Krucjaty

 

Zajęcie w 1055 roku kalifatu bagdadzkiego przez tureckiego wodza z rodu Seldżuków Torgul Bega zmieniło całkowicie układ sił politycznych na Bliskim Wschodzie. Wprawdzie Abbasydzi zachowali godność kalifa, ale ich władza była jedynie nominalna. Rzeczywiste rządy na obszarze Mezopotamii i Syrii znalazły się w rękach sułtanów, potocznie nazywanych seldżuckimi. W tym samy, czasie w Europie zachodniej przeludnienie wsi doprowadziło do licznych buntów chłopskich przeciwko możnym, w których lud upatrywał źródło wszystkich swoich nieszczęść, od ubóstwa poczynając. Europejscy feudałowie także zauważyli, ze zaczyna im być za ciasno w ojczystych dobrach. Różni wędrowni kaznodzieje rozpalali umysły skłonnej do fanatyzmu biedoty, pieczołowicie pielęgnującej nienawiść do pogan. Wydawało się, że wezwanie do walki muzułmanami musi odnieść pożądany skutek.

 

Pierwsza okazja nadarzyła się w 1063 roku. Papież Aleksander II rozesłał do władców chrześcijańskich rozpaczliwy apel o pomoc dla dzielnych rycerzy hiszpańskich zmagających się bezskutecznie z potęgą Saracenów na Półwyspie Iberyjskim. W dodatku w 1070 roku Turcy seldżuccy odebrali Fatymidom Ziemie Świętą i wierni przykazaniu świętej wojny - dżihadu, rozpoczęli prześladowania chrześcijańskich pielgrzymów.  

Krucjaty w wieku XII

Wrogość religijna podbitej ludności wspierającej grasujące bandy Saracenów uczyniła drogi pielgrzymek jeszcze bardziej niebezpiecznymi niż w okresie poprzedzającym wyprawy krzyżowe. Krzyżowcy obwarowani w miastach nie mieli wystarczającej liczby wojska, aby chronić pustynne szlaki. Szpitale i schroniska zapewniały pątnikom posiłek i nocleg, ale pozostawiały ich samym sobie w dalszej wędrówce. Około 1118 roku do Jerozolimy przybył Hugues de Payens (Hugon z Payens), który utworzył wraz z ośmioma towarzyszami walki bractwo rycerskie mające bronić europejskich wędrowców - zakon templariuszy. W roku 1120 bractwo przy szpitalu Świętego Jana w Jerozolimie przekształciło siew drugi zakon rycerski - joannitów (zatwierdzenie ich reguły przez papieża Innocentego II nastąpiło w roku 1130). Zakony rycerskie szybko powiększały swój stan liczebny, gdyż napływały do nich ochotnicy z zachodniej Europy, przyczyniając się do zwiększenia bezpieczeństwa szlaków pątniczych.

Rozdrobnienie państw muzułmańskich gwarantowało względnie spokojny rozwój państw łacińskich na Bliskim Wschodzie. W 1127 atabegiem (tureckim namiestnikiem seldżuckiego sułtana)Mosulu został energiczny wódz Imad ad-Din Zanki, który postanowił wydać nową wojnę krzyżowcom. Najpierw podporządkował sobie Aleppo i zmusił miejscowego emira do współpracy. Następnie uderzył na osaczoną zewsząd Edessę i zajął ją w roku 1144. Klęska hrabstwa Edessy, a wraz z nim najdalej na wschód wysuniętych twierdz krzyżowców, wznieciła popłoch zarówno w Królestwie Jerozolimskich jak i w Europie. Z inicjatywy króla Francji Ludwika VII zorganizowano w naprędce II krucjatę. Ożywiona agitacja prowadzona przez cystersa Bernarda z Clairvaux spowodowała, że wyprawą zainteresował się król niemiecki Konrad III, przewodnictwo duchowe zaś objął papież Eugeniusz III. W roku 1147 silna niemiecko-francuska armia krzyżowców pojawiła się w Azji Mniejszej. Dowodzący nią królowie nie pałali jednak sympatią i po licznych kłótniach zdecydowali się prowadzić kampanie oddzielnie. Po dwóch latach klęsk, w roku 1149, niedobitki wojsk krzyżowych wraz z obu monarchami ewakuowały się droga morską do Europy.

