagraniczne aktywa 100 największych nie finansowych korporacji transnarodowych osiągnęły wartość około 2 bilionów dolarów, a zatrudnienie w zagranicznych filiach po 1997 roku osiągnęło poziom 6 milionów osób. UE jest największym w świecie inwestorem zagranicznym, a wypływ inwestycji sięga 60% inwestycji wypływających w skali świata. Widać tu istotne różnice między sektorową strukturą wypływających i napływających inwestycji. Dominuje przemysł przetwórczy w całkowitych wewnętrznych przepływach UE; głównie kapitało chłonny przemysł chemiczny. Struktura napływu ZIB wskazuje, że UE nie osiągnęła pozycji konkurencyjnej na świecie w zaawansowanych technologicznie rodzajach działalności.
Spadek ZIB w latach 2001 - 2002 był największą ujemną dynamiką po wojnie. Wynikał on ze: spowolnienia gospodarczego i spadku aktywności gospodarczej na świecie, niewielkich zysków przedsiębiorstw, przeprowadzanych procesów restrukturyzacyjnych, mniejszej skali procesów prywatyzacyjnych w krajach rozwijających się, spadku zaufania do korporacji w wyniku twórczej ich księgowości, skandali finansowych oraz bankructwa wielu dużych firm. Spadły głównie fuzje i przejęcia, natomiast od 2000 rosną inwestycje greenfield. Korporacje kierują się w nich motywami kosztowymi, lokalizując produkcję w obszarach taniej siły roboczej, dobrej infrastruktury, korzystnych warunków otoczenia. ZIB napływają głównie do krajów rozwiniętych (ponad 70%), maleje znaczenie krajów Ameryki Północnej na rzecz Europy Zachodniej. Drugim regionem, do którego napływają ZIB jest Azja (13%, głównie Chiny). Pozostałe regiony w zasadzie nie liczą się, poza Brazylią. W okresie 1998 - 2002 tylko na obszarze Europy środkowo - wschodniej dynamika ZIB była dodatnia, głównie inwestycje greenfield, bo procesy restrukturyzacji są niemal zakończone. Najwięksi dawcy ZIB na świecie: USA, Francja, Belgia i Luksemburg, Holandia, Niemcy, Wielka Brytania, Japonia, Kanada, Hiszpania, Włochy.
Wyróżniającą cechą ZIB jest to, że pociągają za sobą transfer zasobów oraz prawa kontroli, a filia jest częścią tej samej struktury organizacyjnej i ma zobowiązania finansowe wobec firmy macierzystej. Zagraniczne inwestycje wchodzą do dziedzin technologicznie intensywnych, a aktywa technologiczne są coraz bardziej istotne dla korporacji transnarodowych, ponieważ podnoszą ich konkurencyjność. Handel międzynarodowy prowadzony przez centrale korporacji oraz ich filie i firmy stowarzyszone z korporacjami transnarodowymi jest oceniany łącznie na około 2/3 światowego handlu, a handel między firmami będącymi członkami korporacji na 1/3. Wysokiej skłonności do eksportu po stronie zagranicznych filii może towarzyszyć wysoka skłonność do importu, która może prowadzić do deficytu handlowego w krajach, w których są zlokalizowane. Rozwój ZIB wiąże się z rozwojem korporacji transnarodowych. Są cztery główne motywy ZIB: poszukiwanie rynków, podnoszenie efektywności, poszukiwanie zasobów i aktywów strategicznych dla zwiększenia konkurencyjności.
Wyróżnia się dwie firmy ZIB: typu greenfield (inwestor zagraniczny buduje zakład w kraju goszczącym od podstaw) oraz fuzje i przejęcia (nabycie kontrolnego pakietu akcji, wspólne decyzje podmiotów o połączeniu działalności w sytuacji, gdy te podmioty działają w różnych krajach). Dla kraju goszczącego fuzje i przejęcia w okresie krótkim dają nikłe korzyści, ale w długim okresie efekty obu form stają się podobne. Ogólnie ocenia się je pozytywnie, ponieważ stają się korzystną i bezpieczną formą międzynarodowych przepływów kapitału, finansowania procesów restrukturyzacji i rozwoju, pozyskiwania technologii, dostępu do rynku zbytu. Z punktu widzenia kraju pochodzenia ZIB mają zastąpić albo zwiększyć eksport, dokonują eksportu miejsc pracy, lokują produkcję tam, gdzie produktywność pracy jest najwyższa, a sprzedają wszędzie. Mają rozbudowane sieci kooperacji, w różnych miejscach uruchamiają produkcję dóbr pośrednich, rozwija się przy okazji handel wewnątrz korporacji.
Powstawaniu korporacji międzynarodowych w obszarach słabo rozwiniętych sprzyja dążenie oraz możliwość szerokiego wykorzystania technik i produktów, dostosowanych do warunków względnie dużej podaży pracy, istnienia małych lokalnych rynków zbytu oraz niewielkich korzyści skali w jednym kraju. Dylematy krajów pochodzenia wobec korporacji:
eksportują miejsca pracy, przy czym eksport kapitału nie obniża realnych płac w kraju ani nie zmniejsza zatrudnienia;
odstępują technologii obcym, ale sprzedaż technologii nie dokonuje się po niższych cenach, bo to obniżyłoby wpływy ich właścicieli;
korporacje nie płacą podatku do kraju pochodzenia, ale tak nie jest.
Dylematy krajów przyjmujących wobec korporacji:
zużywają zasoby naturalne, niszczą środowisko,
prowadzą wszystkie badania za granicą,
unikają płacenia podatków, zaniżają zyski, a zawyżają koszty,
obniżają dobrobyt ponieważ omijają bariery celne, restrykcje wobec importu przyciągają inwestycje bezpośrednie, co eliminuje produkcję krajowych firm.
Przemieszczanie wiedzy technicznej prowadzi do zmian jakościowych, nowych metod produkcji i rozwiązań technologicznych. Postęp techniczny wyraża się w nowych metodach wytwarzania (innowacyjność procesu) oraz lepszych i nowych produktach (innowacyjność produktu). Teoria transferu technologii opiera się na teoriach handlu międzynarodowego i teoriach inwestycji bezpośrednich. Można mówić o dwóch albo trzech etapach transferu technologii. Pierwszy to przemieszczenie technologii do innego kraju przez inwestora (majątku i modeli organizacyjnych); drugi to wdrażanie nowego sposobu wytwarzania, a trzeci polega na przeniesieniu nowej technologii do innych firm państwa przyjmującego. Rezultaty przyjmują postać bezpośrednich i pośrednich. Mogą być wykorzystane różne kanały transferu technologii, ich rodzaj jest specyficzny, różne są skutki. Ważnym czynnikiem przenoszenia technologii są korporacje międzynarodowe. Im technika jest nowsza i szybciej się zmienia, tym bardziej firma będzie się starać wykorzystać ją za granicą wyłącznie w swoich filiach. Licencje na technologie nie dające większych nadziei na dalsze badania, zwykle są sprzedawane firmom obcym.