Klęska II krucjaty podważyła autorytet papiestwa. Rycerstwo europejskie straciło pierwotny zapał do podbijania Ziemi Świętej. Jednocześnie władcy jerozolimscy zrozumieli, że nie mogą liczyć na skuteczne poparcie krajów europejskich. Zaczęli rozważać możliwość zawarcia sojuszu z Fatymidami, którzy również byli w stanie wojny z państwem Seldżuków. Następcy Zankiego, a zawłaszcza władca Syrii Nur ad-Din, kontynuował agresywną politykę ojca. W 1154 roku Nur ad-Din podbił Damaszek i przyłączył do swoich włości większą część Księstwa Antiochii. Jednocześnie zajął Mezopotamie jako spadek po starszym bracie. Ekspansją Nur ad-Dina poczuli się zagrożeni nie tylko krzyżowcy. Również Fatymidzi zaczęli gorączkowo szukać sojusznika przeciwko zaborczemu Zankidzie. Pomyślnie rozpoczęte pertraktacje władców Egiptu z panami jerozolimskimi zostały zwieńczone prze próbę aneksji doliny Nilu przez krzyżowców. Mimo że Fatymidzi byli szyitami, wezwali na pomoc bliższych im duchowo sunnitów Nur ad-Dina. Ówcześni władcy Jerozolimy musieli zrezygnować z Egiptu. Wkrótce na jego tronie, po uprzednim usunięciu Fatymidów, zasiadł Saladyn, kurdyjski dowódca służący wcześniej u Nur ad-Dina. Saladynowi szczęście wydawało się sprzyjać. Oto bowiem w 1174 roku zmarł jego protektor Nur ad-Din i Saladyn przez kolejne dziewięć lat, do 1183 roku, wywłaszczył jego następcę, stając się panem spuścizny Zankidów. Jego posiadłości otoczyły szczelnym pierścieniem ziemie krzyżowców. Król jerozolimski Gwido z Lusignan, nie widząc innego wyjścia, wydał pod Hattin 4 lipca 1187 roku bitwę wojskom Saladyna. Poniósł całkowitą klęsk i wraz z całym swoim państwem dostał się do niewoli sułtana. Chrześcijańscy mieszkańcy miasta mogli złożyć okup, chorym i ubogim Saladyn darował wolność i kazał eskortować ich do wybrzeża. Wymordował za to templariuszy i joannitów, którzy dostali się do niewoli. Tylko trzy mocno ufortyfikowane miasta: Tyr, Trypolis i Antiochia, zdołały oprzeć się muzułmanom. W Europie zawrzało. W 1189 roku z Niemiec wyruszyła dobrze wyekwipowana wyprawa krzyżowa dowodzona przez samego cesarza Fryderyka I Barbarossę. Jednocześnie król francuski Filip II August w władca angielski Ryszard Lwie Serce także wyruszyli na czele licznych wojsk do Ziemi Świętej. W 1190 roku cesarz Fryderyk utonął w rzece Salef, a jego wojska stały się łatwym łupem tureckich oddziałów. Filip II August i władca angielski Ryszard Lwie Serce z powodu burzy był zmuszony lądować na bizantyjskim Cyprze. Cypr stał się przez to pierwszą zdobyczą uczestników III krucjaty. Wkrótce potem wojska francuskie i angielskie przystąpiły do wspólnego oblężenia Akki, która w końcu się poddała. Na skutek wzajemnych oskarżeń o nieudolność koalicja rozpadła się, Filip II August obrażony odpłynął do Francji, a pozostawiony sam sobie Ryszard Lwie Serce zawarł rozejm z Saladynem. Osiągnął tylko tyle, że sułtan obiecał mu swobodny dostęp pielgrzymów do miejsc kultu.

 

Krucjaty wieku XIII

W roku 1198 na tronie papieskim zasiadł gorący orędownik krucjat - Innocenty III. IV krucjata została wyznaczona na rok 1202, a celem ataku krzyżowców miał być Egipt. Okazało się jednak, że krzyżowcy nie mieli wystarczająco zasobnej kiesy, aby opłacić podróż przez Morze Śródziemne. Z pomocą, aczkolwiek bezinteresowną, przyszedł gorliwym rycerzom Chrystusa doża wenecko Enrico. Zaoferował dowiezienie krzyżowców na egipskie wybrzeże w zamian za udzielenie mu przez nich „drobnej” pomocy w walce a handlową konkurencją. Najpierw więc niedoszli obrońcy Grobu Pańskiego rozprawili się z dalmatyńskim miastem Zarą. Na wieść o dziwnych usługach wyświadczonych przez nich świeckiemu władcy do Dalmacji pośpieszył syn zdetronizowanego cesarza Bizancjum Izaaka Angelosa Aleksy. On także zabiegał u krzyżowców o pomoc, tle ze chodziło mu o przywrócenie tronu ojcu. Doża wenecki spodziewając się znacznych korzyści i tym razem przekonał uczestników krucjaty do podjęcia się tego zadania. W kwietniu 1204 po pięciu dniach krwawych zmagań miasto Bizancjum się poddało. Wodzowe krucjaty postanowili wówczas zastąpić cesarstwo bizantyjskie Cesarstwem Łacińskim i w ten sposób zlikwidować istniejącą schizmę. Włoscy i francuscy feudałowie, jak również weneccy patrycjusze zgodzili się obwołać cesarzem nowego państwa Baldwina, hrabiego Flandrii. Bizantyjczycy ani myśląc pogodzić się z jawną grabieżą utworzyli w tym samym (1204) roku Cesarstwo Nicejskie z Teodorem I Laskarysem jako cesarzem. Przez ponad pół wieku oba państwa walczyły ze sobą, aż w końcu w 1261 roku Michał VIII Paleolog wygnał najeźdźców i odbudował, przynamniej w szczątkowej formie, cesarstwo bizantyjskie.

Kompromitujące poczynania rycerstwa krzyżowego doprowadziły do wybuchy psychozy religijnej, która upatrywała w nich źródło niepowodzeń krucjat. Wśród młodzieży wielu krajów pojawiła się naiwna wiara, że tylko pogan mogą zwyciężyć niewinne istoty, jakimi są dzieci. W 1212 roku wielotysięczne tłumy dzieci i młodzieży wyruszyły do portów śródziemnomorskich, aby siąść na okręty i nareszcie wyzwolić rób Chrystusa. Po drodze głód i choroby zdziesiątkowały tych „krzyżowców”, a gdy dotarli już do upragnionych portów, bezwzględni kapitanowie statków wywieźli ich podstępnie na saraceńskie targi niewolników. Fiasko krucjaty dziecięcej nie przesądziło jeszcze losy wypraw krzyżowych. W roku 1217 nieudany atak na Egipt zorganizował węgierski król Andrzej II i austriacki książę Leopold VI W 1228 cesarz niemiecki Fryderyk II odkupił cześć dawnych posiadłości krzyżowców z Jerozolimą, Betlejem i Nazaretem, co przez współczesnych zostało potraktowane jako VI krucjata. Jednak w 1244 roku Turcy ponownie odebrali zwrócone wcześniej krzyżowcom ziemie, co stało się pretekstem do rozpoczęcia cztery lata później VII krucjaty. Na jej czele stanął władca Francji Ludwik IX. wzorując się na poprzednikach, zaatakował Egipt i po zajęciu Damietty ruszył z wojskiem na Kair. Skwar, bagnista okolica i malaria doprowadziły do klęski wojsk francuskiego monarchy. Tylko wysoki okup i zwrot Damietty ocalił jego głowę. Ludwik IX wszak nie zrezygnował. W roku 1270 stanął ponownie na czele, tym razem VIII krucjaty i dotarł ze swą armią w okolice Tunisu. Mylnie zakładał, że uda mu się skłoni sułtana Tunisu do wystąpienia przeciw Egiptowi. Zmarł, zanim zdążył na dobre rozpocząć pertraktacje z sułtanem,  na dżumę, której epidemia się rozszalała. Kościół, doceniając jego wkład w umacnianie wiary katolickiej, uczynił go świętym.

Władcy muzułmańscy, obserwując porażki kolejnych wypraw krzyżowych, uznali, że nie ma co zwlekać z likwidacją ostatniego punktu oporu łacinników, jakim była Akka. W 1291 roku ostatni bastion łaciński na Bliskim Wschodzie padł po siedmiotygodniowym oblężeniu.

Na koniec przytoczę słowa Zofii Kossak umieszczone w Zakończeniu "Krzyżowców":

"Pytanie drugie: czy dzieje te były istotnie tak straszne? Odpowiem znowu najszczerzej. Rzeczywistość była gorsza od mojej narracji. Nie mając w usposobieniu sadyzmu starałam się cieniować, przemilczać szereg zdarzeń nieopisanie okropnych i odrażających. Wielka krucjata nie była sielanką, o nie! była jak to ujrzał Urban II przed śmiercią, splatanym kłębem cnoty i zbrodni, taranem krwawiącym, bluzgającym ropą grzechu - była straszliwym skrótem ogólnych dziejów ludzkości."

 

Ważniejsze daty z dziejów krucjat

1063 - papież Aleksander II wzywa rycerstwo chrześcijańskie do udzielenia pomocy Hiszpanom przeciwko muzułmańskim Maurom

1095 -  papież Urban II nakłania wielu feudałów europejskich do wzięcia udziału w wyprawie na ziemie zajęte przez Saracenów (Turków zwanych seldżuckimi) w celu odzyskania Grobu Chrystusa

1096 - rozpoczyna się pierwsza krucjata

1097 - wojska krzyżowców zdobywają Niceę i pochodzą pod mury Antiochii

1098 - Antiochia kapituluje, Baldwin I podbija Edessę tworząc pierwsze łacińskie państwo na Bliskim Wschodzie

1099, 15 lipca - krzyżowcy wkraczają do Jerozolimy; wkrótce na ziemiach do niej przyległych powstaje Królestwo Jerozolimskie, na jego czele staje Godfryd z Bouillon, przyjmując tytuł Obrońcy Grobu Świętego

1118 - powstaje bractwo rycerskie, późniejszy zakon templariuszy

1120 - z bractwa przy szpitalu Świętego Jana tworzy się zakon joannitów

1144 - zajęcie Edessy staje się pretekstem do kolejnej wyprawy krzyżowej

1147-1149 - II krucjata dowodzona przez króla Francji Ludwika VII i władcę Niemiec Konrada III ponosi całkowitą klęskę

1187 - sułtan Egiptu Saladyn wypiera krzyżowców z Jerozolimy

1189 - na odsiecz krzyżowcom, z Europy wyrusza III krucjata pod przywództwem cesarza niemieckiego Fryderyka I Barbarossy; po śmierci cesarza w 1190 r. i wycofaniu się Filipa II Augusta wodzem krucjaty zostaje angielski władca Ryszard Lwie Serce

1192 - Ryszard Lwie Serce zawiera rozejm z Saladynem, na mocy jego postanowień krzyżowcy utrzymują wąski pas wybrzeża między Jaffą a Tyrem, sułtan ponadto obiecuje pielgrzymom swobodny dostęp do miejsc kultu

1202 - 1204 - IV krucjata; w jej wyniku zaatakowane Bizancjum przestaje istnieć, na jego miejscu powstają: Cesarstwo Łacińskie z hrabia Flandrii Baldwinem jako cesarzem i Cesarstwo Nicejskie, na którego czele stanął bizantyjski władca Teodor I Laskarys

1212 - krucjata dziecięca, tysiące dzieci usiłuje wziąć udział w wyzwalaniu Grobu Pańskiego. Niektórzy historycy krucjaty z lat 1217 i 1228 traktują jako jedną wyprawę

1217 - 1270 - cztery kolejne krucjaty (1217, 1228, 1248, 1270) nie przynoszą krzyżowcom żadnej korzyści

1291 - Turcy zdobywają Akkę, ostatni punkt oporu krzyżowców na Bliskim Wschodzie

 

 

Z mowy papieża Urbana II na synodzie w Clermont (1095)

Mowę Urbana II przytacza kronikarz pierwszej krucjaty Foucher de Chartres (1959 - ok.1127)

  (...) Dlatego zwracam się z pokorną prośbą, nie ja, lecz Pan, abyście wy, głosiciele Chrystusowi częściej nakłaniali wszystkich, do jakiegoby kto nie należał stanu zarówno pieszych jak i konnych, tak biednych, jak i bogatych, aby oni w porę pomogli wschodnim chrześcijanom i wypędzili z granic chrześcijańskiego świata ludzi tego niecnego rodzaju. Mówię to obecnym, polecam przekazać to nieobecnym. Wszak to nakazuje Chrystus.

Wszystkim idącym tam, w wypadku ich zgonu na lądzie czy na morzu lub w boju z poganami, od tej chwili odpuszczone będą grzechy. To przyrzeczenie idącym dają ja jako upoważniony przez Boga. jaka był by sromota, jeśli by tak nikczemny, zdeprawowany i służący demonom rodzaj ludzi jednakże pokonał przenikniętych wiarą w Boga i opromieniony imieniem Chrystusa ród ludzki. Jaką hańbą okryje nas sam Pan, jeśli nie pomożecie tym, którzy są takimi samymi wyznawcami Chrystusa jak i my! Niech wystąpią przeciw niewiernym do boju, który należy zacząć, do boju, który powinien przynieść w obfitości łupów, ci, którzy od dawna przywykli nadużywać praw prywatnej wojny przeciw swoim współwyznawcom.

Niech się obecnie staną rycerzami ci, którzy przedtem byli rozbójnikami. Niech obecnie prowadzą sprawiedliwą walkę z barbarzyńcami ci, którzy poprzednio walczyli przeciw braciom i współrodakom. niech otrzymają teraz wieczną nagrodę ci, którzy dawniej za małą zapłatą byli najemnikami. Niech podwójny honor uwieńcza wysiłki tych, którzy trudzili się ze szkodą ciała i duszy. Kto tu nieszczęśliwy i biedny, tam będzie bogaty, kto tu przeciwnikiem Boga, tam będzie Jemu przyjacielem. Niech zatem idący (do Ziemi Świętej) nie zwlekają, ale, powierzywszy swoje dobra (w godne ręce) i zebrawszy środki na koszty podróży, z końcem zimy, w najbliższą wiosnę niech z Bogiem żywo wyruszą w drogę (...)

---